Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

4-q ism . G ID R O L O G IK H IS O B L A S H L A R
4 .1 . 
G idrologik hisoblashlar b o ‘yicha umumiy
m a’lum otlar
E htim ollik nazariyasiga asoslangan m atem atika usullaridan 
gidrologik hodisalami tadqiq etishda va daryo oqim ini hisoblashda 
keng foydalaniladi.
D aryo oqim in i hisoblashdan m aqsad kelajakda loyihada 
ko'rsatilgan choralarni am alga oshirish uchun kerakli bo 'lg an 
m a'lu m o tlarn i olishdir. B unday m aqsadga erishish u chun daryo 
oqim i to'g'risid agi m a ’lum o tlar va shu bilan birgalikda o 'tg an
davrni ifodalovchi om illar asos bo'ladi.
G id ro lo g ik h o d isalar va ja ra y o n la r asosan k o 'p o m illar 
ta ’sirining yakunidir. Misol uchun daryoning yillik oqim m iqdori 
yilning qish, b ah o r m avsum larida yoqqan yo g 'in lar m iqdoriga,
l IS
/

---

havo harorati va namligiga, bug'Ianish miqdoriga va boshqa om il- 
larga bog‘liqdir.
K o‘p yillik bu g‘lanish tufayli paydo b o 'lgan hodisalarning 
hosil bo'lishiga taalluqli qonuniyatlarni faqatgina statistika usullari 
yordamida aniqlasa bo'ladi.
Gidrologiyada statistika qonuniyatlarini tatbiq etish gidrologik 
rejim tavsiflarini (m aksim al, m inim al yoki yillik suv sarflari) 
tasodifiy m iqdorlarning yig'indisi deb qarashga asoslangan.
M a’lum sharoitlar yig'indisi natijasida bir hodisa ro 'y berishi 
h am , ro 'y berm asligi ham m u m k in b o 'ls a , b u n d ay h odisa 
t a s o d i f i y deb ataladi.
Tasodifiy hodisa o 'z aro bog'liq bo'lm agan sabablar natijasida 
paydo bo'lishi m um kin. Tasodifiy hodisani tasodifiy m iqdordan 
farq etish kerak. M isol uchun daryoda m aksim al suv sarfining 
h a r yili suv toshqini davrida kuzatilishi tasodifiy em as, am m o 
ayrim yilda kuzatilgan suv sarfining m a ’lum bir qiym ati tasodifiy 
miqdordir. Tasodifiy m iqdorlar yig'indisi statistik qator deb ataladi. 
Statistik qator tasodifiy m iqdorlarning vaqt bo'y ich a o'zgarishini 
ifodalaydi. G idrologik qatorlarni aslida statistik q ato r deb atash 
m um kin.
G idrologik hisoblashlarda uzoq m uddatli kuzatish m a’lum ot- 
larining statistik qatori m avjudligida m a ’lum bir aniqlikdagi 
kutilayotgan oqim tavsiflarini hisoblash mumkin. Am m o amaliyotda 
h a r doim ham yetarli m a ’lum otlar m avjud bo'laverm ayd i, shu 
sababli bevosita kuzatish m a’lum otlari yetarli b o 'lm ag an d a yoki 
um um an bo'lm aganda oqim tavsiflarini hisoblashga to 'g 'ri keladi. 
Bunday holatlarda daryo oqim ini hisoblashda qiyosiy usullardan 
(gidrologik o'xshashlik, em pirik form ulalar, m atem atik statistika 
usullari va h. k.) foydalaniladi.