Гендер и Цели Развития Тысячелетия

İslamda qadın-kişi münasibətləri

İslamın qadına verdiyi dəyəri öyrənmək üçün İslamdan əvvəlki cəmiyyətlərdə qadının mövqeyini bilmək lazımdır. Odur ki, burada İslamdakı qadın-kişi bərabərliyini tədqiq etdiyimizə görə, məsələyə İslamın gəldiyi cəmiyyətin İslamdan əvvəl qadına qarşı münasibətlərinə nəzər salmaqla başlamağı daha məqsədəuyğun hesab edirik.

İslamdan əvvəl qadının statusu

İnsanlara həyatları boyu ehtiyac hiss edəcəkləri hər məsələdə əsas prinsipləri Allah Qurani-Kərimdə açıqlamışdır. Dünya həyatının həqiqi üzünü, insanların yaradılış məqsədlərini, gözəl bir həyat yaşaya bilmələrinin sirlərini, insanın təbiətinə uyğun olan əxlaq anlayışını insanlara məhz bu kitab vasitəsilə bildirmişdir. Allahın bildirdiyi bu həqiqətlərə iman gətirib, həyatlarını bu ölçülərə uyğun olaraq istiqamətləndirən insanlar dünyada və axirətdə həqiqi səadəti qazanarlar.

Cahiliyyə cəmiyyətlərində insanların həyatlarını istiqamətləndirən, mütləq doğru olduğuna inanacaqları heç bir güc olmamışdır. Əksinə, tabe olduqları qaydaların əksəriyyətinin nə vaxt, kim tərəfindən və hansı məlumatlara uyğun olaraq qoyulduğu da qeyri-müəyyən olmuşdur. Bu adı qoyulmayan, amma bütün cahiliyyə insanlarının illərlə birlikdə tabe olduqları qaydalar atalarından qalan bir ənənə olaraq yaşanırdı. Cahiliyyə insanlarının yaşayış məqsədləri, idealları, prinsipləri, qısası, cəmiyyətdəki nizamın üzərinə inşa edildiyi bu təməllər həmin anlayış əsas alınaraq hazırlanırdı. Cəmiyyətdəki hər bir fərdin yaşadığı səviyyəyə, sahib olduğu sosial statusa, cinsinə, inanclarına və həyat tərzinə görə əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir yeri vardı.

Qadının cəmiyyətdəki yeri, insanların əksəriyyətinin təsiri altında qaldığı bu sabit münasibətlər həmin dəyərlər istiqamətində müəyyənləşdirilmişdi. Bəzi cəmiyyətlərdə qadının fiziki olaraq kişidən zəif olması qəbul edildiyindən, mənəvi cəhətdən də onlardan daha zəif bir quruluşa malik olduqları kimi yanlış bir təfəkkür hakim idi. Hətta bəzən qadının şəxsiyyətinin, əxlaqi xüsusiyyətlərinin və qabiliyylətlərinin fiziki quruluşuna uyğun olaraq məhdud olduğuna da inanırdılar. Məsələn, cəmiyyətdə "kişi işi" ya da "qadın işi" deyə ayırd edilən məsələlər həmin dövürdə olduğu kimi, indi də mövcuddur. Əlbəttə ki, yaradılışları yönündən qadının edə biləcəkləri ilə kişinin edə biləcəyi işlər bir-birindən fərqlidir. Ancaq cahiliyyə cəmiyyətlərdəki bu ayrılıqlar daha fərqli istiqamətlərdə - qadının şüur və qabiliyyət yönündən daha zəif qəbul edilməsinə səbəb olmuşdu¹.

İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində qabiliyyətləri ilə yanaşı, bəzi insanlarda şəxsiyyət məsələsində də qadının kişiyə görə daha zəif quruluşa sahib olmasına dair bir qənaət vardı. Məsələn, kişinin soyuqqanlı olaraq qarşıladığı bir hadisənin qarşısında qadının təlaşa qapılıb özünə nəzarəti itirəcəyi, ya da kişinin iradəsini toplayaraq üzləşəcəyi bir çətinlik qarşısında qadının iradəsiz və gücsüz davranacağı cahil cəmiyyətlərdə bəzi insanlar tərəfindən adi bir davranış olaraq qəbul edilirdi. Bu isə uşaqlıq illərindən etibarən verilən tərbiyə ilə qızlara uşaqlarına aşılanırdı. Oğlan uşaqlarını imkanları daxilində güclü bir xarakterə malik olacaq şəkildə yetişdirən ailələr qız uşaqlarını tamamilə əks bir tərbiyə ilə böyüdürdülər. Hər hansı bir çətinliklə qarşılaşanda oğlan uşaqlarına "kişilər ağlamaz", "kişi ol", "kişi kimi hərəkət elə", "cəsur ol" kimi sözlər dedikləri halda, oğlanları onların istdəyinin əksini edəndə "qız kimi qorxaq olma", "qız kimi ağlayırsan", "qız kimi ürkürsən" kimi heç bir əsası olmayan ifadələrlə onlara qızlardan üstün oluqlarını başa salmağa çalışırdılar (hazırda da eyni təfəkkür tərzi bəzi yerlərdə hakimdir). Həmçinin qız uşaqlarını yetişdirərkən onlara da müntəzəm olaraq oğlanlardan fərqli olduqlarını, buna görə hərəkət etmələrini öyrədirdilər.

Qadınlara qarşı bu mənfi münasibət tarixin müxtəlif dövrlərində fərqli formalarda ortaya çıxmışdır. Xüsusilə keçmişdə yaşayan cahiliyyə inanclarını qəbul edən cəmiyyətlərdə bu fikir çox yanlış şəkildə həyata keçirilirdi.

Həmişə tarixin ayrı-ayrı dövrlərində qadınlar haqqında müxtəlif şəkillərdə meydana çıxan yanlış münasibətlər mövcud olmuşdur.

İslam dininin gəlişinə kimi qadınlar demək olar ki, bütün dünyada əhəmiyyətli sayılan heç bir haqqa malik deyildilər. İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində də qadının heç bir statusu və dəyəri yox idi. Qadınlara istehsalçı kimi deyil, ancaq istehlakçı olduğuna görə ikinci dərəcəli məxluq nəzərilə baxılırdı. Qız uşaqlarının ailənin və qəbilənin imkanlarını məhdudlaşdırmaması, döyüşlərdə başqa qəbiləyə əsir düşməməsi və ya böyüyəndən sonra pis yola müraciət etməməsi üçün öldürüldüyü anlar da olurdu. Qadının demək olar ki, kişinin başqa əşyalarından fərqi yox idi. Ondan istədiyi kimi istifadə edə bilərdi. Hətta borcunun əvəzində qadınını verirdi. Qadının nə mirasdan pay almaq haqqı, nə də özündən sonra miras qoymaq səlahiyyəti var idi. Qadına sanki qadınlıq şərəfi unutdurulmuşdu. Uhud döyüşündə atasının, qardaşının qisasını almaq üçün Həzrəti Həmzəni öldürtdürən Hind adi insanlığa belə yaraşmayan tərzdə onun cəsədini parçalayaraq ciyərlərini çeynəmişdi.

İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində qız uşağının dünyaya gəlməsi bir ata üçün ən böyük ayıb və üzqızardan xəbər idi. Qız uşağının övlad sayılıb-sayılmaması hələ bir tərəfə qalsın, bu günahsız körpələr heç insan belə sayılmırdı. Hətta buna görə bəzi atalar onun ətcə bədənini, atasına nazlanan vücudunu aradan götürmək üçün onları canlı-canlı torpağa basdırır və bu vəhşiliyi gözlərini qırpmadan "canfəşanlıqla" həyata keçirirdilər. Allah Quranda bununla bağlı belə buyurur: "Diri-diri torpağa gömülən körpə qızdan: "Axı o hansı günaha görə öldürüldü?" - deyə soruşulacağı zaman..." ("Təkvir" surəsi, 8-9). Bu insanlar qız uşaqlarını Allaha "göndərir", oğlan uşaqlarını isə özlərinə saxlayırdılar. Bu cəmiyyətdə bir ataya "qızın oldu" xəbərinin çatdırılması həmin yekəpər bədən sahibinin "çökməsi" üçün kifayət edirdi. Çünki onun üçün bundan böyük fəlakət baş verə bilməzdi. Cahiliyyə dövrü ərəbləri oğlan uşağı olanda, qız uşaqları isə öləndə sevinirdilər.²

Allah Quranda həm həmin dövrün adamlarını, həm də eyni düşüncədə olan "müasir" cahil insanları çox gözəl şəkildə ifadə edir: "Onlar Allaha qızlar isnad edirlər. Allah pak və müqəddəsdir. Özlərinə isə oğlan uşaqlarını aid edirlər. Onlardan birinə qızı olması ilə müjdə verdikdə qəzəblənib üzü qapqara qaralar. Verilən müjdənin pisliyi üzündən tayfasından qaçıb gizlənər. Fikirləşər görəsən, onu zillət içində saxlasın, yoxsa torpağa gömsün? Bir görün, onlar necə pis mühakimə yürüdürlər! Axirətə inanmayanların belə pis sifətləri var. Ən yüksək sifətlər isə Allaha məxsusdur. Allah yenilməz qüvvət, hikmət sahibidir!" ("Nəhl" surəsi, 57-60).

Evlilik yaşına çatan qızlar, hətta dul qadınlar da özbaşına ərə gedə və ərlərini seçə bilməzdilər. Ancaq onların böyükləri buna qərar verə bilərdi. Ailə rəhbəri qızını onu istəyən oğlana müəyyən maddi vəsaitin əvəzində verirdi. Kişilər imkanlarına uyğun olaraq istədikləri qədər qadınla evlənə bilərdilər. Burada heç bir məhdudiyyət yox idi.

Quranın gətirdiyi əxlaq dəyərlərindən kənar yaşayan insanların çox əhəmiyyət verdikləri, əldə edə bilmək üçün həyatları boyu çox əmək sərf etdikləri bəzi dəyərlər var. Bu dəyərləri insanlar üçün bu qədər əhəmiyyətli edən isə cəmiyyətin həmin məsələlərlə bağlı nəzərləridir. Bunların bəziləri müxtəlif mənfəətlərdən ibarət olduğu üçün səhvlərə də həmişə açıqdırlar. Allah Onun hökmləri nazil olandan sonra İslamdan əvvəlki qaydaları istəməməyi insanlara bildirir: "Onlar cahiliyyət dövrünün hökmünümü istəyirlər? Tam qənaət sahibi olan bir camaat üçün Allahdan daha yaxşı hökm verə bilən kimdir?" ("Maidə" surəsi, 50).