Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Biologik maromlar 
Tirik tabiatning muhim xususiyatlaridan biri unda sodir bo’lib turuvchi 
hayotiy jarayonlarning uzluksizligi va davriyligidir. Barcha tirik organizmlar 
hayoti, hujayradan tortib biosferaga qadar muayyan maromga asoslangan har 
bir tur kun va yil davomida, shuningdek, mavsumiy hayotini boshqaradi. 
Biologik marom (ritm) – organizmlardagi hayotiy jarayonlarni vaqt birligi 
davomida ma’lum izchillikda, qat’iy ravishda boshqarilishidir.
Er yuzidagi barcha organizmlarda ichki va tashqi maromlar kuzatiladi.
Tashqi maromlar geofizik tabiatga ega, ular erning o’z o’qi va quyosh 
atrofida aylanishiga nisbiy bog’langan. Bu jarayonga bog’liq holda mavsumiy 
va sutkalik o’zgarishlar ro’y beradi, harorat, namlik, yorug’lik kuchi, bosim va 
boshqa omillar o’zgaradi. Quyoshning faolligi ham tabiatga o’z ta’sirini 
o’tkazadi. Jumladan, quyosh uchun 11 yillik davriylik xos. Tashqi 
o’zgarishlarning barchasi tirik organizmlarning hayotiy jarayonlarga va fe’l-
atvorlariga ta’sir etadi. 
Ichki davriylik, birinchi navbatda, organizmlardagi fiziologik 
maromlardir. Davriylik va maromlar RNK va DNK sintezida, oqsillarning 
sintezlanishi va yig’ilishida, mitoxondriy faoliyatida, hujayra bo’linishida, 
muskullar qisqarishida, nafas olishda, yurak faoliyatida va boshqa qator 
hayotiy jarayonlarda kuzatiladi. Barcha ichki maromlar va davriylik 
uyg’unlashib organizmlarning fe’l-atvorlarini belgilaydi. Ichki va tashqi 
maromlar o’rtasidagi ketma-ketlik va mutanosiblik vaqt davomida 
ifodalanadi. Shuning uchun ham organizmlar uchun vaqt eng asosiy omil 
sifatida ekologik ahamiyatga ega. Barcha organizmlar o’zlaridagi tashqi va 
ichki biomaromlar nuqtai nazaridan vaqtga doimo moslashib borishlari lozim. 
Organizmlardagi ko’pchilik hayotiy jarayonlar, faollik va boshqa holatlar, 

---

70 
asosan, geofizik tsikllariga mos keladi. Shuning uchun ham bu maromlarning 
barchasini adaptiv sutkalik maromlar deb nomlanadi. Organizmlardagi 
adaptiv biologik maromlar fiziologik moslanish sifatida tashqi muhitning 
ekologik o’zgarishlariga ularning javob reaktsiyasidir. Shu jihatdan ular 
organizmlarda kechayotgan sof fiziologik maromlardan (nafas olish, qon 
aylanish va boshqalar) farqlanadi.
Bir hujayralilardan odamlarga qadar barcha organizmlarda sutkalik 
marom kuzatiladi. Insonlarda 100 dan ortiq sutkalik o’zgarishlar bilan 
bog’langan fiziologik jarayonlar aniqlangan. Jumladan, uyqu va uyg’oqlik, tana 
haroratining o’zgarishi, yurak urishi maromi, nafas olish maromi, siydik 
tarkibi va hajmi, ter ajralishi, jismoniy va aqliy faollik va boshqalar. 
Aniqlanishicha, soxta oyoqlilarning ko’payish tezligi ham kun davomida 
o’zgarib turar ekan. 
Hayvonlardagi uyqu (tinim) va uyg’oqlik (tiyraklik) davrning 
mutanosibligiga mos ravishda, tungi va kunduzgi faol hayvonlar guruhlari 
farqlanadi. Kunduzgi faol hayot kechirish tovuqsimonlarda, qator 
chumchuqsimonlarda, ayrim kemiruvchilarda, chumolilarda va ninachilarda 
kuzatiladi. Tungi faol hayvonlar guruhiga tipratikan, ko’rshapalak, boyo’g’li, 
yovvoyi cho’chqalar, mushuksimonlar, suvaraklar va boshqalar mansub. 
Ayrim hayvonlar esa tunda va kunduzi ham bir xil maromda faollikda bo’ladi 
yoki bardamlik va nisbiy tinim davri ularda bir me’yorda qaytariladi. Bunday 
maromlar ko’p fazali – polifaz maromlar deb nomlanadi (masalan, erqazarlar, 
ayrim yirtqichlar va boshqalar). 
Ko’pchilik hayvonlardagi sutkalik maromlar ulardagi harakat 
faolliklarining o’zgarishlariga mos keladi, fiziologik jarayonlarda esa ortiqcha 
o’zgarishlar ro’y bermasligi mumkin. Bu holat kemiruvchilarda aniqlangan. 
Sutkalik o’zgarishlarning fiziologik jarayonlarga bo’lgan sezilarli ta’siri 
ko’rshapalaklarda yaxshi ifodalangan. Ular yozning kunduz kunlarida tinim 
holatida bo’lib, poykilotermlik xususiyatini namoyon etadi. Ularning tana 
harorati atrof muhitnikiga barobar bo’lib, nafas olishi, yurak urishi, sezgirligi 
keskin pasayadi. Oqshom va tunda gomoyoterm bo’lgan bu hayvonlarning 
muskullari jadallik bilan qisqaradi va kimyoviy termoregulyatsiya hisobiga 
ajralgan issiqlik tana haroratini ko’taradi. Natijada ulardagi harakatlar aniq va 
tez bo’ladi.

---

71 
Ayrim turlardagi faollik sutkaning muayyan bir vaqtiga mos keladi, 
boshqalarida esa sharoitga qarab u yoki bu tomon siljishi mumkin. Masalan, 
qisqichbaqasimonlardan zahkashlar va ayrim qo’ng’izlar faolligi bevosita 
tashqaridagi harorat va namlikka bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Ular 
uyalaridan barvaqt ertalab va kechqurun (ikki fazali tsikl) yoki faqat tunda 
(bir fazali tsikl) yoki kun bo’yi chiqishi mumkin.
Endogen maromlardan farqini tajriba asosida ham izohlash mumkin. 
Masalan, ko’pchilik hayvonlar doimiy harorat, namlik va yorug’lik sharoitida 
saqlangan taqdirda ham ulardagi sutkalik maromlar buzilmagan va aniq 
izchillikda uzoq muddat davomida qaytarilganligi kuzatilgan. Bunday 
barqaror ichki maromlar tsirkad (circa – atrofida, dies – kun, sutka) maromlar 
nomini olgan. Ko’rshapalaklar tunda falaj bo’lganlari uchun ma’lum bir 
vaqtdagina uyg’onadilar. Lekin ular kun bo’yi to’liq qorong’ulikda saqlangan 
taqdirda ham sutkalik maromini bemalol qaytaradi. Bunda istisno tarqasida 
ko’rshapalaklarning ba’zilari boshqalaridan faollikni bir oz oldin boshlagan 
bo’lsa, qolganlaridagi faollik bir necha daqiqadan so’ng boshlangan. 
Insonlardagi tsirkad maromlar turli vaziyatlarda: g’orlarda, germetik 
kameralarda, suv osti kemalarida o’rganilganda shu narsa ma’lum bo’ldiki, 
ulardagi sutkalik maromlardan cheklanishlar har bir insonning asab tizimi va 
tipologiyasiga bog’liq ekan. Shu jihatdan bir oila a’zolarining tsirkad 
maromlari turlicha bo’lishi tabiiy. 
Tsirkad maromlar mos bo’lgan fe’l-atvor reaktsiyalaridagi stereotip 
organizmlarni sutkalik o’zgarishlariga oson moslasha olish imkoniyatini 
beradi. Lekin hayvonlarni bir joydan ikkinchi joyga siljishida, tarqalishida 
nisbatan barqaror fe’l-atvor reaktsiyalari bir muncha noqulaylik tug’dirishi 
tabiiy. Bu holat barcha hayvonlarni keng areallarda erkin tarqala olish 
imkoniyatini chegaralab qo’yadi. Masalan, kulrang kalamushlar keng ekologik 
valentlikka ega va ulardagi tsirkad maromlar sutkalik o’zgarishlarga oson 
moslashadi. Qora kalamushlardagi bunday imkoniyatlar bir muncha 
chegaralangan. Shuning uchun ham kulrang kalamushlar butun er yuzi bo’ylab 
deyarli keng tarqalgan. Organizmlardagi tsirkad maromlar ma’lum chegarada 
o’zgarishi ham mumkin. Masalan, odamlar o’zi yashayotgan joydan uzoqqa, 
boshqa mintaqaga borib qolganda ulardagi tsirkad maromlar “eskicha” 
namoyon bo’ladi, fiziologik jarayonlar izchilligida buzilish ro’y beradi. Oradan 

---

72 
bir necha kun yoki haftalar o’tishi bilan yangi joyning sutkalik o’zgarishlariga 
organizm moslashib qoladi. Tsirkad va kunlik maromlar asosida organizmlar 
aniq vaqtni belgilay oladi va ulardagi bu xususiyat “biologik soat” nomini 
olgan. Yuqori darajada takomillashgan hayvonlardagi murakkab tug’ma hatti-
harakatlarning namoyon bo’lishida vaqt muhim ahamiyatga ega, ya’ni ular 
vaqtni mo’ljalga oladi, jumladan, qushlarning safar uchishlarini boshlanishi va 
tugallanishi, hayvonlarning mavsumiy migratsiyalari va boshqalar. 
Dengiz va okeanlarda suvning ko’tarilishi va pasayishi sutka davomida 
ikki marta hamda oyning boshi va oxirida kuzatiladi. Shuning uchun qirg’oq 
mintaqalarida yashayotgan hayvonlarga 24 soat davomida yorug’lik va 
boshqa omillarning o’zgarishidan tashqari suvning ko’tarilishi va pasayishi 
ham ta’sir etadi. Ushbu maromlarga qirg’oqlarda yashovchi organizmlar 
moslashgan. Jumladan, ustritsalar (mollyuskalar) suv to’lqinining qaytishi 
vaqtida pallalarini yopib olib butunlay ovqatlanmaydi. Kaliforniya sohillarida 
tarqalgan aterina baliqlari rivojlanish davrida oy davomida suvning eng 
yuqori ko’tarilib tushishidan foydalanadi. To’lqin suvining ko’tarilishi 
kuzatilgan vaqtda urg’ochisi qirg’oqdagi qum ostiga ivildirig’larini tashlaydi, 
oradan 15 kun o’tgandan so’ng ulardan chavaqlar chiqadi va suvning ikkinchi 
marta eng yuqori ko’tarilib tushishidan suvga tushib ketadi.
Oylik maromlar quruqlik va dengizda yashovchi ayrim hayvonlarda 
kuzatiladi. Hayvonlarning yorug’likka javob reaktsiyasi kuchsiz magnit 
maydoni ta’siri yoki mo’ljal olish tezligi kabilar oylikmarom bilan bog’liq. 
Oylik maromlar palolo ko’p tukli chuvalchangining ko’payishida, xironomid 
chuvalchanglari va kunliklarning g’uj bo’lib yig’ilishida kuzatiladi.
Yillik maromlar. Fizik omillarning yil va mavsum davomidagi o’zgarishi 
hayvonlardagi xilma-xil moslanishlarni vujudga keltirgan. Bu holat ularning 
mavsumiy faolligi, ko’payishi, migratsiyasi, noqulay mavsumlarga 
moslanishlarida o’z ifodasini topgan. Bahorgi uyg’onish, yozgi faollik va tinim, 
qishki yillik maromlarga asoslangan. Hayvonlardagi yillik maromlar asosan 
endogen bo’lib uni tsirkan (appiya – yil) maromlar deb nomlanadi. Kun 
uzunligining o’zgarishi hayvonlardagi yillik maromlarni boshqarilishida 
asosiy ahamiyatga ega.