H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Məhsulun yığılması və saxlanması. Yarpaqlar 3-4 yaşı olanda 
yığılır.  Yığım  oktyabr-noyabr  aylarında  aparılır.  Kəsilmiş  budaqlar 
çardaq altında qurudulur, qurumuş  yarpaqlar budaqlardan ayrılır və 
kisələrə yığılaraq anbarlarda saxlanılır. Hektardan quru yarpaq məh-
sul
darlığı  2,5-3,0  tondur.  Mərsinin  yarpaqlarında,  meyvələrində  və 
cavan budaqlarında efir yağları vardır. Krımın cənub sahillərində be-
cərilmiş mərsin yarpaqlarında efir yağlarının  miqdarı quru kütləsinin 
1,8-2,2%-
nə qədər çatır. 
 
2. 10. 
BAĞ  MƏRZƏSİ 
 
İstifadəsi. Mərzənin xammalı otudur. Tam çiçəkləmə dövründə 
birinci çalımdan yığılır. İkinci çalım boy uzatma tədbiri kimi aparılır. 
Cavan,  yaxşı  yarpaqlamış  budaqlarında  və  çiçək  qruplarında  efir 
yağları vardır. Onlar rutin, askorbin turşusu, karotin və aşı maddələri 
ilə zəngindir. 
Mərzənin otu quru və təzə halda ətirli ədviyyat kimi kolbasa ha-
zırlanmasında,  xiyar  və  pomidorun  duza  qoyulmasında,  salatlarda, 
şorbalarda, balıq və tərəvəz yeməklərində (ikinci yeməkələrdə) istifa-
də edilir. Mərzədən alınan efiryağları isə ətriyyat-kosmetika sənaye-

170 
 
sin
də  istifadə  olunur.  Mərzənin  otu  tibbi  praktikada  mərkəzi  sinir 
sistemini sakitləşdirici kimi, mədə-bağırsaq fəaliyyətini sitimullaşdı-
ran vasitə kimi, iflic, asma, əsəb, xəstəliklərində, öyümə-qusma za-
ma
nı, qadınlarda aybaşı pozulmasında, rematizm və s. xəstəliklərdə 
tətbiq edilir. Mərzə həm də yaxşı balverən bitkidir.  
Yay aylarında mərzənin təzə göyü (göyərtisi) müxtəlif yeməklər-
də, şorbalarda, salatlarda ət yeməklərində istifadə edilir. Mərzə bütün 
yeməklərə xüsusi cazibə və orijinal dad verir. Göy soğan, mərzə, şü-
yüd və əvəlikdən, çox vitaminli bir salat alınır və orqanizmdə yaxşı 
mənimsənilir. 
Mərzənin bütün yerüstü hissəsi efir yağları ilə zəngin olduğun-
dan tibbin müxtəlif sahələrində, birinci növbədə isə aromaterapiyada 
istifadə edilir. 
Mərzinin efir yağı sarımtıl rəngli, şirintəhər dadlı, büzüşdürücü 
ətirli mayedir. Onun iyi optimizmin və öz gücünə inamın simvolu he-
sab edilir. 
Əgər otaq mütəmadi olaraq mərzə ətri ilə havalandırılsa əla ef-
fekt alınır və əsəb sisteminə xeyir edir. Aqresiya azalır, əsəblər sakit-
ləşir əhval-ruhiyyə yaxşılaşır, gümrahlıq və nəfəsalma yüksəlir. Daha 
yaxşı effekt almaq üçün yaxşı olar ki, ətirli lampalar (aromalampalar) 
istifadə olunsun. 
Mərzədən alınmış efir masaj vaxtı və ya müalicə kimi də istifadə 
etmək olar. Məsələn onu ostraxandroz, gərilmə və ayaqlardakı ağır-
laşmaları aradan qaldırmaq üçün tətbiq etmək olar. Bundan başqa o 
ev  şəraitində  kosmetologiya  üçün  də  yararlıdır.  Bu  efir  yağları  ilə 
ziyilləri, keratozları və qabarları aradan qaldırmaq olar. Bu yağdan 3-
4 damcı hər hansı bir bitki yağına əlavə etmək və müntəzəm olaraq 
problemli yerə sürtmək kifayətdir. 
Mərzədən  alınmış  efiryağlarını  saça,  üzə  və  bədənə  qulluq  va-
sitələrinə də əlavə etmək olar. Mərzə yağı əl və ayağa sürtüldükdə də 
yaxşı təsir edir. Onun müvafiq kremlərə və gellərə əlavə edilməsi əl 
və ayaq dərisini yumşaq, elastiki və gözəl edir. 
Mərzədən alınmış efir yağlarını apteklərdən, xüsusi salonlardan 
və internet mağazalardan almaq olar. Göründüyü kimi mərzənin təsir 
dairəsi  olduqca  genişdir.  Özünün  pozitiv  (müsbət)  təsirlərinə  görə 

171 
 
mərzə  başqa  xeyirli  bitkiləri  bir  neçə  dəfə  ötüb  keçir.  Mərzə  yağı 
hami
ləlik zamanı və bu yağlara qarşı allergiya olduğu hallarda isti-
fadə olunmamalıdır. 
Tarixi. 
Bağ mərzəsi (Majorana hortensis Moench) 4 mərzə nö-
vün
dən biri olub çox qədim zamanlardan Misirdə, Elladada (Yuna-
nıstan)  və  Romada  mədəni  şəkildə  məlum  idi.  Burada  o  ədviyyə, 
dərman  və  dekorativ  bitki  kimi  qiymətləndirilirdi.  Mərzə  cinsinin 
latın adı tərcümədə daimi, unudulmaz, əbədi, uzunömürlü mənasını 
verir. Bu ad ona çiçəyinin güclü və davamlı ətirli iyinə görə verilmiş-
dir. Aralıq dənizi ölkələrində mərzə qədim zamanlardan bağça-bağ-
larda becərilmişdir. Bağ mərzəsi adı da buradan götürülmüşdür. Hal-
ha
zırda Avropa, Asiya və Amerika kontinentində (qitələrində) geniş 
becərilir. 
Bağ mərzəsi Rusiyanın Avropa hissəsində birillik bitki kimi Orta 
Asiyada isə çoxillik bitki kimi becərilir. 
Botaniki təsviri. Bağ mərzəsi dodaqçiçəklilər (Labiatae) fəsilə-
sinə  (dalamazkimilər - Lamiaceae) daxil olan, birillik, ikiillik və ya 
çoxillik bitkidir. 
Kök  sistemi  milşəkillidir,  güclü  budaqlanır.  Gövdəsi  güclü  bu-
daq
lanan, aşağı hissədən oduncaqlaşmış, 50 sm-ə qədər hündürlükdə 
40 sm diametrdə olur
 (r
əngli şəkil 36).
  
 
Yarpaqları  xırda,  uzunsov  oval,  qarşı-qarşıya  və  ya  köbə  şək-
lində düzülmüş, bozumtul keçə rəngindədir. Çiçəkləri xırda, ağ və ya 
çəhrayı rəngli olmaqla gövdənin nəhayətində sünbül şəklində toplan-
mışdır.  Meyvəsi  kiçik,  dörd  toxumlu  qəhvəyi  rəngli,  güclü  ətirli 
qozacıqdır. 1000 ədəd toxumunun kütləsi 0,3 qrama  yaxındır. Bitki 
iyun-
iyul aylarında çiçəkləyir, sentyabrda meyvə verir. 
Bioloji  xüsusiyyətləri.  Mərzə  istiliksevən  bitki  olduğuna  görə 
onu  Rusiyanın  əksər  rayonlarında  (Krımın  cənubu  və  Orta  Asiya 
istisna olmaqla) birillik bitki kimi becərirlər. Toxumları qeyri-bəra-
bər  cücərti  verməsi  ilə  seçilir.  Vegetasiya  müddəti  150-180  günə 
qədər davam edə bilir. Qeyd edilir ki, kütləvi çiçəkləmədən 35 gün 
sonra  toplanmış  toxumları  40-60%, 50-60  gün  sonra  toplanmış  to-
xum
ları isə 80% cücərmə qabiliyyətinə malik olur. Toxumları cücər-
mə  qabiliyyətini  2-3  il  saxlayır.  Toxumlarının  cücərməsi  üçün  op-

172 
 
timal temperatur 20-30 
0
C-
dir. Cücərmə üçün torpaqda kifayət qədər 
nəmlik olmalıdır. Bitkini həm toxumla, həm də şitilləri ilə çoxaltmaq 
olar.  
Mərzə  üzvi  və  mineral  gübrələrə  həssasdır.  Payızda  hər  hektar 
torpaq  altına  200-300 kq azot, 250-300 kq fosfor, 200-250 kq ka-
liuml
u  gübrələr  verilməlidir.  Birbaşa  torpaq  altına  peyin  verildikdə 
yarpaqlarda  acı  maddələrin  toplanmasına  səbəb  olur.  Ona  görə  də 
peyinin  sələf  bitkisi  altına  verilməsi  məsləhətdir.  Mərzə  üçün  ən 
yaxşı sələf bitkisi kartof hesab edilir. 
Sələf bitkisinin məhsulu yığıldıqdan sonra yaz səpini üçün və ya 
şitillə əkin üçün torpaq  diqqətlə 22 -25 sm dərinliyində şumlanma-
lıdır. Payızda əmələ gəlmiş alaqları məhv etmək üçün torpaq yumşal-
dılmalıdır.  Yazda  sahə  dırmıqla  düzəldilir,  torpağın  yuxarı  qatı  3-4 
sm  dərinlikdə  dırmıqlanır,  sonra    yenə  diqqətlə  hamarlanıb,  kipləş-
dirilir. Səpin yaxşı nəmliyi olan torpaqlarda şırımlarla, 1 sm-ə qədər 
d
ərinlikdə aparılır. Şırımların kənarlarına toxum düşməsinə yol veril-
məməlidir.  Cərgələrarası  məsafə  30-40  sm,  səpin  norması  isə  hər 
kvadrat metrə 0,3-0,5 qram götürülür. Toxum o vaxt səpilməlidir ki, 
torpaqda 8-12 
0
C-
yə qədər temperatur olsun. Şırımlarda kifayət qədər 
nəmlik olduqda toxumlar 5 günə cücərir. 
Şitil  almaq  üçün  toxumlar  parniklərdə  və  parnik  yeşiklərində 
martın axırı-aprelin əvvəllərində səpilir. Bərabər çıxışlar almaq üçün 
6-
7 gün vaxt tələb edilir. Şitillər 20-25 
0
C temperatur şəraitində becə-
rilir.  Parnik  torpağı  diqqətlə  hazırlanmalı,  (yeşiklərə  şitil  əkiləcək 
sahədən  gətirilmiş  torpaq  doldurulmalıdır)  kipləşdirilməli  və  bir-
birindən  10-15  sm  aralı  şırımlar  açılmalıdır  ki,  yaxşıca  və  bolluca 
suvarıla bilsin. Toxumlar torpağa basdırılmadan  hər m
2
-
ə 0,03-0,05 
qram normasında səpilməli, üzəri isə qəzetlə və ya plyonka ilə örtül-
məlidir ki, yüksək nəmlik şəraiti yaranmış olsun. Cücərtilər alınana 
qədər heç bir suvarma və qulluq işləri aparılmamalıdır. Birinci həqiqi 
yarpaq əmələ gəldikdən sonra pikirovka (şitilləmə) aparılmalı, şitillər 
5x5 sm qida sahəsində əkilməlidir.  
Şitilləri 5x5 sm ölçülü qidalı kubiklərdə (qablarda) da becərmək 
olar. Kubiklər yeşiklərə və ya parnikə qoyulmaqla diqqətlə sulanma-
lıdır. 

173 
 
Kubikin ortasında barmaqla kiçik çala (oyuq) açılır, ora 2-3 to-
xum qoyulub barmaqla torpağa sıxılır. Kubiklərin üzəri də qəzet və 
ya  plyonka  ilə  örtülür  ki,  nəmlik  itməsin.  Belə  şəraitdə  5  gündən 
sonra cücərtilər alınır. Şitillərə adi qaydada qulluq edilir. Əkinə 10-
12 gün qalmış onu möhkəmləndirirlər yəni açıq sahəyə uyğunlaşdı-
rırlar. Şitilləri (kubikləri) açıq sahəyə may ayının ortalarında 20x40 
sm qida sahəsi verilməklə əkirlər. Əkin vaxtı şitillərdə 3-4 əsl yarpaq 
əmələ  gəldikdən  sonra  seyrəltmə  aparılmalı  və  hər  metr  sahədə 
(paqonmetrdə) 6-8 ədəd bitki saxlanılmalıdır. 
Yığım.  Becərmə  bölgəsindən  asılı  olaraq  vegetasiya  ərzində 
mərzə  sahəsində  1-3  dəfə  yığım  aparıla  bilər.  Birinci  yığım  kütləvi 
çi
çəkləmə dövründə aparılır. Sonrakı  yığımlar isə bitkinin böyümə-
sindən  asılıdır.  Bitkinin  yaxşı  budaqlanmış  hissəsi  kəsilir,  kölgə  də 
çardaq  altında  ləmələrdə  (stelajlarda)  və  ya  dərz  şəklində  bağlanıl-
maqla qurudulu
r.  Hektardan  quru  ot  məhsuldarlığı  0,8-1,2  tona  qə-
dərdir. Toxumun yığılmasına kütləvi çiçəkləmədən 60 gün sonra baş-
la
nılır. Toxumluq sahələr biçilməyib ayrıca saxlanılır. Toxum məh-
suldarlığı hər kv. metrdən 10 qrama (100 kq/ha) qədərdir. 
 
2.11. BALLI   
NANƏ  
 
Əhəmiyyəti.  Ballı  nanə  (Melissa)  meteorizm  zamanı,  mədə  və 
bağırsaq spazmalarında müalicəvi təsir göstərir, əsəb sistemini sakit-
ləşdirir,  iştahanı  artırır.  Soyuqdəymə  qrip  zamanı  da  istifadə  edilir. 
Xalq  təbabətində  ballı  nanədən  hazırlanmış  cövhər  yuxusuzluğu 
aradan qaldırır, nevralgiya, təngənəfəslik, asma, qanazlığı və s. xəstə-
liklər  zamanı,  qadın  xəstəliklərində,  tərgətirici  və  işlətmə  dərmanı 
kimi  istifadə  olunur.  Ballı  nanə  ürək  ağrılarını  götürür,  taxikardiya 
sancmalarını  yumşaldır,  qan  təzyiqini  aşağı  salır.  Tərkibindəki  efir 
yağının  əsas  komponentləri  sitronellal,  qeraniol,  sitral,  linalol,  aşı 
mad
dələri və qatrandır.  
Botaniki  təsviri.  Ballı  nanə  (melissa,  limonotu,  badrənc)  kö-
kümsov 
gövdəli,  çoxillik  ot  tipli  bitki  olub  qaymaqçiçəyikimilər  
(Ranunculaceae) 
fəsiləsinə  daxildir.  Gövdəsi  120  sm-ə  qədər  hün-
dürlük
də, dörd tilli, tükcüklükdür. Yarpaqları  yumurtavarı, saplaqlı, 

174 
 
qarşı-qarşıya (suprotiv) düzülüşlü, kənarları iri mişardişlidir. Tutqun 
mavi və ya açıq sarı çiçəkləri yarım köbə şəklində yarpaq qoltuqla-
rında inkişaf edir. Çiçək qrupu spiral şəkilli budaqlanan formalı 20-
40 sm uzunluqda olur. Meyvəsi qonur-qəhvəyi  rəngli  dördbucaqlı, 
bir toxumlu qozcuqdur. 1000 ədəd toxumunun kütləsi 0,5-0,8 qram-
dır
 (r
əngli şəkil 37).
  
 
Bi
oloji  xüsusiyyətləri.  Ballı  nanə  işıqsevən  bitkidir.  Kölgə 
şəraitində  yarpaqlarında  efir  yağlarının  miqdarı  azalır  və  bitki  az 
ətirli olur. İstiliyə tələbat göstərir. Toxumlarının cücərməsi üçün 10-
12 
0
C  istilik  lazımdır.  İnkişafı  üçün  optimal  temperatur  20-25 
0
C 
hesab  edilir.  Soyuğadavamlı  bitki  hesab  olunur,  ancaq  bəzən  onu 
şaxta  vura  bilir.  Ona  görə  də  əkinlərinə  avqust  ayında  fosforlu-
kalium
lu  gübrələr  verilir,  qışda  isə  torfla,  çürümüş  peyinlə  və  ya 
kom
postla mulçalama (üzərini örtmə) aparılır. 
Ball
ı  nanəni  növbəli  əkində  qara  herikdə,  payızlıq  dənli-taxıl 
bitkilərindən  və  başqa  tezyığılan  bitkilərdən  sonra  və  eyni  yerdə 
yerləşdirmək olar. 
Aqrotexnikası.  Torpağın  əsas  becərilməsi  ümumi  qəbul  olun-
muş qaydada - dondurma şumu edilməklə aparılır. Ballı nanə torpağa 
çox  da  tələbkar  deyil.  Yüngül  strukturlu  münbit,  zəif  turş  neytrala 
yaxın  turşuluqlu  torpaqlarda  yaxşı  bitir.  Gübrələrin  səpilməsinə  və 
yemləmə  gübrələrinə  həssaslıq  göstərir.  Əsas  şum  altına  çürümüş 
peyin, çürüntü və ya başqa üzvi gübrələr verilir. Ağır gilli torpaqlara 
qum əlavə edilir. Yaz əkinlərində yaxşı olar ki, gübrələr yaz becər-
məsi zamanı verilsin. Toxumlarla, çiliklə və vegetativ yolla (kolların 
bölünməsi) çoxaldılır. 
Payızda  ballı  nanənin  kökümsovlarını  8-10  sm  dərinlikdə,  cər-
gəarası 45 sm olmaqla basdırmaq olar. Toxumla, şitillə və köklərin 
bölün
məsi  yolu  ilə  yazda  artırılır.  Toxumları  cərgəvi  üsulla  2-3 sm 
dərinliyə basdırılır. Səpin norması 6-8 kq/ha-dır. Toxumlar cücərmə 
qabiliyyətini 2-3 il saxlayır. Şitilləri və bölünmüş kolları 60-70 x 25-
30 sm sxemində əkilir. 
Əkinə  qulluq.  Ballı  nanənin  əkinlərinə  qulluq  vaxtlı-vaxtında 
cərgəaralarında  torpağın  yumşaldılması,  cərgələrdə  alaqların  vurul-
ması və suvarmanın aparılmasından ibarətdir. Lazım olduqda mineral 

175 
 
gübrələrlə  yemləmə aparılır. Gübrələrin forması  və miqdarı torpaq-
dakı qida maddələrinin miqdarından asılıdır. Əkin üçün soyuq külək-
lərdən qorunan, çox da aşağı olmayan yerlər seçilməlidir ki, bitki qışı 
yaxşı keçirsin. Ballı nanəni bir yerdə 4-10 il becərmək olar. Bitki çox 
tez kol əmələ gətirir ki, bu da ilkin yarpaqları istifadə etməyə imkan 
verir. 
Məhsul yığımı. Bitkinin yığılması kütləvi çiçəkləmə vaxtı (50-
70%  budaqlar  çiçəkləyəndə)  aparılır.  Yerüstü  hissə  torpaqdan  8-10 
sm  hündürlükdə  biçilir.  Məhsul  lavanda  yığan  ЛУМ-2А  markalı 
kombaynla aparılır. Kombayn olmadıqda adi otbiçənlərlə də biçmək 
olar.  Yığılmış  kütlə  dərhal  işlənməyə  göndərilir  və  tez  qurudulur. 
Onu qurutmaq üçün dərz halında bağlayaraq kölgə və havalanan (yel 
çəkən) yerlərdə asırlar.  
Bir  mövsümdə  bitkinin  inkişafından  asılı  olaraq  2-3  dəfə  biçin 
aparılır. Yaşıl kütlə məhsuldarlığı hektardan 220-250 sentnerə qədər, 
yağ çıxımı isə 30-75 kq/ha-ya qədərdir.  
 
2. 12. 
QARAÇÖRƏKOTU - NİGELLA 
 
İstifadəsi.  Qaraçörəkotu  xuruşu  (yeməklərə  əlavə,  ədviyyə) 
kiçik, qara
,  qətrə  (damcı)  formalı,  acı,  büzüşdürücü,  şirin  acımtıl 
dad
lı  və  zərif  ətirli,  özündə  çiyələk,  qara  istiot,  muskat  qozu  ətrini 
bir
ləşdirən toxumlardan hazırlanır. 
Qaraçörəkotu  (nigella,  qara  zirə,  Roma  keşnişi  və  s.)  xuruşu 
(əlavəsi)  şərq  və  ərəb  ölkələri  mətbəxində  çox  sevilməklə  (istifadə 
edil
məklə) duru (birinci) yeməklərdə, salatlarda, bişirmələrdə, desert-
lərdə və içkilərin hazırlanmasında istifadə edilir.  
Qaraçörəkotu  xuruşu  tərəvəzlərin,  meyvə  və  giləmeyvələrin 
(xiyar, kələm, göy qabaq (kabaçki), pomidor, qarpız, alma və s.) du-
za və turşuya qoyulmasında da istifadə edilir. 
Türk, Hind, Ərəb və Orta Asiya ölkələrinin mətbəxində nigella 
(qaraçörəkotu) kökələrin, lavaşların və çörəklərin hazırlanmasında is-
ti
fadə edilir. Bununla yanaşı ondan çay dəmləyir, kofe, kampot hazır-
layır və spirtli içkilərə əlavə edirlər. 

176 
 
Qaraçörəkotunu  (nigellanı)  süddə  qaynadanda  südə  qəribə  dad 
verir. Nigella tərəvəzlərdən, paxlalılardan, ətdən, quş ətindən və ba-
lıqdan hazırlanmış souslara da əlavə edilir. Kükülər, musslar və piroq 
içkilərinə də nigella əlavə edildikdə unikal (nadir) dad verir. 
Nigella  xuruşu  başqa  xuruşlarla  (kərəviz,  qara  istiot,  şənbələ 
(Trigonella L.), 
zəncəfil, keşniş, hil, pişikotu və s.) da yaxşı uyğunla-
şa (qarışdırıla bilir). Qara zirəni (nigellanı) ağzı bərk bağlı şüşə qab-
larda sərin və qaranlıq yerlərdə bir ilə qədər saxlamaq olar. Nigella 
yağı (qara zirə, qara çörəkotu) moruq ətri verir və aşpazlıqda (mət-
bəxdə) istifadə edilir. 
Tibdə  istifadəsi.  Son  vaxtlar  qara  zirə  (nigella)  tibb  sahəsində 
də istifadə edilir. Tərkibində cavanlaşdırıcı, immunteti möhkəmlən-
dirici, əhvalı yaxşılaşdırıcı maddələr olduğundan deyirlər ki, o ölüm-
dən başqa hər dərdi sağaldır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, qara zirə-
dən alınan yağ özünün antibakterial təsirinə görə ən güclü antibiotik-
lərdən üstündür. Həmçinin onun tərkibində orqanizmi təmizləyən ye-
ni hüceyrələr əmələ gətirən maddələr vardır. Qara zirə (nigella) xu-
ruşu nəfəs  yolu xəstəliklərində, zökəm (qrip) xəstəliyində seliklərin 
tökülməsində istifadə olunur. 
Qara zirə qarında köp olduqda gözəl təsir göstərir. Ümumilikdə 
metabolizmi və həzmi yaxşılaşdırır, sidikqovucu, sarılıq əleyhinə və 
işlətmə dərmanı kimi təsir edir. 
Qara zirə dəmrov, sızanaq, yanıq, it dişləmə, ziyil, anadangəlmə 
ləkəlik, babasil kimi xəstəlikləri müalicə edir, saçların böyüməsini və 
dərinin ümumi vəziyyətini yaxşılaşdırır. 
Qara  zirə  böyrək  və  qaraciyər,  sidik  kisəsi  xəstəliklərində,  po-
daq
ra, radikulit və revmatizm zamanı da köməklik göstərir. Qara zirə 
ürək-damar  xəstəlikləri  zamanı  qəbul  edilən  dərmanların  tərkibində 
də qəbul edilir.  
Qara zirə görməni və yaddaşı yaxşılaşdırır, düşüncə qabiliyyətini 
tonuslasdırır, əsəb sistemini aktivləşdirir. Bütün başqa xuruşlar (əd-
viy
yatlar) kimi qara zirə xuruşu da həddən çox istifadə etmək olmaz. 
Yaxşı olar ki, onun qəbulunu həkiminizlə məsləhətləşəsiniz. 
Botaniki təsviri. Qara zirə (Nigella sativum) qaymaqçiçəyikimi-
lər (Ranunculaceae) fəsiləsinə daxil olan 40 sm-ə qədər hündürlükdə, 

177 
 
budaqlanan gövdəli, ot tipli bitkidir. Yarpaqları 2-3 sm, hissələrə bö-
lün
müş, çiçəkləri yaşılımtıl-mavi, meyvəsi qutucuq (qozcuq), toxum-
ları 1-2 mm olmaqla damcı (qətrə) formasını xatırladır (rəngli şəkil 
38-39).   
Qara zirənin vətəni cənubi-qərbi Asiya, Misir, Aralıq dənizi öl-
kələri hesab edilir. Qafqazda, Balkanlarda, Kiçik və Orta Asiyada və 
Hindistanda da becərilir. Qara zirənin adları içərisində bəzi romantik 
adlar da vardır.  Rusiyada onu əvvəllər “göylərin şahı”, “Veneranın 
saçı”, Britaniyada isə “dumanda sevgi” və “cəngəllik iblisi” adlandı-
rırlar.  
Qara  zirənin  tərkibində  unikal  maddələr:  piyli  yağlar,  efir  yağı 
(tərkibində  metanol  və  s.),  turşular  (muristin,  palma,  stearin,  olein, 
linol, araxis) beta-sitosterol, melatin lipaza, tokoferol, alkaloid, ase-
tilxolin, katexin, sitokoin, enziml
ər, zülal, şəkər, A, B, P  vitaminləri, 
kalium, kalsium, maqnezium, natrium, dəmir, mis, sink, fosfor, mi-
ner (silisium oksidi), bikarbonat vardır. 
Tarixi. 
Qara zirə yaxınlarda kəşf olunub və haqlı olaraq onu bü-
tün xəstəliklərin əlacı hesab edirlər. Qara zirə qədim Misir fironu Tu-
tan
xamonun  (b.e.ə.1332-1323-cü  illər)  qəbrində  tapılıb.  İbn  Sina 
özü
nün dərman nüsxələrində (reseptlərində) qara zirənin adını dəfə-
lərlə qeyd etmişdir. Qədim yəhudi bibiliyası Tanaxda (Vetxiy Zavet-
də) qara zirənin adı çəkilir. 
Ənənəvi  Hindistan  təbabəti  Ayurved  (Ayurved  sözü  qədim 
sanskrit  dilində  “ayus”  -  həyatın  əhəmiyyəti,  prinsipi,  uzunluğu  və 
“veda” - 
bilik sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir) qara zirəni 
yüksək nüfuza çatdırmışdır. 
Böyük Karl Franklara 
qara zirəni öz tarlalarında əkməyə məcbur 
etmişdir  (Franklar  III  əsrdə  Reyn  çayı  axarında  yaşamış  qərbi  al-
man 
tayfaları qrupu). 
2. 13. 
EFİR YAĞLI  QIZILGÜL 
 
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Gül yağı qızılgülün çiçəklərindən 
alınır. Çiçəkdə yağın miqdarı 0,1 - 0,22% olur. Qızılgül yağı üzə, bə-
dənə təravət və gözəllik vermək üçün işlədilən yüksək keyfiyyətli ət-

178 
 
ri
yyat maddəsidir. Bundan başqa, həmin yağdan əczaçılıq və  yeyinti 
sənayesində də geniş  istifadə olunur. 
Efir 
yağlı  qızılgülün  vətəni  İrandır.  Bizim  respublikada  da  qə-
dim
dən əkilsə də, sənayedə tətbiqi çox cavandır. Rusiyanın Krasno-
dar diyarında, Moldova, Azərbaycan və Gürcüstan ölkələrində becə-
rilir. 
 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Efiryağlı  qızılgül 
(Rosa  gallica L.)  çoxil
lik  koldur  və  aşağıdakı  iki  növü  məlumdur: 
qırmızı (Fransa, zeytuna oxşar) və çəhrayı (Qazanlıq, Dəməşq) qızıl-
gül.  Respublika
mızda  ən  çox  yayılanları  qırmızı qızılgül,  onun  hib-
ridləri və çəhrayı qızılgüldür 
(r
əngli şəkil 40).
   
Qızılgülün kök sistemi milvarıdır və torpağın 5 m dərinliyinə ki-
mi  işləyir.  Çoxgövdəli  olmaqla,  budaqlıdır.  1,5-2  m  hündürlükdə 
koldur,  yaşıl  və  ya  qırmızı-yaşıl  tikanlı  gövdəsi  vardır.  Yarpaqları 
göv
də üzərində növbə ilə yerləşir. İri kolunda 800-1000 ədəd çiçək 
əmələ  gəlməklə,  çiçəyində  60-120  ləçək  olur.  Ətraf  mühitdən  asılı 
olaraq, efiryağlı qızılgül 30-50 il ömür sürür. Bu dövrdə bitkinin bu-
daqları tez-tez dəyişir. Qızılgüldə iki tip çoxillik budaqlar: əsas və ya 
anac və boyu tükənən budaqlar mövçuddur. Beş tip birillik zoğları 
(boy-ve
rən, vaxtsız çıxan, yağlı, generativ və silleptik) vardır. Əsas 
və ya anac budaqlar 5-6 yaşda olub, üzərində güçlü inkişaf etmiş boy 
və generativ zoğları daşıyır. 
Boyu başa çatmış budaqlar - köhnə anac budaqlardır. Üzərində 
zəif inkişaf etmiş generativ zoğları olur. Bunlarda boy budaqları heç 
yoxdur. Boy zoğları - birillik zoğ olub, 70-100 sm uzunda boy tu-
mur
cuğu ilə qurtarır. 
Yağlı  zoğlar  1,5-2  m  hündürlükdə  qüvvəli  boyverən  birillik, 
kök boğazı yanından çıxandır. Generativ zoğ və ya çiçək budaqcığı 
ço
x iri olmayıb (20-30 sm), təpə nöqtəsində çiçək əmələ gəlir. 
Silleptik zoğ, generativ zoğun davamıdır. Bu, məhsul yığımın-
dan sonra əmələ gəlir. İkinci il bunların üzərində çiçək yetişir. Qızıl-
gül, yaz cücərməsinin başlanğıcı, yarpaq əmələ gəlmə, çiçək yumur-
talığının  görünməsi,  çiçəkləmənin  başlanğıcı,  kütləvi  çiçəkləmə  və 
çiçəkləmənin başa çatması, yarpaqların tokülüşü kimi inkişaf faza-
ları keçirir. 

179 
 
Qızılgül  vegetasiyasının  müxtəlif  dovrlərində  istiliyə  eyni  tələ-
bat göstərmir. Тəbii dincə  getmə fazasında (bu  faza Yanvar ayında 
qur
tarır) mənfi 25 
0
C temperatura dözə bilir. Bu dövrdən sonra qızıl-
gül məcburi dincəlmə dövrünə keçir. Bu zaman isə temperatur müs-
bət  8-10 
0
C  qalxdıqdan  sonra  qurtarır,  yəni  qızılgül  boy  verməyə 
başlayır.  Qönçələmə  dövründə  mənfi 2-5 
0
C  şaxta  qönçələri  məhv 
edir. Yay dövründə temperatur nə qədər  yüksək olsa, qızılgül üçün 
bir o qədər yaxşıdır. Qızılgül işığa da tələbkardır, ona görə onu sıx 
əkmək olmaz. 
Qələvi-karbonatlı gillicə torpaqlar, sel kətirən, çay vadi torpaq-
ları və dağ-meşə torpaqlarında qızılgül yaxşı bitir. Bir ildə torpaqdan 
50 kq azot, 10 kq fosfor, 80 kq/ha kalium aparır.