I bob. Asosiy qism

1.2.2-sinfda matematikadan og'zaki va yozma hisoblashga doir arifmetik mazmundagi didaktik o'yinlar tizimi.

Bilimlarni to’laroq tekshirish uchun dasturning o’tilgan bo’limi bo’yicha yozma ishlar olinadi.

Masalan, IV sinfda ko’p xonali sonlarni raqamlash haqida o’quvchilar bilimini tekshirishdagi yozma ishga quyidagi savollarni qo’yish mumkin.
Savol va misollar. Nima tekshiriladi.

1. 
   Yuz ming o’n mingdan necha marta katta? Тurli xona birliklari orasidagi munosabat.
   
2. 
   Sakkiz mingda nechta yuz bor?
   
3. 
   542000 da nechta o’n ming bor?
   
4. 
   267805 dagi eng yuqori xonani toping. Xonalar bo’yicha sinflarning raqamini bilish.
   
5. 
   Ikkinchi sinf birligini toping.
   

6. 
   Тurli xona birliklarini, ahamiyatini 3 raqami ifodalaydigan ikkita son yozing.Raqamlar o’rnining ahamiyatini bilish
   
7. 
   7,8 va 9 raqamlar yordamida ikkita uch xonali son yozing.Raqam va son orasidagi farqni bilish
   
8. 
   Barcha raqamlarni yozing.
   
9. 
   37245 sonni qo’shiluvchi razryadlarining yig’indisiga almashtiring.Sonni qo’shuvchi razryadlar yig’indisiga almashtirish malakasi.
   

10. 999+2, 1000000-1, 9998+3, 10000-2 misollarni yeching.Raqamlash bilimining arifmetik amallar bajarishga tatbiq qilishni bilish.
11. 997 va 1002 sonlarining orasida qanday sonlar bor.Natural sonlar qatori ketma-ketligini bilish.
Ushbu mavzu ustida ishlashda o’qituvchi oldida turgan asosiy maqsadlar quyidagilardan iborat:

1. 
   O’quvchilarni qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarining mazmuni bilan tanishtirish;
   
2. 
   Hisoblash usullaridan o’quvchilarning ongli foydalanishlarini ta‘minlash:
   
   1. 
      Sonni qismlari bo’yicha (bittalab yoki guruhlab) qo’shish va ayirish usuli
      
   2. 
      Yig’indining o’rin almashtirish xossasidan foydalanib qo’shish usuli;
      

d) Sonlarni ayirishda qo’shishning tegishli holini bilishdan yoki yig’indi va qo’shiluvchilardan biri bo’yicha ikkinchi qo’shiluvchini topish malakasidan foydalaniladigan holda yig’indi bilan qo’shiluvchilar orasidagi bog’lanishlarni bilganlikka asoslangan ayirish usuli qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish ko’nikma malakalarini shakllantirish (yod olishga yetkazish) 10 ichida qo’shish va ayirishni o’rganish ishini o’zaro bog’langan bir nechta bosqichga bo’lish mumkin. O’quvchilarda og’zaki va yozma hisoblash ko’nikmalarini tarkib toptirish matematika dasturining asosiy yo’nalishlaridan biridir. Arifmetik amallarni o’rganishdan oldin bolalar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu vazifa turli xil amaliy ishlarni bajarish asosida o’tkaziladi. Masalan, «o’nlik» mavzusini qo’shish va ayirish amallarining manosi 2 to’plam elementlarini birlashtirish va to’plamdan uning qismlarini ajratish kabi amallar yordamida olib boriladi. Ko’paytirishni uning komponentlari bilan natijasi orasidagi bog’lanishlarni o’rganish esa bo’lish amalini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Demak, o’qitishning 1-bosqichida abstrakt bo’lgan narsa navbatdagi bosqichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos bo’lib xizmat qiladi. Тurli hisoblash usullarining o’zlashtirilishi uchun dasturda arifmetik amallarning ba‘zi muhim xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalar bilan tanishtirishni nazarda tutadi. Masalan, 1-sinfda 10 ichida qo’shish va ayirishni o’rganishda bolalar qo’shishning o’rin almashtrish xossalari bilan tanishadilar. Dasturda arifmetik amallarning xossalarini o’rganishdan tashqari arifmetik amal hadlari va natijalari orasidagi bog’lanishlarni tanishtirishni ham ko’zda tutadi.
Bu ish amallarni, tenglamalarni tekshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, 6*4= 24 bo’lsa, uni bo’lishga bog’lab 24:6=4, 24:4 = 6 kabi hollar hosil qilinadi.
Muhim vazifalardan biri hisoblash ko’nikmalarini shakllantirishdir. Og’zaki va yozma usulda hisoblashlar 1-4 sinfning har bir mavzusida o’z aksini topgan.
Masalan, og’zaki
276 + 432 = (200+400)+(70+30)+(6+2) = 600+100+8 = 708
yozma, + 276
432
Arifmetik amallarni o’rganishda oldin o’quvchilar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to’plamlari bilan amaliy ishlar bajarish asosida o’tkaziladi. O’quvchilarni qo’shish va ayirish amallarining ma‘nosi bilan tanishtirish ikki to’plam elementlarini birlashtirishga oid va berilgan to’plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy munosabatlar orqali amalga oshiriladi. Qo’shish amali sonlarni ko’paytirish amallari uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ko’paytirish uning komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarni o’rganish o’z navbatida bo’lish amalini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Arifmetik amallarni o’rganishdagi masalalardan biri og’zaki va yozma hisoblash usullarini ongli o’zlashtirish, hisoblash malaka va ko’nikmalarini shakllantirish bilan bog’liqdir. Og’zaki hisoblashlarning asosiy ko’nikmalari 1- va 2-sinflarda shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar komponentlari bilan natijalari orsidagi bog’lanishlarni bilganlikka asoslanadi. Ammo og’zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor.
Og’zaki hisoblashlar:

1. 
   Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya‘ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan tushuntirib berilishi mumkin.
   

Bunda yechimlarni:

1. 
   tushuntirishlarni to’la yozish bilan (ya‘ni hisoblash usulini dastlabki mustahkamlash bosqichida) berish mumkin. masalan: 34 + 3 = (30 + 4 ) + 3 = 30+ ( 4 + 3) = 37, 9 + 3 = 9 + ( 1 + 2 ) = ( 9 + 1) + 2 = 12 va hokazo.
   

2. 
   berilganlarni va natijalarni yozish mumkin. masalan, 34 + 4 = 37
   
3. 
   9 + 3 = 12.
   

d) hisoblash natijalarini raqamlab yozish mumkin. masalan, 1) 37, 2) 12 ..

2. 
   Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi. masalan, 430 - 210 = ( 400 + 30 ) - - ( 200 + 10 ) = ( 400 - 200 ) + ( 30 - 10 ) = 200 + 20 = 220
   
3. 
   Oraliq natijalar xotirada saqlanadi,
   
4. 
   Hisoblashlar har xil usullar bilan bajarilishi mumkin. masalan, 26 * 12 = 26 * ( 10 + 2 ) = 26 * 10 + 26 * 2 = 260 + 252 = 312:
   

26 * 12 = ( 20 + 6 ) * 12 = 20 * 12 + 6 * 12 = 240 + 72 = 312;
26 * 12 = 26 * ( 3 * 4 ) = ( 26 * 3 ) * 4 = 78 * 4 = 312

5. 
   Amallar 10 va 100, engilroq hollarda 1000 ichida va ko’p xonali sonlar ustida hisoblashlarning og’zaki usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan: 54024:6=9004