I bob. Milliy valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari 7

Valyuta rezervlarini diversifikatsiya qilish deganda bir vaqtning o’zida bir necha valyutada zahiralar tashkil qilish tushuniladi. Bu valyuta zahiralarining tarkibi barqaror valyutalar hisobiga yangilab turiladi.
Valyuta siyosatini tartibga solishda jahon tajribasida bevosita va bilvosita valyita-monetar siyosati instrumentlaridan foydalaniladi. Men ana shu instrumentlarni o’rganib chiqib ularni jadval holida sizga havola etishni ma’qul topdim. Jadvalda mazkur instrumentlatning ahamiyati, ularning muayyan narsalarga ta’siri, ularni afzalliklari va kamchiliklari haqida qisqacha sharxlar berdim.

1.3 Valyutani tartibga solishda jahon tajribasi

Valyuta siyosatini olib borishda bugungi kunga juda katta tajriba to’plandi. Bunga misol qilib AQSh, Evropa, Yaponiya va Xitoy valyuta siyosatlarini keltirish mumkin. Lekin mazkur holatga etib kelish oson bo’lmadi. Xattoki valyuta munosabatlari taraqqiy etgan bugungi kunda ham to]liq samarali valyuta siyosati mavjud emas. Mamlakatimizda ham valyuta siyosatini boshqarishda jahon tajribasidan foydalanayotganligi bejizga emas.
Chunki ichki shart-sharoit va xalqaro malaka uyg’unligi mahsuldor valyuta siyosatini kafolatlaydi. O’zining tarixiy rivojlanishida valyuta siyosati valyuta bozorlari va valyuta tizimlari bilan chambarchas bo’liq bo’lib kelgan. Bozorlar va tizimlar o’zgarishi bilan valyuta siyosati shallari o’zgarib boraverdi.Valyuta bozorini rivojlanishi, XIII-XIV asrlarda Fransiya davlatini Shampan viloyatidagi veksel yarmarkalaridan boshlangan. Mazkur yarmarkalarda savdogarlar veksellarni turli valyutalarda oldi-sotdisi bilan shuG’ullanganlar. Bundan so’ng, birinchi valyuta birjalari paydo bo’la boshlagan, yani shakllanib borayotgan yangi bozor tartibga tushib borayotgan edi. Londondagi Qirol birjasida xorijiy veksellar bilan savdo muntazam ravishda deyarli 355 yil (1566 yildan to 1920 yilgacha) davom etgan.
Birinchi valyutaviy veksellar Gеnuya(Italiya) va Amstеrdam(Niderlandlar)da XII-XIII asrlarda paydo bo’lgan va hech g’ancha vag’t o’tmay, oltin tangalar bilan to’lovlar sag’lanib g’olgan bo’lsada, xalqaro to’lovlarni asosiy g’ismi veksellar yordamida amalga oshadigan bo’lgan.⁶ Buyuk Britaniyada, masalan, valyutaviy veksellar muomalasi tashg’i savdo uchun 1379 yilda, ichki savdo uchun esa 1697 yildan qonunlashtirilgan edi.
XVII asrda Amsterdam Genuya o’rninini egallaganidek XIX asrning boshida London va Parij, yetakchi valyuta bozorlari sifatida, Amsterdamni o’rnini egalladilar. Ammo, keyinchalik valyuta bozorlari, Buyuk Britaniyani aylanib o’tib, xalqaro savdodagi hisob- kitoblarni asosiy g’ismi Angliyaning funt sterlinglarida ifodalangan veksellarda amalga oshirilganligi uchun Evropaning kontinental davlatlari va AQShda tez suratlar bilan rivojlandi (XIX asrlarda Boston va Filadelfiya orasida Londonga qarata berilgan veksellardan foydalanishga majbur bo’lingan).
XIX asrdan boshlab valyuta shartnomalari bo’yicha mablag’larni ko’chirish uchun, vekseli va cheklardan tashqari pochta va telegrafdan foydalanilgan. Ular orqali taaluqli hisob raqamlarni kreditlanishi yoki debetlanishi haqida buyruq berilgan. 1866 yilda birinchi transatlantika telegrammasi uzatilgan. Asrning oxiriga kelib esa, telegraf bir- biridan uzoq joylashgan davlatlar orasidagi valyuta operatsiyalarda o’ta zarur bo’lib qoldi.
Oltin standarti sharoitida valyuta bozoridagi kurslarni tebranishi unchalik sezilarli emas edi. Shu bilan birgalikda, “oltin nuqtalar” mexanizmi, tan olish kerak, valyuta kurslarini tartibga soluvchi ideal mexanizm bo’lmagan. Masalan, faqat uch mamlakat Buyuk Britaniya, AQSH va Niderlandiya 1914 yilgacha oltinni mamlakatdan erkin olib chiqilishiga va erkin olib kirilishiga ruxsat bergan edilar. Oltinni transportirovka xarajatlari arzonlashganligi sababli “oltin nuqtalar” orasidagi farq qisqardi, ammo shu bilan birgalikda kurslarni kutilmaganda keskin tebranishi amalda kuzatildi.
1914 yildagi birinchi jahon urushi valyuta bozorini normal faoliyatini buzib yubordi: majburiyatlarni bajarilmasligi, oltin eksportini taqiqlanishi, kurslarni qatiy belgilanishi va boshqa shu kabilar kuzatildi. 1919 yilda yetakchi mamlakatlar hukumatlari o’z valyutalarini qo’llashni to’xtatdi va oqibatda valyuta kurslarini nazoratsiz tebranish davri boshlandi. 1920 yillarda cheklangan shakldagi, urushdan oldingi paritetlar asosida, oltin standartiga qaytishga bo’lgan urinishlar natija bermadi. Buyuk Britaniya va Skandinaviya mamlakatlarida oltin standarti 1925 yildan to 1931 yilgacha harakat qilgan. 1936 yilda esa undan, “oltin bloki”ning so’ngi mamlakatlari, Fransiya va Shveytsariya bosh tortdi.
1930 yillarda kurslar tebranishi kuchayib, mamlakatlarda tashqi raqobatdoshlik (valyuta dempingi) uchun kurash borasida valyutalar devalvatsiyasi bo’lib o’tdi. Bu o’z navbatida davlatlarni himoya vositalarini qidirishga majbur etdi va 1932 yilda Buyuk Britaniyada bu maqsadda kurslar tebranish suratini pasaytirish uchun bozor operatsiyalariga mo’ljallangan maxsus fond tashkil etildi. Keyinchalik, shu singari barqarorlashtirish fondlari boshqa mamlakatlarda ham tashkil etildi. Masalan, AQSH va Fransiya davlatlarida. Ikkinchi jahon urushi arafasiga kelib deyarli barcha, sanoati rivojlangan, mamlakatlar o’z iqtisodlarini himoya qilish maqsadida valyuta nazoratini kiritdilar.
Jahon urushlari orasidagi davrlarda valyuta bozori sezilarli darajada rivojlandi. Endi, valyuta operatsiyalarini asosiy qismi telefon orqali amalga oshirilib, valyuta birjalari esa o’z ahamiyatini yo’qotdi. Davlatlararo mablag’larni o’tkazishda telegrafdan foydalanish kengaydi, pochta orqali o’tkazmalar o’rnini ko’proq avia orqali o’tkazmalar egallay boshladi, valyuta bozorining operatsiyalaridagi veksellarni ulushi esa keskin qisqarib ketdi. Biroq, shu bilan birgalikda, uzoq masofalarga aloqa hali ham samarasiz edi. Bu davrlarda, London, uning ketidan Nyu York valyuta bozorininig yetakchi markazlari sifatida o’z o’rinlarini egalladilar.
1944-1946 yil Bretton-Vuds valyuta tizimining harakati davrida zamonaviy valyuta bozorining asoslari solingan edi. Mazkur valyuta tizimini muhim hususiyatli tomonlaridan biri shunda ediki, valyuta kursi valyutalarni oltinga bo’lgan paritetlari asosida yoki AQSH dollariga nisbatan qat’iy belgilanishida edi. Ayni Bretton Vuds valyuta tizimi davrida operatsiyalar hajmi tez o’sib, bozor ishtirokchilarini safi kengayib, operatsion texnika takomillashib bordi, tеlefon va teleks (keyinchalik elektron tizimi) valyuta bozorini yaxlit bir bozorga birlashtirdi. Valyuta chegaralanishlarni asta sekin qisqarishi va valyutalarni o’zaro erkin almashuvini kiritilishi, xalqaro savdoni va kapitallar migratsiyasini tez o’sishi, valyuta bozorini mavqeini muntazam ravishda oshishiga olib keldi.
So’ngi 15 yil davomida jahon bozorida erkin suzuvchi kurslar xukmron bo’lib, jahon valyuta tizimi aniq tarkibiy tuzilish va tashkiliy shaklga, hozircha, ega bo’lgani yo’q. Valyuta kurslarini, foiz stavkalarini, inflyatsiya suratlarini, tovarlar baholarini muvozanatsizligini o’sib borishi, valyuta bozorini rivojlanishiga qattiq turtki bo’lib, uning iqtisodiy rolini oshishiga sabab bo’ldi. Valyuta bozori evolyutsiyasini tezlashishining boshqa omillari ichida, shakllanib va gurkirab kengayib borgan xalqaro ssuda kapitallari bozori (evrobozor), kredit-moliya jarayonini notartibsizligini o’sib borishi, bank texnikasi sohasida ilmiy texnik taraqqiyot kabi omillar e’tiborga loyiqdir.
Jahon bozorining asosini, valyuta cheklanishlari yo’q davlatlar tashkil etadi. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari, Germaniya,Yaponiya, Buyuk Britaniya, Shveytsariya, Shvetsiya, Kanada, Norvegiya, Niderlandiya, Lyuksemburg. Boshqa ko’pgina davlatlarda esa milliy valyuta konvertatsiya qilinmaydi, ochiq bozorga vakolatli banklar va davlat tashkilotlari chiqa oladi.
Valyuta bozori muomalasining aniq miqdorlari ma’lum emas, chunki, undagi operatsiyalar rasmiy asosda ro’yxatga olinmaydi. Jahon valyuta bozorining sutkalik muomalasi 1995 yilda 1,2 trln. AQSH dollarini tashkil qilib, yiliga 10 fоizga o’sib bоrmоqda.⁷
Valyuta bozorini banklararo, mijozlararo va birja bozorlariga, broker va to’g’ridan-to’g’ri, naqdli, muddatli va shu kabi bozorlarga bo’lishadi. Bularning ichida, valyuta savdosida muhim o’rinni, banklararo bozor egallaydi. U politsentrik ahamiyatga ega. Londonda, uning zimmasiga barcha banklar valyuta muomalasining 90% to’g’ri keladi. Bunday bozorda, operatsiyalar bevosita banklar ichidan turli aloqa vositalari yordamida amalga oshiriladi. Valyuta bozorini tashkil etilishini bunday tizimi AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada va Shveytsariya davlatlarida keng rivojlangan.
Jahon tajribasida yana bir jihat e’tiborga olinadi. U ham bo’lsa, valyuta munosabatlarida hamkorlikni o’rnatish. Chunki davlatlar o’rtasida mazkur hamkorlikni o’rnatish mamlakatlarda valyuta munosabatlarini olib borishga, shuningdek, milliy valyutalar qadrini barqarorlashtirishda qulaylik yaratadi.Bu hol FED tarixida ham kuzatilgan. Ma’lumki dollar qiymatining oshishi jahon bozorida AQSh mahsulotlarining raqobatbardoshligini kamaytiradi va aksincha dollar qadrining tushishi esa inflatsiyaning jadallashishiga olib keladi. Dollar qiymatidagi o’zgarishlarni to’xtatish istiqbolda firmalar va individlarning tashqi bozorda mahsulot sotib olish va sotishni rejalashtirishda qo’l keladi. Shuning uchun ham horijiy valyuta bozorida dollar kursidagi keskin harakatlarni barqarorlashtirish FED valyuta siyosatining asosiy maqsad va vazifalaridan hisoblanadi. 1985 yilgacha dollar qadrining oshishi horijiy biznesda Amerika sanoati raqobatbardoshligini yomonlashishiga olib keldi. Xalqqa qilgan murojaatlarida FED direktori Uolker va boshqa mutasaddilar dollar narxining ancha yuqorilab ketganligini va bundan so’ng dollar narxini pasaytirishlarini ma’lum qildilar. Ma’lumki kengayuvchi monetar siyosat dollar qadrini tushurishda bir usul bo’lib, 1985-86 yillarda FED agregatlar darajasidagi o’sib borishni qo’llab quvvatladi va buning oqibatida dollar narxitushib bordi. 1987 yilda dollar narxining ortiqcha pasayishi natijasida FED monetar o’sishni sekinlashtirdi. FED ning olib borgan yuqoridagi valyuta-monetar siyosati Xalqaro Tartib Koordinatsiyasi⁸ tomonidan qo’llab quvvatlandi va pirovardida 1985 yil Plaza Kelishuvi, 1987 yilda esa Lyuver⁹ bitimining amalga oshishiga olib keldi.