Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi institutsional iqtisodiyot

3. O’yinlar nazariyasi tayanch modellarining tasnifi 
O‘yinlar nazariyasi uchun bir necha tayanch modellar mavjud [40]. Ushbu modellar Nesh 
bo‘yicha muvozanat nuqtalarining soni bilan va ularning Shtakelberg bo‘yicha va Pareto 
bo‘yicha muvozanat nuqtalariga mos kelishi yoki mos kelmasligi bilan farq qiladi.
Ko‘rsatkichlar 
B firma -ishlab chiqarish hajmini 
saqlab qolish 
pasaytirish 
A 
firma-
bozorga 
kirish 
-3; -2 
4; 4[N
2
St
A
R] 
kirmaslik 
0; 10 [N
1
St
B
] 
0; 10 

---

23 
Umumiy ko‘rinishda modellar tipologiyasi o‘yinlar nazariyasida foydalaniladigan ikkala 
ishtirokchisi uchun quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
11
StG’N 
2 
1 
0 
q 
I. N
1
qSt
1
qSt
2
qR≠N
2
II. NqSt
1
qSt
2
qR 
III. NqSt
1
q St
2
≠R
≠ 
IV. N
1
qSt
1
qR
1
≠(N
2
qSt
2
qR
2
) 
V. NqSt
1
qR
1
≠(St
2
qR
2
) 
VII. St
1
qR≠(St
2
qR) 
VI. NqSt
1
≠(St
2
qR) 
VIII. St
1
qR≠St
2
I model. Masalan, ikkita talaba tomonidan uchrashuv joyining tanlanishi vaziyatini aks 
ettiradi. Ulardan har birini yo kutubxonada yoki bufetda topish mumkin. Bufetdagi uchrashuv 
ikkala talabaga ham foydalilikni ta‘minlashi nazarda tutiladi: ular kofe yoki biror xil sharbat 
ustida suhbat o‘tkazishlari mumkin. 
1-talaba 
2-talaba 
Kutubxonaga borish 
Bufetga borish 
Kutubxonaga borish 
0; 1 
2; 2[N
2
] 
Bufetga borish 
3; 3[N
1
St
1
St
2
R] 
1; 0 
Bu o‘yin uning yordamida «fokal nuqta» - ikkala talaba tomonidan o‘zlari tanlaydigan 
uchrashuv joyi g‘oyasi aks ettirilishi tufayli qiziqarli. Agar ikkalasi ham bir-birini yaxshi bilsa, 
ular bir birini topishi mumkin bo‘lgan joyni taxmin qilish unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi. 
«Fokal nuqta» bufet bo‘lishi ehtimoli ko‘proq. 
II model. Er-xotin o‘rtasidagi qat‘iy shakldagi keskin vaziyatni namoyon etadi. Er-xotin 
ikkita muqobil – kontsertga yoki futbolga borish variantidan birini tanlash yo‘li bilan kechki 
vaqtni qanday o‘tkazishni hal etadi. Har birining fikri ravshan: xotin - kontsertga, er - futbolga 
borishni afzal ko‘radi. Bunda er-xotin kechki vaqtni birgalikda o‘tkazishdan hordiq chiqarishni 
ancha past baholashadi. 
Er 
Xotin 
Kontsertga borish £ 
Futbolga borish 
Kontsertga borish 
1; 3 
0; 0 
Futbolga borish £ 
2; 2[N
1
St
1
St
2
R] 
3; 1 
O‘yin shunisi bilan qiziqki, bu erda ikkala ishtirokchida ham ustun strategiya mavjud (£) 
«kontsertga borish» – xotin uchun, «futbol matchiga borish» - er uchun. 
III model. «Mahbuslar dilemmasi» muhokamasi. 
1-gumondor 
2-gumondor 
Aybni tan olish £ 
Aybni tan olmaslik 
Aybni tan olish £ 
1; 1 [N St
1
St
2
] 
3; 0 
Aybni tan olmaslik
0; 3 
2; 2 [R] 
IV model. Er-xotin o‘rtasidagi avvalgi qattiq shakldagi ixtilofli vaziyatning yumshoqroq 
varianti. Qat‘iy shakldagi ixtilofli vaziyatning yumshoq shakldan faqat bitta farqi mavjud, er-
xotin birgalikda o‘tkazilgan kechki vaqtdan ko‘rilgan manfaatni yuqori baholashadi: 
Er 
Xotin 
Kontsertga borish
Futbolga borish 
Kontsertga borish 
2; 3 [N
2
St
2
R
2
] 
0; 0 
Futbolga borish
1; 1 
3; 2 [N
1
St
1
R
1
] 
11
Олейник А.Н. Институциональная экономика. Теория игр и моделирование взаимодействий / Вопросы 
экономики. №3, 1999. –С. 141-б. 

---

24 
V model. Ushbu model qurolsizlanish muammosini ifodalaydi. A mamlakat B 
mamlakatga nisbatan urush boshlash masalasini hal etadi, B mamlakat esa qurollanish yoki 
qurolsizlanish variantlaridan birini tanlaydi. Muammo shundan ibortki, qurolsizlangan B 
mamlakt tajovvuzkor A mamlakat uchun oson o‘ljaga aylanadi, qurollangan mamlakat esa 
tajovvuzga tajovvuz bilan javob qaytarishi mumkin: 
A mamlakat 
B mamlakat 
Qurollanish 
Qurolsizlanish £ 
Urush e‘lon qilish 
0; 0 
3; 1 [N St
1
R] 
Urush e‘lon qilmaslik
2; 2[St
2
R] 
1; 3
VI model. Biron-bir romanni o‘qish to‘g‘risida qaror qabul qilish bilan bog‘liq og‘ir 
ma‘naviy tanlash vaziyatini aks ettiradi. Birinchi kitobxon, agar u kitobni o‘qiy olmasa, afsus 
chekadi, lekin, agar u ushbu romanni baribir o‘qishni boshlasa, o‘zi bundan uyaladi. Ikkinchi 
kitobxon – munofiqning fikriga ko‘ra, kitobni o‘qishni hammaga taqiqlash lozim, lekin agar 
romanni o‘qish kerak bo‘lsa, u holda faqat uning o‘zi o‘qishi lozim: 
1-kitobxon 
2-kitobxon 
O‘qimaslik £ 
O‘qish
O‘qimaslik 
0; 3 
3; 1 [St
2
R] 
O‘qish 
1; 1 [N St
1
] 
2; 0 
VII model quyidagi o‘yin ko‘rinishida amalga oshiriladi. Har bir o‘yinchi o‘yin boshida 2 
dollarga ega va ushbu summaning yarmini qutiga solib qo‘yadi. So‘ngra quti birinchi o‘yinchiga 
topshiriladi, u ushbu summani o‘zida qoldirishi yoki quduqqa tashlab yuborishi mumkin. 
Ikkinchi ishtirokchi birinchi o‘yinchining xatti-harakatini oldindan aytib berishi lozim va, agar u 
buning uddasidan chiqsa, 1 dollar oladi. Bundan tashqari, agar quti quduqqa tashlanmasa, 
o‘yinchilar undagi summani o‘zaro bo‘lib olishadi:
1-o‘yinchi 
2-o‘yinchi 
Quduqqa tashlash 
Quduqqa tashlamaslik
Quduqqa tashlash 
0; 2 
2; 0
Quduqqa tashlamaslik 
3; 1 [St
2
R] 
1; 3 [St
1
R] 
VIII modelda davlat bilan sarmoyador o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ifodalanadi. 
Sarmoyadorda harakatlarning ikkita varianti mavjud – mamlakatda investitsiyani amalga oshirish 
yoki oshirmaslik. Davlat esa investitsiyalardan olinadigan daromadlarga yuqori soliq belgilashi 
yoki soliqni umuman bekor qilishi mumkin: 
Davlat 
Sarmoyador 
Investitsiya kiritmaslik 
Investitsiya kiritish 
Soliq joriy etish 
0; 1 
3; 0
Joriy etmaslik 
1; 2 [St
2
] 
2; 3 [St
1
R] 
Yuqorida izohlangan modellarni ko‘rib chiqish individlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik 
jarayonida yuzaga keladigan qator muammolarni aniqlash va tahlil qilish imkonini beradi: 
- 
muvofiqlashtirish muammosi
Nesh bo‘yicha ikkita nuqta mavjud bo‘lgan hollarda 
paydo bo‘ladi (I, IV modellar). Muvofiqlashtirish muammosining hal etilishi qo‘shimcha 
institutsional shart-sharoitlar joriy etilishi, «fokal nuqtalar» yoki kelishuvlar mavjud bo‘lishini 
talab qiladi. Masalan, er-xotinning qiziqishlari bir joydan chiqqan hollarda, ular o‘z harakatlarini 
muvofiqlashtirishi ancha osonlashadi; 
-
birga bo’la olishlik muammosi 
Nesh bo‘yicha muvozanat mavjud bo‘lmagan 
vaziyat uchun xosdir (VII, VIII modellar). Agar institutlar strategiyalarni tanlashni cheklamasa 
va «yo‘naltirmasa», individlar o‘z harakatlarini muvofiqlashtira olishmaydi. Masalan, davlat 
bilan sarmoyador o‘rtasidagi o‘zaro munosabatga davlatning nufuzi omilining joriy etilishi (2, 3)
yakunda to‘xtalish imkonini beradi; 

---

25 
-
kooperatsiya muammosi - 
Nesh bo‘yicha muvozanat mavjud, u yagona, lekin 
Pareto bo‘yicha optimal emas (III model - «mahbuslar dilemmasi»). Ushbu vaziyatda ham 
institutsional cheklovning joriy etilishi Pareto bo‘yicha optimal natijaga erishishni ta‘minlaydi; 
-
adolatlilik muammosining
dolzarbligi -
 
Nesh bo‘yicha yagona muvozanat 
asimmetrik, yutuqning o‘zaro hamkorlik ishtirokchilari o‘rtasida adolatsiz taqsimlanishi bilan 
tavsiflanadi (V, VI modellar). Adolatsizlik muammosini hal etish variantlaridan biri 
takrorlanadigan o‘yinlarga o‘tish va «aralash» strategiyalar asosida normalarni ya‘ni, t
0
vaqt 
lahzasida individ A strategiyani, t
1 
vaqt lahzasida esa B strtegiyani tanlaganda bo‘ladi.