Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

H iso b li m aksim al suv sarflari. 
G id ro te x n ik a in sh o o tin i 
loyihaiasiida eng mu h i m va. mas'uliyatli ishlardan biri hisobli 
maksimal suv sarfini belgilashdir. Gidrouzel inshooti orqali oqib 
o'tishiga mo'ljallangan suv hisobli maksimal suv sarfi deb ata- 
ladi.
M aksimal suv sarflarining m iqdoriga qarab t o ‘g ‘on suv yi- 
g'ib, s o 'n g ra uni tarq a tu v ch i in sh o o tla rn in g o ‘lcham lari, te- 
m ir y o ‘l, avtom obil yo'llari, quriladigan k o 'p rik la rn in g b a ­
landligi va bosh q alar belgilanadi. Hisobli maksim al suv sarfi 
m iqdorini oshirib yuborish g id rotexnika in sh o o tin i qurish 
bo'y icha behuda xarajatlarni va uning rentabelligini kamaytirib, 
aksincha , y a ’ni hisobli m aksim al suv sarfi m iq d o rin i pasay- 
tirish gidrotexnika inshootining buzilishiga sabab bo'ladi. Demak, 
daryolarning maksimal oqimini hisoblashda bir vaqtning o'z ida 
ikkita shartni bajarish kerak: inshootni ishlatish paytida uning 
xavfsizligini t a ’m in la s h va u n in g iqtisodiy u n u m d o rlig in i 
oshirish.
Hisobli maksimal suv sarflarini belgilashda ularning hosil 
bo'lish sabablariga e'tibor berihdi. 0 ‘zining hosil bo'lishi bo'yicha 
maksimal suv sarflari mavsumiy qorning erishi natijasida paydo 
bo'luvchi to'lin suv davri maksimal suv sarflari, yom g'ir suvla­
ri va aralash, chunonchi, ham q o r v a ham yom g'ir suvlari tufayli 
hosil bo'luvchi toshqin suv davridagi maksimal suv sarflariga 
bo'Iinadi.
Gidrotexnika inshootining ishlashi uchun eng qulay sharoit 
bo'lgan maksimal suv sarfi hisobli deb qabul qilinadi.
Iliso b ii m aksim al suv sarflarining in sh ootn in g pishiqlik
sinfiga bog'liq holda har yili oshib ketish ehtim oli. H isobli
maksimal suv sarflarini aniqlash «Определение расчетных гид­
рологических харагеристик С Н и П 2 01-04-83» tavsiyanomada 
ko'rsatilgan tartibda olib boriladi.
Doimiy inshootlar pishiqligi bo'yicha to 'rt sinfga bo'Iinadi. 
Nihoyatda ahamiyatli inshootlar pishiqligi 1 sinfga taalluqli deb 
hisoblanadi. Inshootning pishiqlik sinfi 1, II, III, IV hisobli 
oshib ketish ehtimoli 
P
, % 0,01, 0,1, 0,5, 1,0.
Qaysi sinfga taalluqligidan q a t’i nazar doimiy inshootlarni 
loyihalashda, ularning halokatli suv toshqinidan buzilishini oldini 
olish maqsadida me’yorlar bo'yicha maksimal suv sarflarini hisobli 
ta’TTITnlanganligini 0,01% gacha kamaytirishga yo‘l qo'yiladi.
I 
sinf gidrotexnika inshootini loyihalashda hisobli maksimal 
suv sarfi 
Qr
odatda ishonchli tuzatish A
Q
miqdoriga oshiriladi,
156

---

ya’ni (2р+ Л (? рС . N. Kritskiyva M. F. Menkelformulasi bo'yicha 
hisoblanadi:
b Q p =£lj£-Qp ,
(440)
yjn
bu yerda: 
a
— daryoning o'rganilganligini ifodalovchi koeffitsient, 
u yaxshi o'rganilgan daryolar uch u n 0,7 va sust gidrologik 
o'rganilgan daryolar uchun 1,5 deb qabul qilinadi: 
n
- k o ‘p 
yillik kuzatish qatoriga keltirilgan gidrometrik kuzatish yillari soni. 
E—
o ‘zgaruvchanlik koeffitsient C g a bog'liq bo'lgan miqdor: u 
С = 0,1 — 1,5 bo'lganda 0,25 dan 2,58 gacha o'zgaradi. 
E%
ning 
ta ’minlanganligi 
P =
0,01% bo'lganda A
Qp
^ 0,20
p
vaqtinchalik 
qurilgan gidrotexnika inshootlari ta ’minlanganligi 
P
= 10% bo'lgan 
maksimal suv sarflariga mo'ljallangan bo'lishi kerak.
Hisobli maksimal suv sarflarini aniqlashda uzoq muddatli 
gidrometrik kuzatish m a ’lumotlaridan foydalaniladi. Gidrometrik 
m a ’l u m o tl a r n i is h o n c h li deb h iso b la sh va m a k s im a l suv 
sarflarining t a ’minlanganlik egri chizig'ini hisoblash uchun tog' 
daryolarida kuzatish muddati kamida 40 yilni tashkil etishi kerak.
Odatda bir onli maksimal suv sarflari hisoblanadi. Agar 
maksimal suv sarfi yil davom ida kam o'zgaradigan bo'lsa. unda 
ularning o 'rta c h a kunlik qiymatlari hisoblanadi. Maksimal suv 
sarflarini hisoblashda, uni o'lchangan suv sathlarining eng katta 
qiymati bo'yicha aniqlash m uhim dir. Shu sababli darslikning 
uchinchi qismida sarf egri chizig'ini ekstrapolyatsiya qilish usullari 
bayon qilingan.
M aksimal suv sarflarini hisoblash usullari quyidagilarga 
bo'Iinadi:
a) gidrometrik kuzatishlaming uzoq muddatli qatori mavjudligida 
qo'llaniladigan usullar;
b) kuzatishning qisqa qatori bo'lganda qo'lMhiladigan usullar.
d) kuzatish m a ’lumotlari u m u m a n bo 'lm ag an d a qo'llanadi-
gan usullar.