Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

Ikki havola bo‘lakli payt ergash gapli qo‘shma gaplar.
Payt ergash gapli qo‘shma gaplarning asosiy qismi havola bo‘laksiz bo‘ladi. Ergash gap payt holi sifatida to‘g’ridan-to‘g’ri bosh gap tarkibiga kiradi, natijada havola bo‘lakka zaruriyat bo‘lmaydi. N. Mahmudovning qayd etishicha, keng tarqalmagan bo‘lsada, nutqda ikki havola bo‘lakli payt ergash gapli qo‘shma gaplar ham uchraydi. Bunday gaplarda qachon – shunda //o‘shanda// o‘sha paytda tarzida qarshilantirilgan havola bo‘laklar ham mavjud bo‘ladi. Masalan:
Sen qachon o‘ninchi sinfni bitirsang, o‘shanda soat olib beraman.
Mazkur gapda bosh gapdagi o‘shanda havola bo‘lagi payt vazifasida kelgan, ergash gapda ham xuddi shunday sintaktik o‘rindagi mos qachon havola bo‘lagi bor. Ikkala denotativ voqea payt jihatdan umuman anglashilarli bo‘lsa-da, ochiq aniq aytilmaydi. Bu gapda havola bo‘lakni chiqarib yuborganda ham gapdagi payt munosabati o‘zgarmaydi, faqat ta’kid bir qadar kuchsizlanadi:
Sen o‘ninchi sinfni bitirganingda, soat olib beraman.
Aytish kerakki, avvalgi asosiy tur – havola bo‘laksiz payt ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gap mazmunan erkin, ergash gap erkin emas bo‘lsa, keyingi ikki havola turida bosh gap ham, ergash gap ham erkin emas.
Ikki havola bo‘lakli o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar.
N.Mahmudov o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar, asosan, ikki havola bo‘lakli turdan tashkil topishi haqida fikr yuritadi. Bunday qo‘shma gaplarda bosh gap ham, ergash gap ham denotativ voqeani ifodalaydi. Bu denotativ voqealar o‘rin jihatidan umumiylikka ega bo‘ladi, ammo ergash gapda ifodalangan denotativ voqeaning sodir bo‘lish o‘rni aniq emas, balki umuman aytiladi, shuning uchun ham u qayerda, qayerdaki, qayerga kabi so‘roq olmoshlari bilan ifodalanadi. Bosh gapda esa ana shu so‘roqlarga muvofiq keluvchi o‘sha yerda, u yerda, u yerga kabi havola bo‘laklar mavjud bo‘lib, ular bosh gapdagi harakatning bajarilishi o‘rnini bildiradi, ya’ni o‘rin holi sintaktik pozitsiyasida bo‘ladi. Qayerda – u yerda qabilidagi havola bo‘laklar bir-birini doimiy taqozo qiladi va denotativ voqealar o‘rtasidagi mustahkam aloqani ta’min etadi. Masalan: Qayerda suv serob bo‘lsa, u yerda tabiat ko‘rkam bo‘ladi (“Yoshlik”).²⁷
Yozma manbalar tilini tahlil qilganimizda esa o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarning shakllanishida o‘ziga xosliklarni kuzatdik. Yuqoridagi ergash gap turlarida bo‘lgani kabi birinchi bosh gap tarkibidagi havola bo‘lak nutqdan tushuirib qoldirilganligini guvohi bo‘ldik. Masalan: Qayu yerga tosh tegsa, o‘tar erdi, boshindin oyoqing‘a tegincha (TF). Mazkur misol orqali qayeriga tosh tegsa, o‘sha yeridan (joyidan) o‘tar edi mazmunini anglash mumkin. Yana misollarga murojaat qilsak,
Qaydakim boda bo‘lur, so‘z ko‘p o‘lur,
Bo‘lsa ham boda bila so‘z xo‘b o‘lur (SHN 15). Mazkur baytda ham
yaxlit holda gaplar o‘zaro o‘rin munosabatiga ko‘ra bog‘langan bo‘lib, qayda – o‘sha yerda tarzida savol-javob mazmuni ostida birlashgan. Quyidagi misollarimiz haqida ham xuddi shu fikrni bildirish mumkin. Ularning qo‘llanishi va mazmuniy tuzilishida farq yo‘q. Quyida keltirilgan misollarimiz ham unga guvohlik beradi.
Masalan:
Qaydakim, husniha javlon bo‘ldi,
Bir pari chehra namoyon bo‘ldi (SHN 19).
Qaydakim bo‘ldi ayon ishq asari,
Bor edi barining andin xabari (SHN 19).
Qaydakim, bor sening oting mastur,
Bo‘lur ul to‘rtning oti mazkur (SHN 23).
O‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda mazmuniy – sintaktik muvofiqlik asosan saqlanadi. Ayni paytda ularda bosh gap ham, ergash gap ham mazmunan erkin emas, chunki qo‘shma gap qismlari aro o‘zaro tobelanish mavjud.