Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev
Yüklə 3,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ijtimoiy foydali maqsadi
bo‘ladi: kattaroq zarar yetkazishni kamroq zarar yetkazish orqali bartaraf etish. Oxirgi zarurat qonuniyligining umumiy sharti bo‘lgan holda ushbu shart oxirgi zarurat 411 chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan qilmish sifatida baholashda alohida ahamiyat kasb etadi. JK da oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan maxsus jinoyat tarkiblari yo‘qligini qayd etish lozim. Shuning uchun bunday qilmishlarni tegishli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat uchun javobgarlikni ko‘zda tutgan moddalar bo‘yicha malakalab, u oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilganligini ko‘rsatish kerak, bu esa qonun tomonidan yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga olinadi (JK 55-moddasi 1-qismi «e» bandi). Oxirgi zarurat huquqi har bir insonga uning yoshi, layoqati, ijtimoiy maqomi va boshqa omillaridan qat’i nazar tegishli bo‘ladi – qonunda bu jihatdan biror-bir cheklash mavjud emas. Har kim ushbu subyekt huquqidan ushbu ne’matlarni o‘z kuchi bilan himoya qilish uchun foydalanishi mumkin, lekin uni amalga oshirmasligi ham mumkin. Ayni paytda ba’zi shaxslar uchun xavfni bartaraf qilish kasbiy va xizmat burchi bo‘ladi, masalan, ichki ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in xavfsizligi xizmati xodimlari va hokazo. Bu shaxslarga ularning xizmat yoki kasbiy vazifalarini bajarganida oxirgi zarurat qoidalari taalluqli bo‘lmaydi, ya’ni ular oxirgi zarurat tufayli, ya’ni bu holda ularning huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazilishi mumkinligi tufayli xavfni bartaraf qilishdan bosh torta olmaydi, lekin xavfni bartaraf qilishda ichki ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in xavfsizligi xizmati xodimlari va boshqalar uchinchi shaxslar huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazish kerak bo‘lgan vaziyatga duch kelishi mumkin (masalan, yong‘in ichagini tortib o‘tkazish uchun avtomashina oynasini sindirish), bu holda ularning harakatlari qaralayotgan moddaning qoidalariga muvofiq baholanishi lozim. Ayni paytda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish subyektlari deb, tegishli jinoyat uchun jinoiy javobgarlik yoshiga yetgan va bunday jinoyat subyektining barcha kerakli alomatlariga ega bo‘lgan layoqatli jismoniy shaxslar tan olinishi mumkin. Sud-tergov amaliyotida, ko‘pincha, u yoki bu qilmishni zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan deb malakalashda ma’lum qiyinchiliklar 412 kelib chiqadi. Ayni paytda to‘g‘ri malakalash yetkazilgan zararning chegarasini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, jinoiy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning huquqiy maqomiga bevosita ta’sir etadi. Bundan tashqari, sodir etilgan qilmishning to‘g‘ri malakalanishi JK vazifalariga erishish, huquqni muhofaza qilish organlarining obro‘si va mavqei ortishiga xizmat qiladi. Shu sababli tergov va sud organlari zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat farqlariga e’tibor berishi lozim: – zaruriy mudofaada shaxs qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlari va manfaatlarini huquqqa qarshi tajovuzdan himoya qiladi. Oxirgi zaruratda esa, shaxsning harakatlari faqat huquqqa qarshi tajovuzgina emas, xavf yuzaga kelishining vaziyati, turli manbalari bilan belgilab beriladi (masalan, tabiat kuchlari, fiziologik va patologik jarayonlar, mexanizmlar nosozligi va hokazo); – oxirgi zarurat holatida qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlar va manfaatlarga zarar yetkazish tahdid solgan xavfni bartaraf etishning yagona, oxirgi vositasi bo‘ladi. Zaruriy mudofaada himoya vositalari mudofaalanuvchi tomonidan tanlanadi va tajovuzning xarakteri va xavfi darajasiga mos kelishi kerak, bu zarar yetkazishni istisno etmaydi. Zaruriy mudofaada himoya qilish tajovuzdan qochish mumkin bo‘lganda ham qonuniy bo‘ladi; – zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgan shaxslar doirasi turlicha. Jumladan, zaruriy mudofaada zarar faqat (haqiqiy yoki xayoliy) tajovuzchiga yetkaziladi, oxirgi zaruratda esa faqat uchinchi shaxslar manfaatlariga, ya’ni xavfni bartaraf etuvchi shaxs tomonidan shu xavfga daxlsiz deb idrok etilganlarning manfaatlariga yetkaziladi; – zaruriy mudofaa holatida zararning muvofiqligi yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishini talab etmaydi – u kamroq, teng yoki ko‘proq bo‘lishi mumkin. Oxirgi zaruratda zarar yetkazilgan holda u, albatta, oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishi kerak; – zaruriy mudofaada himoya qilish faqat faol harakatda ifodalanadi, oxirgi zaruratda xavfni bartaraf etish ham harakat, ham harakatsizlik orqali amalga oshirilishi mumkin. 413 |