Gülnarə Fəxrəddin qızı. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı. 2010,s. 1 A

§4.Türk dillərində  digər indiki zaman formaları 
Türk dillərində indiki zaman formaları yalnız haq-
qında danışdığımız morfoloji vasitələrlə məhdudlaşmır. 
Əksər türk dillərində -ıb feli bağlama şəkilçili indiki za-
man forması da mövcuddur 
2
. Bu zaman forması  əsas 
felə -ıb feli bağlama şəkilçisi və otur, tur, yatır, çör kö-
məkçi fellərinin artırılması ilə  əmələ  gəlir. Həmin za-
man forması hal-hazırda baş verən hərəkəti ifadə edir. 
Köməkçi fellər öz leksik mənalarını itirir və qrammatik 
vasitə kimi çıxış edir. Bu zaman forması türkmən, qa-
zax, tofalar, tuva dillərində konkret indiki zaman
3
, no-
qay dilində hal-hazırki indiki zaman
4
, xakas dilində isə 
                                                 
1
 Насыров  Ш.Формы  настоящего  времени  в  узбекских  говорах  кар-
луко-чигиле-уйгурского наречия.//Вопросы диалектологии тюркских 
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.76-79. 
2
 Türk Vahit. Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimlei ve Ekleri. 
//Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1996, Ankara, 1999, 291-340 s.; 
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim. Ankara, TDK 
Yayınları, 2006, 802 s.; Volkan Coşkun. Türk Lehçelerinde Zaman 
Kavramı Taşıyan -ºp Zarf-Fiil Eki. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 
Bahar-1999, S: 7, s. 173-192. 
3
Грамматика  туркменского  языка.Ашхабад,1970,с.275;Современный  казах-
ский  язык.Фонетика  и  морфология.Алма-ата,Изд.АН  Казахской  ССР, 1962, 
с.337;  Рассадин  В.И.Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном  ос-
вещении. М., «Наука»,1978,с.204; Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.Граммaтика ту-
винского языка.Фонетика и морфология.М.,ИВЛ, 1961, с. 381.  
4
Грамматика ногайского языка.Фонетика и морфология.Ч.I.Черкесск.1973, 
с.225  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
103
 
 
 
 
odır, tur, çör köməkçi felləri ilə düzələn indiki zaman
1
 
forması adlandırılır.  
Konkret indiki zamanın ifadəsində istifadə olunan 
köməkçi fellər müxtəlif dillərdə müxtəlif fonetik va-
riantlarla təzahür edir.Türkmən dilində  du:r, otı:r, ya-
tı:r, yö:r; qazax dilində otir, tür, jatır, jür; tuva dilində 
tur, çor, olur, çıt; xakas dilində  odır, tur, çör; tofalar 
dilində  tur, çoru, olur, çit; barabin tatarlarının dilində 
isə yalnız iki – yatı, otı/ ultır köməkçi fellərindən isti-
fadə olunur.  
                  noqay                        qazax 
tək:     I şəxs  kele yatırman       jazıp jatırmın 
    II şəxs  kele yatırsıŋ         jazıp jatırsıŋ/ jazıp jatırsız  
  III şəxs  kele yatır              jazıp jatır 
cəm:  I şəxs  kele yatırmız         jazıp jatırmız 
   II şəxs kele yatırsız         jazıp jatırsıŋdar/jazıp tırsızdar 
  III şəxs   kele yatırlar        jazıp jatır 
                     tofalar                             tuva 
tək:    I şəxs   çerlep çıtır men          barıp tur men  
   II şəxs   çerlep çıtır sen            barıp tur sen  
  III şəxs   çerlep çıtırı                 barıp tur  
cəm:  I şəxs   çerlep çıtır bis             barıp tur bis  
   II şəxs   çerlep çıtır siler           barıp tur siler 
        III şəxs   çerlep çıtırı (lar)         barıp tur 
 
                     türkmən                     xakas 
tək:    I şəxs     geçip durun           kilip odırbın  
   II şəxs     geçip dursuŋ         kilip odırzıŋ  
  III şəxs    geçip dur               kilip odır 
                                                 
1
 Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975, с. 207.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
104
 
 
 
 
cəm:  I şəxs    geçip durus            kilip odırbıs 
   II şəxs     geçip dursuŋız      kilip odırzar  
  III şəxs    geçip durlar           kilip odırlar 
                    barabin tatar           qaraçay-balkar 
tək:      I şəxs    işləp yatım         kelip turama  
           II şəxs    işləp yatıŋ          kelip turasa  
          III şəxs    işləp yatı            kelip turadı 
cəm:     I şəxs    işləp yatıқ          kelip turabız 
           II şəxs    işləp yatıŋıs        kelip turasız 
          III şəxs    işləp yatılar        kelip turadılar 
“Türkmən dilində digər zaman formalarından fərqli 
olaraq, konkret indiki zamanın inkar forması yoxdur. 
Halbuki, konkret indiki zamanın müşahidə olunduğu di-
gər türk dillərində bu zaman formasının inkarı mövcud-
dur. Bu onunla izah olunur ki, -ma, -me inkar şəkilçisi 
fellərə zaman formalarından əvvəl əlavə olunmalıdır:al-
ma-dı, al-ma-yar  və s. Uzun saitli du:r, otı:r, yatı:r, 
yö:r fellərinin kökündə zaman göstəricisi vardır. Buna 
görə də müasir vəziyyətdə felin əsasını zaman göstərici-
sindən ayırmaq mümkün olmadığı üçün inkar şəkilçisi-
nin işlənməsi qeyri-mümkündür”
1
.  
Tofalar dilində
 
yalnız iki hərəkət feli - bar-(varmaq), 
kel-(gəlmək) felləri yalnız  -a feli bağlama  şəkilçisi ilə 
və  həmişə  çıtır  köməkçi feli ilə(barı  çıtırı,keli çıtırı) 
işlənir
2
.  
                                                 
1
 Грамматика туркменского языка. Ашхабад, “Ылым”, 1970, с. 276.  
2
 Рассадин  В.И.Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном 
освещении.  Москва, «Наука», 1978, с. 205.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
105
 
 
 
 
Türk dillərinin ayrı-ayrı qrupları üzrə felin indiki za-
manlar sistemini təqdim etdiyimiz cədvəllər aydın nü-
mayiş etdirir. 
 
§5.Gələcək zamanın morfoloji əlamətləri 
Qəti-gələcək zaman.  -acaq, -əcək şəkilçisi qəti gə-
ləcək zamanı ifadə edən formal əlamətdir və müxtəlif 
fonetik dəyişmələrlə müəyyən türk dillərində mövcud-
dur. Konkret olaraq, araşdırdığımız Azərbaycan, türk, 
türkmən, qaqauz, noqay, qumuq, özbək, başqırd, krım-
tatar, qaraqalpaq, kazan-tatar, yakut dillərində -acaq,  -
əcək şəkilçili gələcək zaman forması özünü göstərir. 
                              Tək                  Cəm  
I şəxs   
Azərb.:         alacağam             alacağıq 
 
türk:               geleceğim            geleceğiz 
 türkmən:        men bilcek           biz bilcek   
 
qaqauz:          bulacam               bulacez 
 
noqay:           alayakpan            alayakpız 
 
qumuq:          atažäqman           atažäqbïz 
 özbək:            uracakman          uracakmiz 
 başqırd:          ukıyacakmın       ukıyacakbıž 
 krım-tatar:      alacaqъım           alacakъmız 
 
kazan-tatar:    oçaçakmın          oçaçakbız 
 
yakut:             bastıağım            bastıaxpıt 
II şəxs:
Azərb.:            alacaqsan           alacaqsınız 
 
türk:               geleceksin           geleceksiniz 
 türkmən:         sen bilcek           siz bilcek 
 
qaqauz:           bulacan               bulacenız 
 
noqay:            alayaksıŋ             alayaksız           
     qumuq:          atažäqsan              atažäqsïz    

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
106
 
 
 
 
     özbək:            uracaksan             uracaksiz 
     başqırd:          ukıyacakhıŋ         ukıyacakhığız 
     krım-tatar:     alacakъsınъ          alacakъsı(nъı)z 
     kazan-tatar:    oçaçaksıŋ             oçaçaksız  
     yakut:             bastıağıŋ              bastıaxxıt 
III şəxs:
Azərb.:         alacaqdır              alacaqlar 
     türk:                gelecek                gelecekler 
     türkmən:         ol bilcek               olar bilcek 
     qaqauz:           bulacek                 bulaceklar 
     noqay:            alayak                   alayaklar 
     qumuq:            atažäq                   atažäqlar 
     özbək:             uracak                   uracaklar 
     başqırd:           ukıyacak               ukıyacaktar     
     krım-tatar:       alacakъ                 alacakъ(lar) 
     kazan-tatar:     oçaçak                  oçaçaklar 
     yakut:             bastıağa                 bastıaxtara 
Azərb.:–Bəli,elədir. Birinci dərs ana dilidir, arada 
nəğmə ilə  qovuşacaqdır.Nəğməmiz böyük şair Füzuli-
nin “Meyvələrin söhbəti” poemasından bir parçanın 
avazla, mahnı təki oxunub öyrədilməsi olacaqdır(S.Əh-
mədov, Yasaq edilmiş oyun); türk: Orhan – Sağ olun... 
Elimden geldiği kadar faydalı olma ğa  çalışacağım 
(N.Hikmet,Her  şeye rağmen); qaqauz:Gezdim sürüleri, 
sürekleri xem xergeleri, öbür günä xepsi yola deyni 
xazır olaceklar (N. Baboqlu, Legendanın izi); kazan-
tatar: El axırına bik küp torak yortlar faydalanuqa tapşı-
rılaçak. Kultura saraen kiləse elqa salıp  beterəçəkbez 
(Татарско русский словарь) və s.  
Göründüyü kimi, bu morfoloji əlamət müasir Azər-
baycan dilində  -acaq, -əcək, türk dilində  -acak, -ecek, 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
107
 
 
 
 
türkmən dilində -cak, -cek, qaqauz dilində -acek, -ecek, 
noqay dilində -ayak, -eyek, qumuq dilində -ažaq, -ežєk, 
başqırd dilində  -acak, -əcək, özbək dilində  -acak, ka-
zan-tatar dilində  -açak, -eçek, krım-tatar dilində  -acaқ,   
-ecek, yakut dilində  -ıax, -iex, -uax, -üex formalarında 
təzahür edir. 
Müasir türkmən dilində  -acaq, -əcək  şəkilçisi  -cak,    
-cek  şəklində özünü göstərir və türkmən dilində yalnız 
qəti gələcək zaman formasında  şəxs  şəkilçilərinə  təsa-
düf olunmur. Daha dəqiq desək, bu formalı fellər şəxs-
lər üzrə  təsrif olunmur. Buna görə  də fel formasından 
əvvəl şəxs əvəzlikləri işlənir: men bulcak, sen bulcak, ol 
bulcak, biz bulcak, siz bulcak, olar bulcak və s.  
M.Şirəliyev bu münasibətlə yazır:“Bu hadisəni mən-
cə, dissimilyasiyanın təsiri ilə c qarışıq səsinin parçalan-
ması nəticəsi kimi izah etmək olar. Nuxa və Quba dia-
lektlərində III şəxs tək və  cəmdə  gələcək zaman şə-
kilçisi feli bağlama(-a,-ə) şəkilçisi olmadan -cax şəklin-
də  işlənir. Nuxa dialektində  -cax  şəkilçisindən  əlavə  -
cıx' şəkilçisi də işlənir”
1
. 
Türkmən dilində qəti gələcək zamanın inkar forması 
bütün zaman formalarının inkarını  əmələ  gətirən  -ma,-
mə inkarlıq  şəkilçisi ilə yox, dəl “deyil” sözü ilə 
meydana çıxır. Təbii olaraq bu məqamda da şəxs şəkil-
çiləri işlənmir və  şəxs  əvəzliklərinin fel formasından 
                                                 
1
 Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı, 1962,  
s. 236.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
108
 
 
 
 
əvvəl iştirakı vacibləşir: men alcek dəl, sen görcek dəl, 
ol bilcek dəl və s. 
Naxçıvan dialektində II şəxs tək və  cəmdə  qəti gə-
ləcək zamanı ifadə edən -as, -əs, qazax dialektində -aş,    
-əş şəkilçilərinə də təsadüf edilir. Məsələn:tutassan, tu-
tassız (Naxçıvan), gedəşşəŋ, gedəşşiŋiz (Qazax)
1
. 
Tovuz rayonunun Düz Qırıqlı, Qovlar və Xatınlı 
kənd  şivələrində ikinci şəxs tək və  cəmdə daha səciy-
yəvi zaman şəkilçiləri işlədilir. Düz Qırıqlı  və Qovlar 
kənd  şivələrində  işlədilən  -ış/-iş/-uş/üş (səssizlə bitən-
lərdə), -yış/-yiş/-yuş/-yüş(səsli ilə bitənlərdə); və Xatınlı 
kənd şivəsində işlədilən -aş/-eş/-oş/-öş(səssizlə bitənlər-
də), -yaş/-yeş/-yoş/-yöş(səsli ilə bitənlərdə) zaman şəkil-
çilərinə başqa dialekt və  şivələrimizdə, demək olar ki, 
təsadüf edilmir
2
.  
Müasir Azərbaycan dilinin dialektlərində daha bir 
xüsusiyyət diqqəti cəlb edir.Borçalı rayonu şivələrində 
II şəxsin tək və cəmində -acaq
2
 şəkilçisinin fonetik va-
riantı olan –ac,-əc, bəzən də -aj,-əj şəkilçisilə -an
2 
(tək-
də) və ınız
4
(cəmdə) şəxs sonluqları işlədilir.Məsələn:bi-
ləjən (biləcəksən), oxuyajınız (oxuyacaqsınız),  vurajan 
(vuracaqsan) və s.  
Bu vəziyyət türk dilində də müşahidə olunur. Məs.: 
Sıtkı – Köye bir saatte mi varacağın? (N. Hikmet).  
Göründüyü kimi, şəxs sonluğundakı s samiti düşür. 
Halbuki,bütün türk ədəbi dillərində ikinci şəxsin tək və 
                                                 
1
Yenə orada,s. 235.
  
2
 Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı, 1962, 
s. 125.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
109
 
 
 
 
cəmində şəxs sonluğunda s samitinin(-san
2
,-sın
4
,-sınız
4
) 
işlənməsi  şərtdir.Yalnız oğuz qrupu türk dillərindən 
olan qaqauz dilində  -acak,  -ecek
 
şəkilçisi ilə ifadə 
olunan qəti gələcək zaman təsrif olunarkən ikinci şəxsin 
təkində -san, -sen
 
deyil,  -an, -en, cəmində -sınız,  -siniz, 
-sunuz, -sünüz deyil, -nız, -niz, -nuz, -nüz  şəxs sonlu-
ğundan istifadə olunduğunun  şahidi oluruq. Məs.: Bu-
rayı kaç türlü anılmış yılaççılar geldi, hiç birisi de bişey 
yapamadı da sen mi alıştıracan? – Gel biz seni geçire-
lim, teklif etmiş şeytannar yalpak -ama bize suyun orta-
sında biraz kemanca çalacanmı?(Masallar); -Nayın, bu-
rasını da mı  göreceniz? (D.Kara Çoban); -Göreceyniz 
siz! Taptınız şeytanna, şeytan da olacэnız...; –Gidecän! 
–Baardı bir öküz sesindä şef hem sıbıttı Savastioglunun 
gözlerinä bir eşil kiat–yarına gelecez, hazır bulalım (N. 
Baboglu).  
Azərbaycan və türk dillərindən fərqli olaraq qaqauz 
dilində bu xüsusiyyət ədəbi dil norması sayılır.  
Qəti gələcək zamanda ikinci şəxsin təkində  şəxs 
sonluğunun bu cür ifadəsi Şəki dialektinin Qışlaq şivə-
sində də müşahidə olunur
1
. Yalnız burada ikinci şəxsin 
cəmində də müəyyən dəyişikliklər özünü göstərir. Məs.: 
alıcanalıcūzdiycənsən,  diycūz< deyəcəksiniz və s. 
Orta  əsr Azərbaycan dili materiallarına nəzər yetir-
dikdə, qrammatik gələcək zamanda -acaq, -əcək zaman 
                                                 
1
 İslamov M.İ. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı,  1968, 
 s. 126.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
110
 
 
 
 
şəkilçisini əvəz edən -isər şəkliçisinin işləndiyinin şahi-
di oluruq. Müasir ədəbi dilimizdə bu şəkilçidən istifadə 
olunmur. Maraqlıdır ki, -isər formasına dilimizin dia-
lekt və şivələrində də rast gəlinmir. 
S.Əlizadə yazır:“Ədəbi dilimizin tarixində XVI əsr-
dən başlayaraq -acaq, -əcək şəkilçisi qəti gələcək zama-
nı ifadə edən  əsas forma olmuşdur. Bunun isə xüsusi 
əhəmiyyəti vardır. -acaq, -əcək formasının qəti gələcək 
zaman  şəkilçisi kimi fəallaşması, universallıq kəsb et-
məsi  ədəbi dilimizin tarixində yeni mərhələnin başlan-
masını xəbər verirdi, eyni zamanda(türk) osmanlı ədəbi 
dilinə  rəğmən yeni morfoloji hadisə  təsiri bağışlayırdı. 
Çünki XIV-XV əsr Azərbaycan və XVI əsr osmanlı 
ədəbi dilləri üçün qəti gələcək zamanda -isər forması 
səciyyəvi idi”
1
. 
Z.Budaqova və T.Hacıyevin birgə müəllifləri olduq-
ları “Azərbaycan dili” kitabında yazılır:“Gələcək məz-
munu bildirmək üçün -isər Füzuli dilində son dərəcə 
seyrəlir. O biri tərəfdən həmin zaman kəsiyindəcə bədii 
üslubun folklor-danışıq təzahüründə, xüsusilə onun nəsr 
qolunda -acaq üstünləşir ki, bu da ədəbi-gəlmə müqabi-
lində xalq dili formasının fəallaşmasına dəlalət edir. 
Daha bu, ədəbi dil normasında zaman irəliləyişi ilə bağ-
lı  təkamül deməkdir. XIII-XIV yüzilliklərlə XV-XVI 
yüzilliklər arasında yarımmərhələ  səviyyəsində norma 
fərqləri yaranmasına dəlalət edir
2
. 
                                                 
1
 Əlizadə S.Q. Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili.Bakı,ADU,1985, s. 65.  
2
 Budaqova Z., Hacıyev T. Azərbaycan dili. Bakı, Elm, 1992, s. 73.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
111
 
 
 
 
H.Mirzəzadə  -isər  şəkilçisini Azərbaycan dilinə 
məxsus  şəkilçi hesab etmir və bununla bağlı yazır: 
“Bizcə, bu şəkilçi Azərbaycan dilinə xas şəkilçi deyil-
dir, onu başqa türk dillərinin təsiri kimi qəbul etmək 
daha doğru olardı. Xalq dilində öz əksini tapmamış        
-isər şəkilçisinə xalq yaradıcılığı materiallarında da rast 
gəlmək olmur
1
. 
 Qeyri-qəti gələcək zaman.Bu zaman formasının 
şəkilçiləri müasir Azərbaycan dilində  -ar,-er; türkmən 
dilində -ar, -er; türk və qaqauz dillərində -ar, -er  (-är),  
-ır, -ir, -ur, -ür, -r; qazax, noqay, qaraqalpaq, xakas dil-
lərində  -r, -ar, -er; qaraçay-balkar, qumuq, tuva dillə-
rində    -(ı)r,-(i)r, -(u)r, -(ü)r, -ar, -er; qırğız, yakut dil-
lərində -r,  -ar,  -er, -or, -ör; başqırd dilində -ır, -ir,  -ur, 
-ür; altay dilində  -r, -ır, -ir, -ur, -ür, -ar, -er,   -or,  -ör; 
barabin tatarlarının dilində -r, -ır, -ir, -ar, -ər variantla-
rında müşahidə olunur. 
-ar, -ər şəkilçili zaman formasının müşahidə olun-
duğu hər bir türk dilində bu formal əlamət iki variantda 
olduğuna görə, yəni açıq damaq saitləri ilə  işləndikləri 
üçün birinci və ikinci şəxsin cəmində  təsdiq və inka-
rında  şəxs  şəkilçiləri dörd variantda olduğu halda, yal-
nız onların iki variantından istifadə olunur. Başqa sözlə 
desək, І şəxsin cəmində -ıq, -ik, -uq, -ük yaxud -ız, -iz,   
-uz, -üz  şəxs sonluqlarından  -ıq, -ik yaxud -ız, -iz;  ІІ 
şəxsin cəmində isə  -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz  yaxud    
                                                 
1
 Mirzəzadə H.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası.Bakı,1990, 
s.154.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
112
 
 
 
 
-sız, -siz, -suz, -süz şəxs sonluqlarından isə yalnız -sınız, 
-siniz yaxud -sız, -siz şəxs şəkilçiləri işlədilir. Bu xüsu-
siyyətə  bəzi türk dillərində  hətta II şəxsin təkində  də 
rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Azərbaycan, qazax, 
noqay, qaraqalpaq, özbək, uyğur, xakas, şor dillərində   
-ar,-ər  şəkilçili zaman forması II şəxsin təkində qapalı 
damaq saitli şəxs sonluqları qəbul etdikləri üçün, sada-
ladığımız türk dillərində II şəxsin təkində də şəxs son-
luqlarının yalnız iki variantına təsadüf olunur. Bunlar-
dan fərqli olaraq karaim dilinin Trakay dialektində iki 
variantlı -ar, -ər şəkilçili zaman forması II şəxsdə dörd 
variantlı şəxs sonluğu qəbul edə bilir:    
                                 
Tək              Cəm 
 
 I şəxs:Azərb.:          baxaram        baxarıq 
 
türk:              bulurum        buluruz 
 
qaqauz:         qalarım         qalarız 
 
qazax:           bararmın       bararmız 
 
qumuq:         ałärman         ałärbïž 
 
karaim:         ketirirmin      ketirirbiz 
 özbək:           bilarman       bilarmiz 
 sarı-uyğur:    men tutar      mys tutar 
 başqırd:         kalırmın        kalırbız 
 
şor:                kelerim         kelerbis 
II şəxs:Azərb.:          baxarsan       baxarsınız 
 
türk:              bulursun        bulursunuz 
     qaqauz:          qalarsın         qalarsınız 
     qazax:            bararsıŋ(dar)  bararsızdar 
     qumuq:          ałärsan           ałärsïz  
     karaim:          ketirirsin        ketirirsiz 
     özbək:            bilarsan          bilarsiz 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
113
 
 
 
 
     sarı-uyğur:      sen tutar         siler tutar 
     başqırd:          kalırhıŋ            kalırhığıž 
 
şor:                kelerzinъ          kelerzar 
III şəxs:Azərb.:        baxar                baxarlar         
 
türk:               bulur                bulurlar 
 
qaqauz:          qalar                 qalarlar 
 
qazax:            barar                 barar 
 
qumuq:           ałär                    ałärlär 
 
karaim:           ketirir                ketirirler   
 özbək:             bilar                  bilarlar 
 sarı-uyğur:      goł tutar            gołar tutar 
 başqırd:           kalır                  kalır(žar) 
 
şor:                  keler                 kelerler 
Azərb.:Ürək döyünməsə  vətənçin, elçin, Bir ovuc 
torpağa  döndərrəm onu;  
Dünyaya gəlmişəm, bilirsiz neçin? 
Zirvədən-zirvəyə aşmaq istərəm (M.Mirzəliyeva);  
Türk:Adın ne?-diye sorsalar adımı  unuturum  (A. 
Nesin, Parola); türkmən:Hoşlukma, oglum, basym gö-
terer, senem öz arzuwyňa  ýetersiň(Göroglynyn dörey-
şi); kazan-tatar:Miŋa berne yasap birçe, bik maturlap. 
Min siŋa qarmun kıçkırtırqa  birermen  (Q.Bəşirov); 
qırğız:Bular kazqan çunkurlar, Özdörü tüşöör 
çunkurlar
1
;  
Türk dillərində fel sonunun saitlə və ya samitlə bit-
məsindən, təkhecalı  və ya çoxhecalı olmasından asılı 
olaraq eyni zaman formasını ifadə etdiyinə görə -ar, -ər, 
-ır,-ir,-ur,-ür,-r şəkilçilərindən yalnız müvafiq olanı fel 
                                                 
1
 (www.geocities.com/ makaldar/palapage. htm) 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
114
 
 
 
 
sonuna artırılır. Bu xüsusiyyət qeyri-qəti gələcək zaman 
formasının müşahidə olunduğu  əksər türk dillərinə  şa-
mil olunur: 
a)Əgər fel saitlə bitərsə, bu zaman felin sonuna -r 
şəkilçisi əlavə olunur; məs.:türk,qaqauz:başla-r-ız, bek-
le-r, tanı-r-sın; karaim:  tele-r, kara-r; başqırd:  ukı-r; 
qumuq: qara-r-man, kazan-tatar: eşlə-r, ukı-r və s. 
Haqqında danışdığımız bu xüsusiyyət müasir Azər-
baycan dilinə aid edilmir.Çünki digər türk dillərində ey-
ni zaman formasını formalaşdıran  -ar, -ər, -ır, -ir, -ur,   
-ür,-r morfoloji əlamətləri Azərbaycan dilində iki müx-
təlif zaman formasını əmələ gətirir.  
Ona görə  də Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək 
zamanı ifadə edən -ar, -ər şəkilçisi felin sonunun saitlə 
və ya samitlə bitməsindən, təkhecalı  və ya çoxhecalı 
olmasından asılı olmayaraq bütün fellərə artırılır.Yalnız 
fel saitlə bitərsə, bitişdirici  y  samitindən istifadə olu-
nur.Məs.:-Sən get evə, mən qayıdım. Onu tək qoya bil-
mərəm.  İlanlar bilsələr ki, heç kəs yoxdur, gəlib göz-
lərini yeyərlər (İ.Şıxlı,Qızıl ilanlar).  
Lakin qeyd etməliyik ki,bu xüsusiyyət Azərbaycan 
ədəbi dilində bəzi fellərdə özünü göstərir. Əgər fel saitlə 
bitərsə, bu zaman ya qeyri-qəti gələcək zamanın  şəkil-
çisindən əvvəl y samiti artırılır, ya da qeyri-qəti gələcək 
zamanın şəkilçisində olan sait düşür: 
Mən aşıq yara bağlar,  
Yar meylin yara bağlar 
Yaralı yar bağlasın,  
Yar yaxşı yara bağlar  (Sarı Aşıq) 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
115
 
 
 
 
  
Türk oğlu sözündən dönməz, 
Məhv olur da sürüklənməz. 
Həp yüksəlmək dilər, enməz, 
Çarpışır yaşar.    (H.Cavid) 
Türkmən dilində qeyri-qəti gələcək zamanın for-
masının morfoloji əlaməti saitlə bitən fellərə artırıldıqda 
uzun tələffüz olunan sait əmələ gətirir, yəni felin sonun-
dakı saitlə şəkilçidəki sait birləşərək uzun tələffüz olu-
nur. Məsələn:oka:r(oka+ar); işlə:r(işlə+ər); geti:r (geti-
rer) və s. “l samiti ilə bitən bəzi fellərə -ar, -er şəkilçisi 
artırıldıqda eyni hal baş verir, fel ixtisar olunaraq qısa 
tələffüz edilir. Söz sonundakı “l” samiti düşür”.
1
 
b) Əgər fel samitlə bitərsə, bu zaman felin sonuna 
-ar, -ər, -ır, -ir, -ur, -ür  şəkilçilərindən biri artırılır. 
Müasir türk dilində isə təkhecalı və ya çoxhecalı olma-
sından asılı olaraq şəkilçilərin işlənmə mövqeyi dəyişir. 
Belə ki, sonu samitlə bitən təkhecalı fellərə  -ar, -er, 
sonu samitlə bitən çoxhecalı fellərə isə -ır,-ir,-ur,-ür şə-
kilçisi artırılır.  
A.N. Kononov sonu samitlə bitən 15 təkhecalı fel 
də fərqləndirir ki, bu fellər də -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisi-
nin köməyi ilə düzəlir
2
. 
Qaqauz dilində  də  -ır
4
  və  -ar
2
  şəkilçiləri eyni za-
man formasını ifadə edir və bu qeyri/qəti gələcək zaman 
                                                 
1
 Туркменский язык. Ашхабад, «Туркменистан», 1970, 
с. 268.  
2
 Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  турецкого  литературного  языка. 
М.-Л., Изд. АН СССР, 1956, с. 225.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
116
 
 
 
 
adlandırılır. Digər türk dillərindən fərqli olaraq qaqauz 
dilində qeyri/qəti gələcək zamanda samitlə bitən təkhe-
calı və çoxhecalı fellərin əsasına hər iki şəkilçi variantı 
artırıla bilər.  
Beləliklə, qeyri-qəti gələcək zamanda fellərin  ək-
səriyyəti praktik olaraq 2 variantda işlədilir
1
. Bu o de-
məkdir ki, hər iki şəkilçi ayrı-ayrılıqda eyni sözə əlavə 
olunur və eyni mənanı ifadə edir. Bunu nümunələr əsa-
sında aydınlaşdıraq: 
kalarım – kalırım         düşünärim – düşünürüm  
kalarsın – kalırsın        düşünärsin – düşünürsün 
kalar – kalır                  düşünär – düşünür  
kalarız – kalırız            düşünäriz – düşünürüz  
kalarsınız – kalırsınız  düşünärsiniz – düşünürsünüz 
kalarlar – kalırlar         düşünärlär – düşünürlär  
Nümunələr də göstərir ki, bu şəkilçilər bir-birinin 
ekvivalenti kimi çıxış edir. Yəni qaqauz dilində -ır, -ir,    
-ur, -ür şəkilçisi eyni feldə -ar, -ər
 
şəkilçisini əvəz edə 
bilir və bu zaman heç bir məna dəyişikliyi baş vermir.  
Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək zaman for-
masını digər türk dillərindən fərqləndirən xüsusiyyətlər-
dən biri də  -ar,-ər  şəkilçisinin bəzən orta səs düşümü 
(sinkopa) və  səs uyuşması(assimilyasiya) fonetik hadi-
sələrinə məruz qalmasıdır: 
Mən ha səni nuri-ilahi sannam, 
Camalının şöləsinə dolannam, 
Atəşinə mərdü-mərdanə yannam, 
                                                 
1
 Покровская  Л.А.Грамматика  гагаузского  языка.Фонетика  и  морфология. 
Москва, «Наука», 1964, с. 184.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
117
 
 
 
 
Bu xasiyyət mənə pəvanədəndir  (Vaqif) 
Nəzər sallam solu sağa, 
Bir kimsə yox danışmağa. 
Bu qədər dərdü fərağa 
Axır necə dözüm sənsiz( Zakir) 
Bu nümunələrdə  sannam, dolannam, yannam, nə-
zər sallam fellərində  -ar, -ər qeyri-qəti gələcək zaman 
şəkilçisi orta səs düşümü və  səs uyuşması hadisələrinə 
uğramışdır. Belə hallara danışıq dilində daha çox rast 
gəlinir. Bakı, Quba, Şamaxı dialektlərində  və  Mərəzə, 
İsmayıllı şivələrində
1
 daha çox müşahidə olunur. Məs.: 
gələrəm-gəlləm, alaram-allam və s. 
 Qeyri-qəti gələcək zamanın  inkar forması.  Bu   
forma  bütün türk dillərində fel kökü ilə -ar, -ər şəkilçi-
sinin arasına -ma,-mə inkarlıq şəkilçisinin artırılması ilə 
düzəlir. Lakin burada dilçilərin diqqətini cəlb edən cə-
hət felə -ma, -mə şəkilçisi artırıldıqdan sonra -ar,-ər za-
man şəkilçisinin müxtəlif formalarda təzahür etməsidir. 
Qeyri-qəti gələcək zamanın inkarını ifadə edən         
-mar, -mər, -maz, -məz, -mas, -məs, -manam, -mənəm,    
-man, -mən, -mam, -məm formalarının hər biri qədim ta-
rixə malikdir və onlar türk dillərində  məhz bu zamanı 
bildirmək üçün daha çox işlənmiş  şəkilçilərdir.  İstər 
ümumi türkologiyada, istərsə də Azərbaycan dilçiliyin-
də bu şəkilçilər haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. 
                                                 
1
 Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962,  
s 250. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
118
 
 
 
 
Qeyd etməliyik ki, müasir türk dillərində  -ar, -ər 
şəkilçili gələcək zamanın inkarını ifadə edən formanın 
müxtəlifliyi daha çox birinci şəxsin tək və cəmində nə-
zərə çarpır. 
Müasir Azərbaycan  ədəbi dili üçün -mar, -mər,      
-maz, -məz forması xarakterikdir. Digər formalardan 
müasir  ədəbi dilimizdə istifadə olunmasa da, onlar 
Azərbaycan dilində tarixən işlənmiş  və  həmin  şəkilçi-
lərə bu gün də bəzi dialektlərdə rast gəlinir.  
Müasir türk dilində I şəxsin tək və  cəmində  -ma,      
-me, II şəxsin tək və cəmində -maz, -mez formalarından 
istifadə olunur. Müasir türkmən dilində isə -mas,  -məs 
və -mam, -məm şəkilçilərindən başqa bütün şəkilçilərin 
işləndiyi müşahidə olunur.  
Müasir qazax, salar, noqay, qaraqalpaq, özbək, qu-
muq, sarı-uyğur, yeni uyğur dillərində  -ar,-ər  şəkilçili 
gələcək zamanın inkarının ifadəsi üçün bütün şəxslər 
üzrə -mas formasından istifadə olunur.  
Noqay və qaraqalpaq dillərində -mas, -mes forması 
ilə yanaşı, -bas, -bes, -pas, -pes formalarına da rast gəli-
nir.  
Araşdırdığımız altay, qırğız, xakas, tuva dillərində 
bütün şəxslər üçün -bas, -bes şəkilçisi xarakterikdir. 
Çulım tatarlarının dilində  -mas, -mes  şəkilçisinin       
-vas, -ves şəkilçi variantı müşahidə olunur: 
I ş. salvasım 
II ş. salvasıŋ 
III ş. salvas.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
119
 
 
 
 
Müvafiq mənbələrdə onun cəm forması özünü gös-
tərmir 
1
. Maraqlıdır ki, araşdırdığımız digər türk dillə-
rində şəkilçinin bu variantına rast gəlinməmişdir.  
-mar, -mər, -maz, -məz formalarının hansının daha 
qədim olması fikri həmişə dilçilərin diqqətini cəlb etmiş 
və müxtəlif mülahizələrə, fikir ayrılıqlarına səbəb ol-
muşdur. 
Müasir Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək za-
manın inkarı ikinci və üçüncü şəxslərdə -maz, -məz for-
masında olmasına baxmayaraq Azərbaycan dilinin əv-
vəlki inkişaf dövrlərinə nəzər saldıqda, başqa bir vəziy-
yəti müşahidə edirik. Belə ki, burada hətta birinci şəxs-
də  r  səsinin  z  səsi ilə  əvəzlənməsinin  şahidi oluruq. 
Məsələn:  
Bədxahim ola cümlə cəhan, çəkməzəm məlal, 
Çün ol sənəm mənimlən əgər nikxah ola (Xətayi) 
 
Ey Füzuli, qılmazam tərki-tiriqi eşq kim, 
Bu fəzilət daxili əhli kəmal eylər məni (Füzuli) 
H.Mirzəzadə  -maz, -məz formasını birinci şəxsdə     
-mar, -mər formasına nisbətən daha qədim hesab edir
2
. 
“XIII-XIV əsr abidələrində bu şəkliçi sonu cingiltili sa-
mitlə olan -maz, -məz formasında işlədilmişdir. -mas və   
-maz formalarının paralel istifadəsi “Kutadqu biliq”in 
dili üçün də xarakterikdir. M.Kaşğarlının “Divani-lüğət 
it-türk”ündə əsasən, -mas forması müşahidə olunur. Or-
                                                 
1
 Кормушин  И.В.Системы  времен  глагола  в  алтайских  языках.  М., 
1984, с. 28.  
2
 Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası.Bakı,1962, s. 257.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
120
 
 
 
 
xon-Yenisey və  qədim uyğur abidələrində yalnız -maz 
formasından istifadə olunmuşdur”
1
. “...Özellikle Dîvanü 
Lûgati't-Türk'teki şu kayıt şaşırtıcıdır: “Muzari sıygası-
nın nefyinde (olumsuzluğunda) emri hazır üzerine –bi-
rinci, ikinci şahıslar ister müfret(teklik), ister cemi(çok-
luk) olsun – mim, elif, sin ziyade kılınır. olar barmaslar, 
bular barmaslar denir ki ‘onlar gitmezler’, ‘bunlar git-
mezler’ demektir. Birinci şahsın ceminde biz barmas-
mız denir, ‘biz getmeyiz’ demektir”
2
. 
“Əsrarnamə”nin dilində -ar, -ər şəkilçili qeyri-qəti 
gələcək zamanın inkarı -maz, -məz və -man, -mən şəkil-
çiləri ilə ifadə olunur
3
.  
Məhəmməd Yaqub Çinginin “Kəlurnamə”sində isə 
indiki-gələcək zaman adlandırılan bu zaman formasının 
inkarı -mas, -mes şəklində təzahür olunur
4
.  
Ə.Abdullayev nəinki felin zamanlarında r-z müna-
sibətini, ümumiyyətlə dildə  r-z-yə münasibətini nəzərə 
alaraq alimləri 3 qrupa bölmüşdür:r//z qeyd edənlər; r>z 
deyənlər; z>r deyənlər. Müəllif türk dillərində r-in z-yə 
nisbətən daha qədim olduğu və z-nin isə sonrakı hadisə 
                                                 
1
Шукуров Ш. Наклонения и времена глагола в письменных памятников уз-
бекского языка в сравнительном освещении.АДД.Ташкент, 1974, с.122.  
2
 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri.Fiil.Basit çekim.Ankara,TDK 
Yayınları, 2006, s. 390.  
3
Халилов Ш.Х.Язык азербайджанского письменного памятника XVв. 
«Асрарнаме».(морфологические особенности) АКД,Баку,1974,с.46.  
4
Ибрагимова  А.Исследование  «Келурнаме»  Мухаммеда  Якуба  Чинги.(Лек-
сика,морфология, факсимиле и глоссарий) АКД.Ташкент, 1976 , с. 26 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
121
 
 
 
 
olduğu qənaətinə  gəlir
1
 və bunu müxtəlif sübutlarla 
əsaslandırır. 
  -maz  şəkilçisinin  Əski Türkçəden bəri  -me-r ye-
rine -me-z şəklində, felden isim əmələ gətirən -z şəkilçi-
sinin də, geniş zamanı bildirən -r formal əlamətinin əvə-
zinə  işlənildiyini göstərən T.Banguoğlu “-mA-nın,  m- 
ile başlayan bir kelimeden arta kaldığını hatta bu keli-
menin bırakmak, yapmamak anlamlarına gelen *ama-, 
*eme, *uma-, *üme- fiillerinden gelebileceğini”
2
 xüsusi 
qeyd edir.  
Maraqlıdır ki, -mar forması eləcə  də Tacikistan 
ərazisində yaşayan özbəklərin dilində də qeydə alınmış-
dır ki, bu da Ş.X.Xəlilovun fikrincə, “oğuz dillərinin 
güclü təsirindən başqa bir şey deyildir”
3
. 
Müasir türk dilində birinci şəxsin tək və  cəmində   
-ma,-me, digər şəxslərdə isə -maz, -mez şəklində işlən-
diyinin şahidi oluruqsa, əski Anadolu türkcəsində və os-
manlıcada bu formanın bütün şəxslər üzrə  -maz,-mez 
şəklində  təzahür etdiyini görürük
4
. Bu o deməkdir ki, 
müasir türk dilindən fərqli olaraq eski Anadolu türkcə-
sində  və osmanlıcada hətta birinci şəxsin tək və  cəmi 
üçün -maz,-mez xarakterik olmuşdur: gitmezven, gitmez-
venin, gitmezvem, gitmezem; gitmezüz, gitmezvüz və s.  
                                                 
1
 Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı,  1992, s. 235-248.  
2
 Banguoğlu T. Türkcenin Grameri. Ankara, TDK Yayınları, 2007, s. 168.  
3
 Xəlilov  Ş.X. Felin vacib şəklinin tarixi inkişafı  və müzare zamanın inkarı 
haqqında.Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluşu.Bakı,1981,s. 82.  
4
 Canan  Pınar Torun. Türkçenin Dönemleri İçerisinde -maz ekine dair.// 
Uluslararası Türk Dili ve Edebiyyatı öğrenci kongresi, 11-13 Eylül 2006. İstanbul, 
İstanbul Kültür Üniversitesi yayını, 2008, s. 170. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
122
 
 
 
 
Müasir Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək za-
manın inkarında II və III şəxslərdə r səsi z səsi ilə əvəz 
olunur. Türkmən dilində isə yalnız III şəxs tək və  cə-
mində qeyri-qəti gələcək zamanın inkar formasında  r 
səsi z səsinə keçir. 
Türkmən dilində inkarlıq əlaməti kimi I və II şəxs-
lərdə -mar//-mer, III şəxsdə isə -maz//-mez müstəqil in-
kar formaları kimi fərqləndirilir. F.Zeynalov bunu düz-
gün hesab etmir. O qeyd edir ki, -maz,-mez, eləcə də -
mar, -mer formalarını müstəqil inkar formaları kimi 
vermək düzgün olmazdı.Burada -ma, -me inkarlıq şəkil-
çisi, -r qeyri-müəyyən zaman əlamətidir. Buradakı z isə 
r samitinin z səsinə keçməsindən başqa bir şey deyil
1
.  
Ancaq qeyd etməliyik ki, istər Azərbaycan dilində, 
istərsə də digər türk dillərində hər hansı bir xüsusiyyəti 
ifadə etmək üçün bir neçə  şəkilçinin birləşməsindən 
əmələ  gələn onlarla şəkilçi vardır  (-maqda
2
, -dığım
4
,      
-dıqca
4
  və s.) və bu şəkilçilər ayrı-ayrılıqda deyil, bir-
ləşərək xüsusi bir əlamət kəsb edirlər. Bu baxımdan       
-mar,  -mər və -maz, -məz də müstəqil inkar şəkilçiləri 
kimi qəbul edilə bilər. 
Azərbaycan dilinin bir sıra  şivələrində qeyri-qəti 
gələcək zamanın II şəxs inkar formasında r ünsüründən 
istifadə olunur. Bu, Quba, Şamaxı, Ordubad, Şəki dia-
lektlərində, Sabirabad, Xaçmaz, Lənkəran, Astara, Za-
qatala, Gədəbəy, Daşkəsən başqa rayon şivələrində özü-
                                                 
1
 Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II. Bakı, ADU 
nəşriyyatı, 1975, s. 113.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
123
 
 
 
 
nü göstərir. Quba və  Şamaxı dialektlərində isə  hətta 
üçüncü  şəxsdə  də  r ünsürü müşahidə edilir
1
.Məs.:  yaz-
marsan, yazmar,  doğramarsan, yazmarsuz, dimər və s.  
Şəkinin Vərəzəd, Baş  Zəyzid kəndlərində ikinci 
şəxsdə qeyri-qəti gələcək zamanı ifadə edən -z şəkilçisi 
tamamilə düşür
2
. Məs.:yazmásan, yazmásuz, otumásan, 
otumásuz və s. 
R.Eyvazova Kişvəri dilində  -maz, -məz  və  -man,      
-mən inkar formalarının daha çox işləndiyini yazır. La-
kin bununla yanaşı, Kişvəri əsərlərinin tədqiqatı zamanı         
-maz, -məz şəkilçisinin -mas,-məs fonetik variantı qeydə 
alınmışdır. Müəllif yazır ki, Kişvərinin dilində Azərbay-
can sözlərinin -mas,-məs qıpçaq-karluq qrupu şəkilçiləri 
ilə işlənməsinə rast gəlmədik. Belə ki, bu tipli şəkilçilər 
şairin dilinə söz kökü ilə birlikdə (məs.:bulmas,iməs) 
keçmişdir. Ona görə  də R.Eyvazova Kişvəri dilində       
-mas, -məs inkarlıq formasını  qədim türk dillərinin, 
xüsusilə özbək dilinin təsirindən başqa bir şey hesab 
etmir
3
. 
Türkmən dilində birinci şəxs təkinin inkar forması, 
eyni zamanda, -marın, -merin formasının ixtisar olun-
muş  qısa saitli -man,-men variantı ilə  də  işlənə bilir. 
Məs.:yazman, bilmen, gelmen və s. 
                                                 
1
 Rüstəmov R.Ə.Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində fel. Bakı, 1965, 
s.248. 
2
 İslamov M.İ. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, Azərb. SSR EA 
nəşriyyatı, 1968, s. 132.  
3
Eyvazova R. Kişvəri “Divan”ının dili (morfoloji xüsusiyyətlər). Bakı, 
“Elm”, 2005, s. 142.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
124
 
 
 
 
Bu zamanın inkar forması birinci şəxs təkində -man,    
-men (<-marın, -merin) və -am, -em (xem) hissəcikləri-
nin birləşməsindən  əmələ  gələn  -manam, -menem for-
ması ilə də işlədilir. Məs.:yazmanam, gelmenem və s.  
Bu şəkilçiyə təsadüfi hallarda Azərbaycan şairlərinin 
şeirlərində rast gəlirik: 
Şikayət eyləmənəm dilbərin cəfasindən 
Onun cəfası mana yekdurur vəfasindən   
                                                           (Nəsimi)   
        Bəs bilmənəm ki, rəsmi-vəfa kimdən ökrənir 
                                                                       (Xətayi)  
İndən belə ölsəm, arzu çəkmənəm 
Şükr allaha, arzumana yetmişdim. 
Dostun camalına nəzər eylədim,  
Sanasan, tazədən cana yetmişdim  
                                                    (Vaqif) 
-manam, -menem formasının birinci şəxsin təkini 
ifadə etməsinə Van eli və yörəsində yaşayan türklərin 
dilində də rastlanır: 
Sallanıram getemenem 
Men seni unutmanam  
                           (A.Caferoğlu) 
Burada  getemenem “getmərəm”,  unutmanam 
“unutmaram” mənalarını ifadə edir. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
125
 
 
 
 
M.Rəhimov bu şəkilçinin türkmən dilində çox ya-
yıldığına  əsaslanaraq Azərbaycan dilinə onun türkmən 
dilindən gəldiyini yazır
1
.