Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10-rasm. Laylaklardagi uya kommensalizmi
Tabiatda uya kommensalizmi ko’proq kuzatiladi. Laylaklarning ko’p yillik uyalari shox-shabbalari oralarida chumchuqlar ham bola ochadi, sut emizuvchilar uyalarida – oqqanotlilar, kanalar, bitlar, burgalar kabi ko’plab bo’g’imoyoqlilar yashaydi. Kommensalizm turlarning yanada yaqinroq bog’lanishiga imkon beruvchi biotik munosabatdir. Organizmlar o’rtasidagi o’zaro munosabat – mutualizm tabiatda keng tarqalgan. Bu aloqa vaqtli yoki doimiy bo’lishi mumkin. Doimiy foydali o’zaro munosabatni simbioz deb yuritiladi. Инсонлар ҳаётида бир қанча жониворлар уларга доимо ҳамрох бўлиб, уларнинг хизматини қилиб келади. Эҳтимол, миллион-миллион йилар яшаган одамлардан бири ўрмондан қандайдир бўри боласини топиб олиб уни капасида ўзидан ошган овқатлик билан боқиб, тарбиялаб катта қилган. Кейинчалик бу бўри боласи эгасига жуда 65 меҳрибон бўлиб уни қўриқлаш, ҳайвонларни ҳам турли йиртқичлардан ҳимоя қилиш, капа қўриқлаш каби хизматларни қила бошлаган. Шундай қилиб минглаб йиллар оша инсон ўзга бўрилардан ҳосил бўлган энг яқин дўсти ит билан бирга яшашга ўтган. Ит одамга бошқа турли ёввойи ҳайвонларни ҳам хонакилаштиришга ёрдам берган. Одам ит мисолида ўзга дўстлар топиб олганидек, табиатда жуда кўп ҳайвон ва ўсимликлар ҳам ўзларига мос бўлган шундай ёрдамчиларни топиб олган. Аниқланишича, одам пайдо бўлмасдан анча олдинги даврларда турли ҳайвонлар ўзларига шундай ёрдамчиларни топиб, бирга яшаб келар экан. Агар кишилар 40 дан ортиқ ёввойи ҳайвонларни аста-секин маданийлаштириб ўзларига ёрдамчи қилиб олган бўлсалар, биргина чумолиларнинг ўзи бирга яшаш учун одамларга нисбатан 50 баробар кўп ёввойи ҳайвонларни "хонакилаштириб" улардан ўз ҳаётлари мобайнида фойдаланишга ўтишган. Бу митти жониворлар уяларида минглаб чумолилардан ташкил топган жамоа бўлиб яшашларига қарамай яна уйларидан турли ҳайвонларга жой бериши, улар билан ҳамкорликда яшашга ўтишлари хайратлидир. Биз турли ахборот манбаларидан мушукни жўжаларни асраб олганлиги, она товуқ эса мушук болаларини етаклаб, ҳимоя қилиб юриши, тулкининг хўроз билан дўстлиги кабиларни биламиз. Бундай хабарлар газета, журналларда сенсatsiя тарзида берилади. Бироқ, табиатда бундай ҳодисалар жуда кўп учрайди. Чўлларда, ўтлоқларда юрганимизда эгнимизга қўйтиканнинг игнали мевалари ёпишиб қолиши кўпчиликка маълум. Айниқса чорва моллари далаларда ўтлаб юрган пайтларида уларнинг юнгларига бундай мевалар жуда кўплаб ёпишиб қолади. Ундан ташқари, қўйтикан билан озиқланган жониворлар ичагига тушган ўсимлик мевалари ҳазм бўлмай, маълум вақтлар ўтганидан сўнг ҳайвон қаерга борган бўлса ўша ерда тупроққа бу мева ахлат билан тушиб қолади. Демак ҳайвонлар бу ўсимликни табиатда кенг тарқалишига хизмат қилишар экан. Қизиғи шундаки, янтоқ уруғи ҳайвон ичагига тушмаса ундан янги ўсимлик ривожланмас экан. Инсонлар жуда кўп нарсаларни, билимларни табиатдан олишади. Кишилар ўсимлик ва ҳайвонларни тузилишин ўрганиш билан жуда бой илмий маълумотларни тўплаган бўлсалар, эндиликда бу организмларни ўзаро биргалашиб тотувликда яшаш сирларни ҳам ўрганиб бормоқда. 66 1. Чумоли ўсимликнинг нектар чиқарувчи безидан нектарни ўзлаштирмоқда, 2. Гул асосининг ривожланиши, 3,4-ўсимликлар чумолиларнинг чиқиндисини сўнгалсимон ўсимталари орқали ички юза қатламга сўриб олади, 5. Чумолиларнинг бўшлиқлар орқали ўтиши натижасида ўсимлик танаси ва юзаси йириклашади, 6. Бу бўшлиқлар бир-бири билан туташмайди, балки ташқарига алоҳида очилади. Расм-1. Ўсимлик ва чумоли орасидаги симбиоз Irisomyrmex авлодига мансуб чумолилар билан Myrmecodia авлодига мансуб ўсимликлар орасидаги симбиоз ҳам аҳамиятга сазовор ҳодисалардан биридир. Бу ўсимликлар турли дарахтлар танасида яшовчи, бу жойларнинг тупроқлари минерал моддаларга камбағал жойларда яшаганликлари туфайли доимо минерал моддаларга талабчан бўлишади. Бу моддаларга бўлган талабларни ўсимлик чумолилар билан ҳамкорликда қондиради. Бу симбиоздан чумолилар ҳам ўсимлик ўзаро фойда кўришади. Гап шундаки, чумолилар бу ўсимлик гулининг асосида жойлашган (2) нектарларида ҳосил бўладиган шира билан озиқланишади (расмдаги 1-унсур). Чумолилар гулда ўзларидан чиқарган ташландиқлари (3) эса гул учун яхши туйимли моддалардан саналади. Гул чумоли ташландиқларини ўзининг аррасимон шаклдаги таглиги билан (4) сўриб олади. Ko’p hollarda “zohid qisqichbaqa”lar o’z chig’anog’i ustiga 1-2 ta aktiniyani “mingashtirib” oladi, bunda aktiniyaga “transport vositasi” bo’lib xizmat qilgan qisqichbaqa xavf-xatardan holi bo’ladi, aktiniya ushlagan oziqning bir qismi bilan yaxshigina ovqatlana oladi. Chumolilar ham shiralar bilan simbioz yashaydi. Chumolilar shiralar naychalarini mo’ylabi bilan “qitiqlaganda” hasharot shirin suyuqlik tomchisini chiqaradi, bu tomchi hisobiga chumoli ovqatlanadi. Bunday paytda shiralar har minutda tomchi- tomchi shirin suyuqlik ajratib turadi. Shuning uchun ham agar shiralar biror o’simlikda ko’payib ketsa, chumolilar ularni daraxtning boshqa shoxiga yoki boshqa o’simlikka ko’chirib o’tkazadi. Hushyorlik bilan ularni tugmacha 67 qo’ng’iz, oltinko’z, qandalalar va boshqa dushmanlardan himoya qiladi. Shuning uchun ham tabiatda ko’pchilik shiralar doim chumolilar bilan birga yashaydi. O’simliklardan lishayniklar zamburug’lar va suv o’tlarining birgalikda – simbioz yashashi natijasida shakllangan organizmlardir. Turlarning ekologik talab darajasi qanchalik yaqin bo’lsa, tabiatda qarama-qarshi munosabat – raqobat vujudga keladi. Bunday turlar birga yashagan paytda ular noqulay sharoitga tushib qoladi. Ya’ni ovqat manbalari, yashash joyi va boshqalar chegaralanib qoladi. Raqobat o’zaro munosabatda bo’ladigan ikkala organizm uchun ham salbiy ta’sir etuvchi biotik aloqadir. Shuning uchun ham bir xil ekologik talab darajasidagi turlar bir joyda yashasa, ertami, kechmi biri ikkinchisini siqib chiqaradi. Raqobat bir tur ichida ham turlararo munosabatda ham uchraydi. Qarama-qarshi munosabatlar tur ichida, turlararo to’g’ridan-to’g’ri yoki nisbiy bo’lishi mumkin. Turlararo to’g’ridan-to’g’ri raqobat yirtqich-o’lja, parazit-ho’jayin munosabatida ifodalanadi. Turlararo nisbiy kurashda o’z ozuqasini osonlik bilan topa oladigan hayvon ikkinchisiga nisbatan ustun bo’ladi. O’txo’r sut emizuvchilar va chigirtkalar ikkalasi ham fitofag bo’lgani uchun ular o’rtasida nisbiy qarama-qarshilik kuzatilmaydi. Tur ichidagi to’g’ridan-to’g’ri raqobat yashash joyi ikkinchisi uchun ovqat bo’ladi. G’o’za tunlami kapalagi odatda tuxumlar soni bitta tupda 3-5 tagacha borishi mumkin, bunda eng avval tuxumdan chiqqan ko’sak qurti o’zidan keyingi rivojlangan “nasllarini” eb tugatadi va yakka o’zi mo’l ozuqa hisobiga to’liq voyaga etadi. Tur ichidagi nisbiy raqobat kuchsiz individlarning ko’plab qirilishiga sabab bo’ladi. Jumladan, bo’ridan ikki quyon qochayotgan bo’lsa, tur ichidagi nisbiy kurashda albatta tez yuguradigan epchil va aqlliroq quyon yutib chiqadi. Biotik munosabatlar ichida neytralizm ma’lum hududda birga yashayotgan ikki turni bir-biriga ijobiy ham salbiy ham ta’sir ko’rsatmasligida ifodalanadi. O’rmondagi olmaxon va loslar umuman raqobatda bo’lmaydi. Lekin o’rmondagi yong’in, zararkunandalarning ko’payishi bularga turli darajada ta’sir etadi. Evolyutsiya jarayonida o’simlik va hayvonlarning bir-biri bilan yaqin aloqasi birgalikdagi taraqqiyoti ularda o’zaro moslanishlarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan. Shuning asosida o’simliklarning hasharotlar 68 yordamida changlanishi, changlatuvchi hasharotlar, qushlar, sut emizuvchilar guruhlari vujudga kelgan: ko’pchilik o’simliklar urug’i hayvonlar yordamida tarqalishga moslashgan. O’simlik va hayvonlar o’rtasidagi biotik muonsabatlarni eng muhimi ularning ovqat orqali bo’ladigan trofik aloqasidir. O’simliklar hayvonlar uchun ovqat manbai bo’lib xizmat qiladi. O’simlikxo’r hayvonlarning ozuqaga nisbatan maxsus moslanishi xilma-xil bo’lib, ularning ichida so’ruvchi fitofaglar (shiralar, qandalalar, tsikadalar) alohida o’rin tutadi. Ko’pchiligi esa o’simliklarning vegetativ yoki er osti organlari hisobiga yashaydi. Ko’sak qurtlari g’o’zaning o’sish nuqtasi gul va hosil elementlarini zararlasa, tomir qurtlari esa erta bahorda ekin tomirini qirqib zarar etkazadi. O’simliklarning changlanishida hayvonot dunyosining roli katta. Tabiatda 1600 ga yaqin qushlar bu muhim biologik jarayonni amalga oshirishda qatnashadi. Janubiy Amerika va markaziy Amerika o’simliklari ma’lum qismining changlanishida ko’rshapalaklar alohida o’rin tutadi. Bizning sharoitimizda o’simliklarning, ayniqsa g’o’za gulining changlanishida asalarilar muhim ahamiyatga ega. Aniqlanishicha, ishchi asalari 1 minutda 12 ta, 1 kunda esa 4000 ta gulga qo’nadi. Bir asalari oilasida 10000 dan 50000 ga qadar individlar bo’lishi nazarda tutilsa, ular bir kunda 360 mln. ga yaqin gulni changlata oladi. Hayvonlar o’simliklarning tarqalishida ham katta ahamiyatga ega. O’simlik urug’lari va sporalarining hayvonlar yordamida tarqalishi zooxoriya deb ataladi. Hayvonlar urug’lardan ozuqa zahirasini yig’adi. Ularni bir joydan ikkinchi joyga siljitadi, bunda urug’larning bir qismi qulay sharoitlarga tushib, unib chiqadi. Sariq chumoli koloniyasi a’zolari uyadan 70 m. radiusda 36000 tagacha o’simlik urug’ini sochar ekan. Tuyoqli hayvonlarning yunglariga maxsus moslamalar yordamida ilashib qolgan urug’lar ba’zan minglab km, gacha tarqala oladi. Bulardan tashqari, ko’pchilik o’simliklarning urug’lari hayvonlar xazm sistemasida butunligicha saqlanib qoladi va ularning ekskrementlari bilan boshqa joylarga tushib unib chiqadi. Maynalarning chiqindilaridan gilos, olcha, uzum, itburun, shilvi va boshqa mevalar urug’larini topish mumkin. Otlar, qo’ylar va yirik shoxli qoramollar go’ngida yovvoyi boshoqlilar urug’lari ko’plab saqlanib qoladi. Hisoblanishicha, 1 gektarga solingan 60 tonna ot go’ngida 90 mingtagacha yovvoyi o’simliklar urug’i bo’ladi. 69 Yuqorida ko’rib o’tilgan biotik munosabatlar turlararo va tur ichidagi bo’ladigan murakkab aloqalarning eng xarakterlilaridir. Bu munosabatlarning barchasi tiriklikning yagona birlik – biotsenoz darajasida bir-biriga bog’lab turadi. Shuning uchun ham biotsenozdagi organizmlar uning ajralmas tarkibiy qismi bo’lib, ularni foydali yoki zararli turlarga shartli ajratiladi, chunki tabiatdagi hayvonot dunyosi barcha vakillarning o’z o’rni bor. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|