H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Sortları.  İstehsalatda  ən  çox  yayılmış  Qırmızı  Krım,  Raduqa, 
Lan, Miçurinka, Festivalnıy və Тavrida sortlarıdır. 
Qırmızı Krım. Bu sort qızılgülün birinci yerli sortudur. Bu sort 
çilik
lə  asan  çoxalır  və  pas  xəstəliyinə  davamlıdır.  Qışa  davamlılığı 
ki
fayət qədər deyil və az məhsuldardır. Tərkibində gül yağının faizi 
aşağı  (0,08-0,10%)  olmaqla  keyfiyyəti  aşağıdır.  Ətriyyat  qiyməti  3 
bal
la qiymətləndirilir. Qara ləkəlik və virus xəstəlikləri ilə güclü yo-
luxur. 
Raduqa. Bu sort yüks
ək budaqəmələgətirmə qabiliyyəti ilə seçi-
lir ki, bu da kolların mexaniki üsulla kəsilməsinə imkan verir. Yaxşı 
çoxalır. Hektardan potensial yağ məhsuldarlığı 12-13 kq-dır. 
Lan. 
Qışa  davamlı,  pas  xəstəliyinə  praktiki  olaraq  davamlı  ol-
maq
la ağır çəkili (4qr.-dan ağır), sıx ləçəklər (77 ləçək) əmələ gətirir. 
Bu sortun potensial efir yağı məhsuldarlığı hektardan 21-22 kq-dır. 
Bec
ərmə texnologiyası və yığımı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi 
qızılgül  üçün  torpağın  əsas  hazırlanması  yüksək münbit, humus 
t
əbəqəsi  qalın  olan  sahələrin seçilməsi ilə  başlayır.  Ən  yaxşı  sahə 
qrunt sularının səviyyəsi yaxın olmayan (1,5 m dərinlikdə) çay vadi-
l
əri  hesab  edilir.  Qızılgül  tarlası  şərq  və  şimal  küləklərindən  yaxşı 
qorunan, düz s
əthli,  azacıq cənuba meylli tarla  olmalıdır. Qızılgülü 
çox n
əmli, daşqır torpaqlarda əkmək məsləhət deyildir. 
Тorpağın  əsas becərilməsi və  gübrələmə  texnologiyası  sahə-
d
əki  alaq  otlarının  növ  tərkibindən  asılıdır.  Az  alaqlı  və  ya bir-iki 

180 
 
illlik  alaqları  olan  sahələr diskli alətlərlə  8-10  sm  yumuşaldılmalı, 
alaqlar cüc
ərəndən sonra xüsusi alətlərlə torpaqda üzləmə (12-14 sm 
d
ərinlikdə) apararaq, alaqları məhv etmək lazımdır. Payızın sonunda 
h
ər hektara 40-50 ton peyin verilərək, 28-30 sm dərinlikdə şumlama 
aparılmalıdır.  Yazda  May  ayına  kimi  torpaq  yumşaq  və  alaqlardan 
t
əmiz vəziyyətdə  saxlanılır.  Mayın  axırında  hər hektara 0,5-0,6 ton 
superfosfat gübr
əsi verildikdən sonra sahə plantaj kotanla 60-70 sm 
d
ərinlikdə  şumlanmalı,  sonra  tarla  hazırlanmalıdır.  Şitil  basdırılana 
q
ədər də kultivasiya-düzləmə işləri davam etdirilir. 
Alaqlı sahələr isə sələf bitkisinin məhsulu yığılıb qurtaran kimi 
25-27 sm d
ərinlikdə şumlanıb, payıza kimi saxlanılır. Qurumuş alaq 
ot
ları payızda kultivator və mala vasitəsilə daranıb, sahədən çıxarılır. 
Bundan sonra h
əmin sahəyə  taxıl  səpilməsi məsləhət  bilinir.  Тaxıl 
m
əhsulu yığılandan sonra sahənin qızılgül əkininə hazırlanma texno-
logiyası təmiz tarlaların yuxarıda təsvir edilən beçərmə texnologiyası 
kimidir. 
Əkilməsi.  Qızılgül  əkmək  üçün  hazırlanmış  sahələr hərəsi 1-2 
hek
tar  olan  istehsalat  kvadratlarına  ayrılır.  Kvadratlar  arasında  4  m 
end
ə yol qoyulur. Sonra tarla 2,5 x 1,25 və ya 2,5 x 1 m sxemi üzrə 
uzununa v
ə köndələninə iz açılır. İzlərin kəsişdiyi yerdə çalaqazanla 
diametri v
ə dərinliyi 40 sm olan çalalar qazılır. 
İstehsalat şəraitində qızılgül  yalnız vegetativ üsulla köhnə göv-
d
ələrdən  hazırlanmış  və  peyvənd  edilmiş  çilinklərlə  çoxaldılır. 
Bunun üçün 25-30 sm-lik q
ələmlər Oktyabr-Noyabr aylarında ikillik 
budaqlardan (kol is
ə 3 ildən çavan, 10 ildən qoca olmamalıdır) kəsi-
lib hazırlanır. Birillik zoğlar və çiçək zoğları kəsilib atılır. Kəsilmiş 
q
ələmlər 12-15 sm dərinlikdə şırımlara iki cərgədə düzülür və üzəri 
torpaqlanaraq suv
arılır. Şitillikdə cərgələrarası 70 sm götürülür. Yaz 
v
ə gələn ilin yayı ərzində şitillərə aşağıdakı qulluq işləri edilir: alaq-
larla mübariz
ə, torpağın yumşaldılması və suvarma. Bu zamankı be-
c
ərmə  texnologiyasında  mütləq tədbirlərdən biri də  şitillərin  15-20 
sm-
lik boyundan yuxarıda ucvurma əməliyyatıdır. Şitillər torpaqdan 
çıxarılmazdan əvvəl 30-40 sm boyda kəsilir-budanır. Hər hektardan 
şitil çıxarı 60- 80 min ədəd olur. 

181 
 
Qızılgülün  calaq  edilməsi meyvə  ağaclarında  olduğu  kimidir. 
Ar
tırılacaq sortun birillik zoğlarından yatmış tumurcuğu Avqust-Sen-
tyabr  aylarında  kəsib götürərək  itburnunun  kökboğazına  və  ya 
bundan aşağıya calayırlar. 
Qızılgülün əlverişli əkilmə dövrü Oktyabrın ikinci yarısı-Noyab-
rın əvvəlidir. Bəzi hallarda qışın isti küləklərində və ya yazda əkmək 
mümkündür. Şitil elə əkilməlidir ki, onun kök boğazı torpaq səthin-
d
ən 3-5 sm dərində  olsun.  Əkəndən  sonra  şitillər  suvarılır  və  dibi 
doldurulur. 
Erk
ən  yazda şitillərin dibdoldurmasındakı torpaq təpəciyi yayı-
lır.  Bütün  budaqlar  hərəsində  3-5 tumurcuq qalana qədər kəsilib, 
qısaldılır. Bundan sonra lazım gəldikdə cərgələrarası becərilir. Əmələ 
g
ələn qönçələr  qoparılıb  atılır,  onların  çiçəklənməsinə  imkan veril-
mir. C
ərgələrarası Oktyabr ayının axırında becərilir; becərmədə tor-
paq kola yax
ınlıqda 10-12 sm, cərgənin ortasında isə 16-18 sm dərin-
likd
ə yumuşaldılır. 
Qızılgülün  ikinci  il  həyatında  tarladakı  becərmə  texnologiyası, 
erk
ən  yaz  budanması  ilə  başlayır.  Bu  zaman  güclü  zoğlar  1/2,  1/3 
uzunluqda  qısaldılır  və  zəifləri tamam kəsilib tullanır.  Kol  zəif 
inkişaf  etdikdə  zoğlarında  3-5  tumurcuq  saxlamaqla,  qısaldılır  və 
onun yayda gül açmasına imkan verilməməlidir. Bundan sonrakı be-
c
ərmə  texnologiyası  cərgəarası  becərmələrdən, alaqlarla mübarizə, 
vegetasiya suvarmaları və s.- dən ibarət olur. Yaxşı inkişaf etmiş ikil-
lik  qızılgül  çiçəkləməyə  buraxılır.  Məhsul  yığımından  sonra  da 
c
ərgələrarası  becərilir (10-12 sm dərinlikdə).  Payızda  isə  kol  ətra-
fında 10-12 sm, cərgələraralarının ortasında 18 sm dərinlikdə pərşum 
edilir. 
Qızılgül tarlası becərmə texnologiyasına daha tələbkardır. Əsas 
bec
ərmələr-torpağın  yumuşaldılması,  mulçalanması,  budama  və  di-
g
ər  işlərdən ibarətdir. Yazda torpaq 10-12 sm, yayda 8-10 sm və 
m
əhsul  yığımından sonra 12-14 sm dərinlikdə becərilir.  Qışqabağı 
bec
ərmədə isə kolların ətrafı 10-12 sm, cərgənin orta hissəsi isə 16-
18 sm d
ərinlikdə işlənilməlidir. 
Bec
ərmə  texnologiyasının  mühüm  elementlərindən biri də  kol-
ların budanmasıdır. Bu texnoloji üsul hər il payız-qış dövründə  ye-

182 
 
rin
ə yetirilir. Bu zaman boyverməsi dayanmış, quru, xəstə, cərgələ-
rarasından qırağa  çıxmış zoğlar vurulur. Güclü budaqlar 60- 80 sm 
hündürlükd
ə budanır, zəiflər isə kəsilib atılır. Boy budaqları onların 
uzunluğunun 1/4 - 1/5 qədər qısaldılır. Kolun qalan budaq və zoğları 
yer s
əthindən 130-140 sm hündürlükdə vurulur. 
H
ər 2-3 ildən bir barverən qızılgül tarlasında cərgələr arası pa-
yızda pərşum  edilir  və  oraya 20-  30 ton/ha normada peyin verilir. 
H
ər il isə  payız  və  yaz becərmələrində  bitkilər mineral gübrələrlə 
N
50
P
50
K
50
 normada yeml
ənir. Yemləmə gübrəsi zolaq üsulu ilə 25-40 
sm d
ərinlikdə verilir. 
Qızılgülün ən qorxulu ziyanvericiləri - qızılgül qızılböcəyi, hö-
rümç
ək gənəciyi, mənənələr, yarpaqbükən,  qızıl  kəpənək: xəstəlik-
l
əri: unlu şeh, qara ləkəlilik və pasdır. Bunlarla mübarizə aqrotexniki 
v
ə kimyəvi üsullarla aparılır. Cücü və yarpaqbükənə qarşı bitki yar-
paq
lamağa başlayanda bitoksibassilin (3 kq/ha) və ya entobakterinlə 
(4 kq/ha) 
əkinlər çilənir.  Başqa  ziyanvericilərlə  əsasən fazalonla 
mübariz
ə aparılır. Pas xəstəliyi ayırd edildikdə bitkilər polikarbasinin 
0,4%-
li suepenziyası ilə işlənilir və ya sineblə (4 kq/ha) dərmanlanır. 
M
əhsul yığımı. Yığıma maksimum miqdar çiçək açımında baş-
la
nılır.  Qızılgülün  qönçələri səhər tezdən saat 5-6 radələrində  açır. 
Ona gör
ə də çiçəklər gündüz saat 5-dən 10-a qədər əllə, 20-30 günə 
yığılır. Yığılmış məhsul təzə şəkildə emal edilir. 
 
2. 14. MONARDA  
 
Tarixi  və  yayılması.  Monarda  (Monarda)  dekorativ-ədviyyalı 
aromatik bitki olub acı  nanə və melissa (ballı nanə, limonotu, bad-
rənc) bitkilərinə qohum bitki hesab edilir. Vətəni Şimali Amerikadır. 
Burada  o  yabanı  halda  bitir.  Avropa  ölkələrində  bu  bitki  haqqında 
məlumatı İspan həkimi Nikolas Monardesin kitabından əldə etmişlər. 
XIX əsrin əvvəllərində monarda bitkisini sitrus bitkisi olan berqamo-
tun  ətrinə  oxşar  ətir  verdiyinə  görə  efiryağlı  bitki  kimi  becərməyə 
başlamışlar. 
Müalicəvi xüsusiyyətləri. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, monarda-
nın  tərkibində  müalicəvi  təsirə  malik  olan,  çox  mürəkkəb  tərkibli 

183 
 
çoxlu (yüksək faizli) efir yağı vardır. Bu bitkinin yarpaqlarında, çi-
çəklərində həmçinin gövdəsində də efiryağları tapılmışdır. Bu yağlar 
kəskin limon, sedra və başqa təravətli çalarlara malik ətir verir. Bun-
lar  bitkini  xəstəlik  və  zərərvericilərdən  qoruyur,  ətri  isə  həşəratları 
cəlb  edir  ki,  onlarda  tozlanmanı  təmin  edirlər.  Efir  yağları  bir  çox 
xəstəliklərin  müalicəsində  istifadə  edilir.  Yaltada  alimlər  müəyyən 
etmişlər ki, monarda yağı, bronxial asma, xroniki bronxit, traxeit və 
s. xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilir. O, yad hüceyrələri sıxışdı-
rır,  qanı  mühafizə  edir,  güclü  antiseptik  təsir  göstərir.  Yarpaq  və 
çiçək qruplarından alınmış yağ, sıyıq (horra) və cövhər (şok) sağal-
ma
yan yaraları, ekzemanı, çapıqları, cırmaq yerlərini sağaldır, saçda 
kəpəyin əmələ gəlməsinin, qabıq soyulmasının qarsısını almağa kö-
mək  edir.  Yaraları  sağaltmaq  və  ağrıları  aradan  qaldırmaq  üçün 
monarda 
yarpağından  hazırlanmış  cövhər  daxilə  qəbul  edilir,  tünd 
(qatı) cövhərlə yaralar yuyulur. 
Yaralara  təzə  yarpaqların  şirəsini  sürtdükdə  daha  yaxşı  effekt 
alınır. Monarda sidikqovucu təsir göstərir, kapillyar qan damarlarının 
divarlarını bərkidir, ürək damarlarını genişləndirir. O yüksək arterial 
təzyiq zamanı qəbul edilir. O, qidaların mənimsənilməsini və mədə-
bağırsaq traktını yaxşılaşdırır. 
Sort  və  hibridləri.  Monarda  cinsinin 15-ə  yaxın  növü  vardır. 
Onların içərisində birillik və çoxillik ot bitkiləri vardır. Bağça – bağ-
larda bəzək bitkisi kimi ən çox yayılan sort və hibridləri aşağıdakılar-
dır: 
Uzun  monarda  (M. fistulosa
)  yabanı  berqamot  –  hündürboylu 
(1,2  metrə  qədər),  içi  boş,  boruşəkilli,  bozumtul  yasəməni-qırmızı 
çiçəkləri olan bitkidir 
(r
əngli şəkil 41).
 
Bitişik (qoşa) monarda (M. didyma) arı berqamotu, qırmızı ber-
qamot  -90 sm-
ə  qədər  hündürlükdən  açıq-qırmızı  rəngli  çiçəkləri 
olan bitkidir. 
Limon iyli 
(r
əngli  şəkil 42)
  monarda  (M. citriodora), 
şırımlı 
monarda  (M. pectinata
)  hər  iki  bitkinin  tutqun  yasəmən  rəngində 
çiçəkləri  vardır.  Əvvəlki  növbələrə  nisbətən  o  qədər  də  çox  çiçək 
əmələ gətirmirlər. Hər iki bitkini adi həyatda “limonlu nanə” adlan-
dırırlar.  

184 
 
Dağınıq monarda (M.bradburyana), şərq arı məlhəmi (balzamı) 
– 
ağ-yasəməni rəngli çiçəkləri olan füsunkar (cazibədar) bitkidir. 
Xallı  monarda  (M.  punctata)  -  sarı  çiçəkli,  şaxtaya  davamlı, 
qeyri-
adi  bitkidir.  Üzəri  yasəmən  rəngli  çillərlə  (xallarla)  bəzənik-
lidir. 
Monardanın bu və ya digər növləri əsasında 50-dən artıq sort və 
hibridləri yaradılmışdır ki, bunlar da əsasən rənglərinə görə fərqlən-
dirilir. 
Ou charm - 
parlaq çəhrayı, Crottway Pink, Beautu of Cobham -
zərif  çəhrayı,  Gardenview Scarlet, Cambridge Scarlet, Squaw  - 
parlaq qırmızı, Mahogany - qəhvəyi-qırmızı, Blue Stocking, Scorpion 
- 
bənövşəyi və Schneewittehen – ağ rəngli. 
Yaxın vaxtlarda Viktoriya sortu yaradılmış və rayonlaşdırılmış-
dır. Bu sort Ümumrusiya Elmi Tədqiqat Tərəvəz Bitkilərinin Selek-
siya v
ə  Toxumçuluğu  İnstitutunda  yaradılmışdır.  Dekorativ  və  dər-
man bitkisidir. 40 sm-
ə qədər hündürlükdə, alçaq boylu, yığcam bit-
kidir. 20-
yə yaxın açıq bənövşəyi çiçək qrupu əmələ gətirir. Bu sort 
iyunun  axırında  çiçəkləyir,  çiçəyi  2  ay  qalır.  Unlu  şeh  xəstəliyinə 
qar
şı davamlıdır. 
Becərilməsi  və  qulluq  işləri.  Monarda  becərilməsinin  əsas  şə-
rai
ti nəm və sukeçirən torpaqların olmasıdır. Monardanı  Avropanın 
cənubunda  yox,  şimal  və  orta  hissələrində  (günəşli  yerlərdə)  və  ya 
yarımkölgə  yerlərdə becərmək olar.  Günəşli  yerlərdə becərilən mo-
nar
da bitkisi yaxşı yaşıl kütlə verir və yaxşı qol-budaq artır. Yarım-
kölgə şəraitdə isə daha uzun müddət və daha parlaq çiçək açır. Mo-
nar
danın çiçəkləmə dövrünü uzatmaq üçün solmuş çiçək başcıqlarını 
qoparırlar. 
Əgər  monarda  tam  günəşli  şəraitdə  becərilirsə  torpağın  nəmlik 
saxlama qabiliyyəti xüsusilə vacibdir. Belə torpaqlarda monarda mü-
vəffəqiyyətlə becərilir. Torpağın tərkibi o qədər də vacib deyil. Mo-
nar
da ağır gilli torpaqlarda da bitə bilər. Ancaq o çürüntü və humus 
qatı zəngin olan torpaqları sevir. 
Monardanı yazda və payızda nəm və qızdırılan torpaqlarda bağ 
kompostları və yarpaq çürüntüləri ilə mulçalamaq lazımdır. Quraqlıq 
illərdə monardanı suvarmaq lazımdır. İsti rayonlarda keçən ilki mo-

185 
 
narda yazda kökünd
ən  biçilir.  Daha  soyuq  zonalarda  monardanın 
yaşıl  kütləsini  payızın  axırında  biçmək  lazımdır.  Sonra  isə  qışda 
rozet yarpaqları isitmək üçün üzərini quru yarpaqlarla və ya həmişə 
yaşıl ağacların (küknar, şam və s.) yaşıl budaqları ilə örtürlər (mulça-
la
yırlar). 
Monardanın  çoxaldılması.  Yaxşı  qulluq  edildikdə  monarda 
güclü böyüyür. Ona görə də hər 3-4 ildən bir yazda birinci göyərtilər 
əmələ gəldikdə monarda kolları bölünməlidir. Bunun üçün adi bel ilə 
perimetr  boyunca  bitkilər  qazılıb  kökümsovları  bölünməli  və  başqa 
sahələrə şitil kimi əkilməlidir. Artıq kökümsovlar da çoxaltma üçün 
istifadə  oluna  bilər.  Monardanı  çiliklə  də  çoxaltmaq  olar.  Çiliklər 
yaz
da kəsilməlidir. Monardanı kök qələmləri və toxumla da çoxaldır-
lar. Toxumla çoxaltma ancaq növ əlamətləri olan bitkilərdə aparılır. 
Monarda toxumları  yığılan kimi səpilməli və səpilmiş sahələr sərin 
saxlanılmalıdır.  
 
2. 15. 
MOLDOVA  İLANBAŞI  
 
Yayılması.  Moldova  ilanbaşı  bitkisi  yabanı  halda  Ukraynada, 
Krımda  və  Qafqazda  bitir.  Keçmiş  SSRİ-nin  Avropa  hissəsində 
efiryağlı bitki kimi becərilməklə yanaşı, həm də arılar üçün qiymətli 
bal  verən  bitki  hesab  olunur.  Bir  çox  arıçılar  beçələri  cəlb  etmək 
üçün arı yeşiklərinə ilanbaşı yarpağını sürtürlər. 
Qərbi Sibirdə ilanbaşı yabanı halda rast gəlinir. Mədəni halda da 
az  yayılmışdır.  Novosibirski  və  Tomsk  botanika  bağında  kiçik 
sahələrdə becərilir və ehtiyat sahələrdə səpilir. 
Botaniki  təsviri.  Moldova  ilanbaşı  (Dracocephalum moldavi-
cum L.
) dalamazkimilər (Lamiaceae) və ya dodaqçiçəklilər fəsiləsinə 
(Labiatae) daxil 
olan birillik efiryağlı bitkidir.  Bitki  60-80 sm-ə qə-
dər hündürlükdə olmaqla dik dayanan, dördtilli (üzlü) gövdəyə ma-
likdir. Sadə, qarşı-qarşıya düzülmüş yarpaqları vardır. Göy-bənövşə-
yi  rəngli  çiçəkləri  gövdənin  nəhayətində  yerləşən  yarpaq  qoltuqla-
rında yerləşir. İrsi növmüxtəlifliyini özündə əks etdirən və təmiz ağ 
rəngli çiçəkləri olan formalara da rast gəlinir. May ayının birinci ya-

186 
 
rısında səpildikdə iyulun axırında çiçəkləməyə başlayır və çiçəkləmə 
sentyabrın birinci yarısına qədər davam edir (rəngli şəkil 43-44).   
Nektar və bal məhsuldarlığı. Keçmiş Kemerovo arıçılıq stansi-
yası ilanbaşı bitkisini meşə-çöl zonasında 4 il ərzində sınaqdan keç-
mişdir. Stansiyanın məlumatına görə o, 5-6 hektar sahədə səpilmiş-
dir. Alınmış toxumlar həm öz təsərrüfatlarını, həm də vilayətin qonşu 
təsərrüfatlarını  təmin  etmişdir.  Eyni  vaxtda  həm  də  ilanbaşını  bal 
ver
mə  xüsusiyyətlərinə  dair  xüsusi  tədqiqatlar  aparılmışdır.  Aparıl-
mış tədqiqatlar göstərmişdir ki, Kemerovo vilayətində ilanbaşı bitkisi 
səpildikdən 70-75 gün sonra çiçəkləməyə başlayır və çiçəkləmə 30-
40 gün davam edir. Vegetasiya müddəti uzundur, 120 günə qədər da-
vam edir. Ona görə də soyuqlar düşənə qədər toxumları tam yetişir. 
Toxum məhsuldarlığı hektardan 5 sentnerə qədərdir. Ağ çiçəkli ilan-
ba
şı daha çox bal verir. Arılar ona tez-tez baş çəkir. Ağ çiçəkli ilan-
başının vegetasiya müddəti qısadır. Ona görə də toxumları tez yetişir. 
Kemerovo arıçılıq stansiyasının məlumatına görə üç ildə orta hesabla 
göy çiçəkli ilanbaşı hektardan 300 kq, ağ çiçəkli ilanbaşı isə 380 kq, 
ayrı-ayrı illərdə isə 500-600 kq-a qədər bal vermişdir. Bir çiçəkdən 
bal çıxımı 0,048-1,58 mq arasında dəyişmişdir. Bir çiçək gün ərzində 
2 mq-
a qədər 30-55% şəkəri olan nektar verir. 
Bütün  vegetasiya  ərzində  bal  arıları  (arı  yeşikləri)  qoyulmuş 
sahələrdən daha yüksək bal götürülmüşdür. Adətən arılar ilanbaşına 
səhərdən axşam saat 7-8-ə qədər baş çəkirlər. Ən çox baş çəkmə isə 
səhər saat 11-dən axşam saat 5-ə qədər baş verir. Çiçək tacının boru-
su uzun olduğuna görə arılar buradakı nektarın hamısını götürə bil-
mirlər.  Onlar  nektar  ehtiyatının  təxminən  67,3%-ni  götürə  bilirlər, 
qalan 32,7% nektar isə istifadəsiz qalır. İlanbaşının bal məhsuldarlığı 
341 kq/ha hesablandığı halda, arılar ondan cəmi 230 kq istifadə et-
mişlər. 
Torpağa tələbi. Qeyd etmək lazımdır ki, ilanbaşı ancaq münbit 
gillicəli  və  qumsal  torpaqlarda  becərildikdə  yüksək  bal  məhsulu 
verir.  Struktursuz  gilli  torpaqlarda  o  pis  bitir,  turş  torpaqlara  isə 
dözmür.  Toxumları  gec  cücərir,  yavaş  böyüyür  və  alaq  basır.  Ona 
görə də onu əvvəlcədən hazırlanmış və alaqlardan təmiz, şumlanmış 
sahələrə və ya heriyə səpmək lazımdır. Bu xüsusiyyətinə görə də onu 

187 
 
hər hansı bir bitkinin örtüyünə, yəni örtük bitkisi kimi səpmək olmaz. 
Örtük bitkisi (məs: xəşəmbül) çox tez inkişaf edib böyüyür və onu 
inkişaf etməyə qoymur (boğur). 
Səpini.  İlanbaşının  toxumlarını  erkən  yazda  mayın  12-15-dən 
gec olmayaraq səpmək lazımdır ki, toxumlar cücərə bilsin. Səpindən 
qabaq mütləq toxumlar havada qurudulmalıdır. Belə olduqda toxum-
lar daha tez cücərir və bitkilər yaxşı inkişaf edir. Toxumları gencər-
gəli (cərgə araları 45-60 sm) üsulla səpilir. Toxumlarının basdırılma 
dərinliyi 2 sm-dən artıq olmamalıdır. Bərabər çıxışlar almaq üçün sə-
pin
dən qabaq torpaq səthi ağac vərdənələrlə vərdənələnməlidir. 
Əkinə qulluq işləri alaqların vaxtlı-vaxtında vurulmasından və 
cərgə aralarının  yumşaldılmasından ibarətdir.  
Yığım. Toxumları tam yetişdikdə yığılmalıdır, çünki yetişdikdə 
açılıb  tökülmür.  İlanbaşını  kombaynla  yığmaq  asandır,  çox  yaxşı 
yığılır. Əgər toxumlar tam yetişibsə quraq (günəşli) günləri gözləmək 
olmaz. Belə halda yaxşı olar ki, o adı otbiçən maşınlarla biçilib tö-
kül
sün,  hava  vursun,  sonra  onu  kiçik  dərzlər  halında  bağlayıb  tam 
quru
maya  qoymaq  lazımdır.  Bu  vaxt  ərzində  ayrı-ayrı  yetişməmiş 
toxumla
r da tam yetişir. Bundan sonra o döyülür təmizlənir, alaq to-
xum
larından təmizlənir və tam qurudulur. 
 
2. 16. 
KAMFORA  AĞACI   VƏ  YA  KAMFORA 
DƏFNƏSİ (KAMFORA DARÇINI) 
 
Kamfora ağacı dəfnəkimilər (Lauraceae) fəsiləsinin  darçın (cin-
namomum
)  cinsinə  daxil  olan  həmişəyaşıl  ağacdır.  Kamfora  sözü 
ərəbcə kamhour sözündən götürülmüşdür. 
Tarixi və yayılması. Kamforanın vətəni Şərqi Asiya, Çinin cə-
nub və cənub-qərb rayonları, Tayvan, Yapon adaları - Ryukyu, Kyu-
syu, Sikoku, Xansyu və Koreyanın Çedjuda adası hesab olunur. Tay-
vanda dəniz səviyyəsindən 500-2000 metr, Xondo adasında isə 850 
metrə  qədər  yüksəklikdə  bitir.  Cənubi  Afrikada,  Kanar  adalarında, 
Madaqaskarda,  Avstraliyada,  Avropanın  cənub  rayonlarında  və  Şi-
mali Amerikanın cənub şərq rayonlarında təbii şəkildə yayılmışdır. 

188 
 
Kamfora ağacından kamfora yağı və kamfora Çində və Yaponi-
yada  bizim  eranın  doqquzuncu  yüzilliyində  alınmışdır.  Asiyada  isə 
ondan h
ələ  qədim zamanlardan həvəsəgətirici vasitə  kimi istifadə 
edilirdi. 
Ərəblər isə artıq on birinci yüzillikdə kamforadan müxtəlif 
tibbi m
əqsədlər üçün istifadə edirdilər. 
Kamfora  yağı    birinci  dəfə  Avropaya 1676-cı  ildə  gətirilib və 
Hollandiyada 
əkilmişdir. 
1910-cu ild
ən  başlayaraq  Almaniya  qeyri-təbii yolla kamfora 
istehsal etm
əyə başladı. 1920-ci illərdə kamfora  kefləndirici vasitə 
kimi istifad
ə olunurdu. 
Kamforanın sənaye plantasiyaları Hindistanda, Malay arxipelaqı 
adalarında,  cənubi  -  şərqi  Asiya  ölkələrində,  Avstraliyada,  Yaponi-
yada, cənubi və şimali Afrikada, Cənubi Avropada  (Fransa, İtaliya) 
Cənubi  Amerikada  (Braziliya)  Filippin,  Antil  və  Qərbi  Hind  ada-
larında salınmışdır.  
Kommersiya m
əqsədli  kamfora  plantasiyaları  isə  Tayvanda, 
Hindistanda v
ə Gürcüstanda daha çoxdur.  
Kamfora ağacı Rusiyaya Qafqazın Qara dəniz sahillərinə XVIII 
əsrin 60-cı illərində gətirilmişdir. Sonrakı bir neçə onilliklər ərzində 
sahil boyu park və bağlarda həmişəyaşıl dekorativ ağac kimi əkilib - 
becərilmişdir. Sənaye miqyasında çoxaldılmasına isə XIX əsrin 20-ci 
illərindən başlanılmışdır. Gəncə şəhərindəki “xan bağı”nın ərazisində 
70-
ci illərin ortalarına qədər 2 ədəd kamfora ağacı mömcud olmuş, 
sonralar isə baxımsızlıq ucundan quruyub məhv olmuşdur. 
Ekoloji  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Kamfora  ağacı  nəmişli  sub-
tro
pik  və  tropik  iqlim  bitkisidir.  O,  illik  yağıntıların  miqdarı  600-
1000 mm olan ölkələrdə bitir. Çürüntülü qırmızı və allüvial torpaq-
larda  yaxşı  inkişaf  edir.  O,  həmçinin  qida  maddələri  ilə  zəif  təmin 
olun
muş qumlu, daşlı və gilli torpaqlarda da bitə bilir. Düzən sahə-
lərdə  dağ  yamaclarında  və  təpələrdə  gün  düşən  və  bəzən  isə  kölgə 
yerlərdə yaxşı bitir. Torpaqda əhəngin çox olmasına dözmür. 
Çubuğundan,  gövdəsindən və budağından çox asan bitir və tez 
böyüyür. Qafqazın qara- dəniz sahillərində 20 yaşlı kamfora ağacının 
hündürlüyü 15-
18 metr, 50 yaşlı ağacınkı isə 25-30 metrə çatır. Son-
ra ağacın böyüməsi zəifləyir, kökün və gövdənin yoğunlaşması (qa-

189 
 
lınlaşması) baş verir. Kamfora ağacı vətənində 1000 ilə qədər yaşa-
yır.  
Kamfora ağacı 1822-ci ildə Avstraliyaya gətirilib dekorativ bitki 
kimi parklarda və bağlarda istifadə edilmişdir. Amma o burada ende-
mik floranın alağına çevrildi. Kamfora ağacı otlaq  sahələrinə yayıl-
mış  və  koalaların  qidasının  əsasını  təşkil  edən  evkalipt  ağaclarını 
sıxlaşdırmağa başlamışdır. Bu bitkinin saçaqlı kökləri şəhərin drenaj 
və  kanalizasiya  sisteminin  işini  pozmuş,  çayların  axımını  zəiflət-
mişdir. Kamfora yarpaqlarında çoxlu miqdarda terpen komponentləri 
vardır ki, bu da suyun keyfiyyətini pisləşdirir, orada yaşayan balıqları 
öldürürdü. 
ABŞ-ın cənub ştatlarına gətirilmiş kamfora ağacı Florida ştatın-
da hətta zərərli növ hesab edilmişdir.