I bob. Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligi. 1-§. XV asr oxiri – XVI asr boshida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy vaziyat Siyosiy ahvol

Shayboniylar hukmronligi tugashi. Abdullaxon II mamlakatni birlashtirish yo`lida shayboniy sultonlarning markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga urinishlariga qarshi shafqatsiz kurashdi, hatto qarindoshlariga ham shafqat qilmadi. Abdullaxon II yirik markazlashgan davlat barpo etgan bo`lsada, davlatdagi ichki nizolarga to`la barham bera olmadi. 1598 yil Abdullaxon II vafot etgach, taxtga o`tirgan o`g`li Abdulmo`minni o`sha yili fitnachilar o`ldirdi, undan qolgan 2 yashar o`g`lining xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlanib Buxoroning bir guruh amaldorlari Ibodulla Sultonning o`g`li Abdulaminni taxtga o`tqazishga urindi. Shayboniylarning boshqa guruhi Abdullaxon II ning amakivachchasi - Balx hokimi Pirmuhammadni taxtga o`tqazdi.
Buxorodagi ichki nizolar tufayli og`ir vaziyatdan foydalanib: 1) Eron shohi Abbos bostirib kirdi, u Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. 2) Xorazm Buxorodan chiqib mustaqilligini tikladi. 3) Qozoq xoni Tavakkal Axsi, Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoroga yurish qildi. Pirmuhammadxon 1599 yil Tavakkalni tor-mor qildi va Movarounnahrni ozod qildi. Qozoqlar qo`shini Dashti Qipchoqqa chekindi. Pirmuhammad Buxoro xonligini yana 2 yilcha idora qildi. Pirmuhammad va Samarqand hokimi ashtarxoniy Boqi Muhammadxon o`rtasida 1601 yil bo`lgan jangda Pirmuhammad engiladi va o`ldirildi. Abdullaxon II vafotidan 3 yil o`tib 1 asr yashagan shayboniylar hukmronligi 1601 yil barham topdi. (1572 yil miniaturada Abdullaxon II tasvirlangan).


6-§. XVI asrda Buxoro xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot


Shayboniylar islohati. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlash yo`lida islohatlar o`tkazdi:
1) u davlat boshqaruvida suyurg`ol tizimini joriy etdi, ya`ni hududlarni boshqarishni farzandlari, qarindosh-urug`lari, birodarlariga topshirdi. Movarounnahrni shayboniylar 1512 yil tamoman egallagach, viloyatlarni qayta taqsimlashni nufuzli vakili Jonibek Sultonga topshirdilar. U Samarqandni Ko`chkinchixonga, Toshkent viloyatini Suyunchxo`jaga, Buxoro va atrofini Ubaydulla Sultonga doimiy merosiy mulk qilib berdi. Lekin suyurg`ol mulklar markaziy hokimiyatdan mustaqil bo`lishga intilgan.
2) Er-suv qaytadan taqsim qilinib, ko`chmanchi qabila zodagonlari o`z mulklarini engilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan erlarni o`zlariniki qilib olish yo`li bilan ko`paytirib oldilar.
3) Mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohat o`tkazildi, keyingi 10 yil ichida soliqlar og`irligidan va mulkdorlar zulmidan er-suvlarini tashlab ketgan xo`jaliklar erlarini ishga tushirish masalasi ko`rib chiqildi.
4) Shayboniyxon 1507 yil Pul islohati o`tkazdi va katta shaharlarda vazni bir xil 5,2 gr. kumush tangalar va mis chaqa pullar zarb qilinib, muomalaga chiqarildi. Pul islohati-iqtisodiyotni tartibga solish va savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida o`tkazilgan edi. Pul islohati dehqonlarning soliq to`lash imkoniyatini oshirishga, davlat va xon mulkini ko`paytirishga imkon berdi.
Shayboniyxon amalga oshirgan bu tadbirlar markaziy hokimiyatni mustahkamlashga xizmat qilishi zarur edi. Shayboniy vafotidan so`ng o`zaro taxt uchun kurashlar va Eron bosqinchilariga qarshi kurash iqtisodiyotga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Bu hol pul qadrsizlanishiga olib kelgan. Oliy hukmdor Ko`chkinchixon navbatdagi pul islohatini o`tkazishga majbur bo`lgan, shu yo`l bilan ahvol bir maromga tushishiga erishilgan. Abdullaxon II o`tkazgan pul islohati Buxoro tarixida muhim ahamiyatga ega voqea bo`lgan, u oltin pul zarb etib, uning tarkibiga qiymati past bo`lgan boshqa ma`danlar aralashtirmasligini qattiq nazoratga olgan. Oltin pullar xonlikning butun hududida muomalaga kiritilishi hokimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad tushishiga va savdo yanada jonlanishiga olib keldi.