G’. M. Sayfullayev

Asteroid nima? «Asteroid» atamasi qadimiy yunon tilidan «yulduzlar kabi» ma’nosini anglatadi, 2006 yildan so‘ng u keng ommalashdi va «mitti sayyora» tushunchasining o‘rnini egalladi. Quyosh orbitasida aylanuvchi nisbatan kichik bo‘lgan osmon jismlari Asteroidlar deb ataladi. Odatda ular bir xil shaklga ega emaslar, ularning diametri esa 1500 km.dan oshmaydi. Shu bilan birga asteroidning minimal diametri 30 m.dan kam bo‘lmasligi kerak: kichik hajmdagi osmon jismlari meteoroidlar deb ataladi. Hajm va og‘irlik jihatidan asteroidlar Quyosh
sistemasidagi sayyoralardan ancha kichik bo‘lishadi, shuningdek ularda o‘zlarining atmosferasi mavjud emas, ammo ularda yo‘ldoshlar bo‘lishi mumkin.
Taxminlarga ko‘ra, Quyosh tizimida diametri 1 km.dan ortiq bo‘lgan 1,1-1,9 mln. dona jism mavjud. Biroq Smitsonov astrofizika observatoriya markazining (MRS) ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi kunga qadar kuzatuvlar natijasida 794 832 ta asteroid aniqlangan. Quyosh tizimining eng yirik asteroidi ilgari diametri 933 km.li Serera hisoblanardi, biroq 2006 yildan boshlab u mitti sayyora maqomiga ega bo‘ldi. Boshqa yirik asteroidlar Pallada (diametr 524 km), Vesta (520 km) va Yunona (133 km). Vesta – maxsus texnikasiz kuzatsa bo‘ladigan asteroidlar turkumidagi yagona jism. Eng boshida asteroidlarga qadimgi yunon va qadimgi rim mifologiyasi qahramonlari ismlari berilardi, keyinchalik noodatiy orbitaga ega asteroidlar qahramonlar nomini ola boshlashdi, eng so‘ngida esa asteroidlarni xohlaganday nomlashga ruxsat berildi. Hozirgi kunda asteroidlarga rasmiy nomni Mitti sayyoralar nomenklaturasi bo‘yicha Qo`umita beradi.
Kometa nima? Nomlanishi qadimiy yunonchadan «yungli», «sermuy» ma’nosini beradi. Asteroidlar kabi kometalar ham Quyosh atrofida aylanishadi, biroq ular qattiq cho‘zilgan konus shakliga ega. Asteroiddan yana bir farqi shundaki, kometa Quyoshga yaqinlashgan sari boshga o‘xshash (chang va gazdan iborat) bulut va dum (shuningdek chang va gazdan iborat) hosil qiladi.
Kometalar kichik yadrodan – kichik muzli jismdan hosil bo‘ladi, ularning o‘lchami bir necha o‘n kilometrgacha yetishi mumkin. Aksariyat kometa yadrolari Quyosh tizimining chekkasida joylashgan, biroq olimlar ularning ayrimlari bizlarga yulduzlararo bo‘shliqdan kelib qolishgan degan farazni ham rad etishmaydilar. Kometa yadrosi qanaqadir sababga ko‘ra tizimning markaziga qarab harakatlana boshlasa, u qiziy boshlaydi va uning muzlari sekin bug‘lanadi, shu tufayli u kometaning boshini va dumini hosil qiladi.
Kometa qisqa davrli va uzoq davrli bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda Quyosh tizimining markaziga kelgan kometa yirik sayyoralarning gravitatsion ta’siriga tushadi, shu sababli Quyosh sistemasining ichki qismida qoladi va Quyosh atrofida taxminan har 200 yil davriylik mobaynida aylanadi. Quyoshga bir necha karra
yaqinlashgani sababli kometa sekin-asta yemirila boshlaydi. Uzoq davrli kometalar sayyoralarning gravitatsion tortish kuchi ta’siriga tushishmaydi va orbita bo‘yicha o‘zlarining deyarli boshlang‘ich nuqtasiga qaytishadi, biroq u yerda qolishmaydi, aksincha yana Quyoshga yaqinlasha boshlashadi. Bunday kometalarning aylanish davri bir necha million yilga teng bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi kunga qadar 4106 ta kometa aniqlangan. Ilgari kometalarga ularni kashf qilingan yiliga qarab nom berilardi, biroq ingliz astronomi Edmund Galley 1531, 1607 va 1682 yilgi kometalar hammasi bitta osmon jismi ekanligini isbotlaganidan so‘ng va uning yana 1759 yilda paydo bo‘lishini bashorat qilganidan so‘ng, ushbu kometa Galleya nomi bilan atala boshlandi. XX – asr boshida ko‘plab yangi kometalar kashf etila boshlandi, shu bilan birga ularga nom berish qoidalari ham bir muncha o‘zgardi. Bugungi kunda ular quyidagi tartib asosida nomlanadi: kashf qilingan yili, kometa kashf qilingan oyning yarmini anglatuvchi harf va o‘sha oyning yarmida kashf qilinganligining raqami. Masalan, 2019 yil yanvarining ikkinchi yarmida kashf qilingan, ikkinchi kometa, 2019 V2 nomini oldi.