İ Ç İ n d e k I l e r t a r I h
Yüklə 359,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
lâyık olan hüsn-i sülûkünün devâm u terakkîsi ve aksi hâlâtın men‘ u ıslâhı” şek-
linde açıklanarak bütün tekke ve zaviyelerde şeriat ve tarikat âdabına göre ıslah olunacak hususlar yine bu mecliste ele alınabildiği belirtiliyordu (13. madde). Ayrıca, nizamnâmede zikredilen maddelerin üzerine ilavelerin icap etmesi durumunda Şeyhülislamlık makamının yetkili olduğu belirtili- yordu (14. madde). Aynı zamanda, Meşihat makamı meclisin azalarını hem şahsen hem de sayı olarak belirleme yetkisine sahip kılınıyordu (17. madde). Bununla beraber bir tekkenin şeyhlik makamına tayin olunacak zevatın öncelikle vakfiye esaslarına göre belirlenebilmesi garanti altına alınıyordu (15. madde). Son olarak, “cesim ve mühim maddeler zuhurunda” ileri gelen şeyhlerden gerekli görülenler meclise çağrılabiliyor ve bu sayede onların da görüşlerinin alınması sağlanıyordu (16. madde). İ l k N i z a m n â m e n i n T a d i l E d i l m e s i Nizamnâmenin son maddesinde de belirtildiği gibi meclis azalarının sayı ve kimliklerinin tespiti Şeyhülislamlık makamına bırakılmıştı. Nite- kim, yukarıda da ifade edildiği üzere belli zaman aralıklarında gerekli deği- şiklikler icra edilmişti 38 . Ayrıca, meclisin kuruluşundan beş yıl sonra sadece sorumluluk sahası taşrayı da kapsayacak şekilde genişletilmişti. Böylelikle, taşrada bulunan tekkelerdeki meşihat değişikliklerinin ilk önce mecliste ele alınması ve daha sonra Evkâf-ı Hümâyun Nezareti’ne mazbata olarak su- nulması için zemin hazırlanmış oluyordu 39 .
1891 senesinde ilk nizamnâmenin tam anlamıyla ihtiyacı karşılama- ması, bazı maddelerin açık hükümler ihtiva etmemesi ve uygulamada bu yüzden görülen aksaklıklar “esbâb-ı mûcibe” olarak öne sürülerek mevcut
diği gibi Çelebi’nin atamalarına kolay kolay Şeyhülislam bile karışamamaktadır. Bu durum Meclis-i Meşâyih Nizamnâmesinde dahi teminat altına alınmıştır ama meclise iddia edildiği gibi tamamen değil fakat belli oranda yetki verilmiştir. İlerleyen yıllarda bu mesele nasıl cereyan etmiştir? O, ayrı bir tartışma konusudur. Yukarıdaki iddianın siyak ve sibakından kopuk olarak bir benzeri için bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mev-
38 Bkz. 32 nolu dipnot. 39 BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası Ayniyat Defteri (BEO.AYN.d), nr. 1077, s. 215, 8 Mayıs 1871 (17 Safer 1288).
T ü r k K ü l t ü r ü İ ncelemel eri D ergisi
55 nizamnâmede tadil yapılmasına karar verilmişti 40 . Örneğin, 5. madde “Tev- cih-i Cihât Nizamı” tarafından fes edilmişti. 7. maddenin gereğinin tam manasıyla yerine getirilememesi ve daha sonradan meclise imtihan yapma yetkisi verildiği halde yine de ehil olmayan kişilerin şeyh olmalarına göz yumulmuş olması gibi gerekçeler sunularak tadilatın gerekliliği açıklanmış oluyordu. Bu tadil faaliyetinin genel olarak meclisin “mu‘amele-i dahili- yesi”, yani iç işleyişi kapsamında tanımlandığı görülmekteydi. Bu düzenleme ile, aslında meseleye verilen önem bir kez daha vurgu- lanmış oluyordu. Nitekim, “turuk-i aliyyeye müte‘allik hususâtın selâmet-i cereyânı hakikaten ehemm u elzem ve bu maksadın te’mîn u istihsali içün meclisin medâr-ı icraâtı ta‘limâtın tevfîk-i muâmelede rehber-i savâb ol- ması emr-i gayr-i mübhem olduğu” vurgulanmıştı. Bu noktada, yeni ni- zamnâmenin doğru bir rehber olabilmesi için ilk nizamnâmeye kıyasla, bir takım profesyonel düzenleme ve değişiklikler yapılması icap ediyordu. Buna göre, ilk maddede meclisin bir nazır, bir reis ve yeterli miktar âzâ ile birlikte bir kâtipten müteşekkil olduğu belirtiliyordu. İstanbul’da kurulan meclisin bütün imparatorluk topraklarındaki tekkelerden sorumlu olduğu açık bir şekilde ifade edilmiş oluyordu 41 (2. madde). Daha önceden çoğun- luğa göre karar verilirken, yeni nizamnâmede de aynı durum söz konu- suydu. Ancak, üyelerin eşit oranda oy beyan etmesi üzerine, kararın nazırın bulunduğu tarafa göre verilmesi kararlaştırılıyordu (4. madde). Böylelikle, son kararın devletin atamış olduğu bir memura göre şekilleneceği anlaşıl- maktaydı. Bu değişiklikten önemli ölçüde 5. madde etkilenmişti. Gerek “Tevcih- i Cihât Nizamnâmesi” 42 gerekse meselenin ehemmiyeti üzerine 5-10. mad- 40 BOA, Şura-yı Devlet (ŞD), 2569/21, lef 3, 11 Şubat 1891 (2 Receb 1308). Burada genel anlamıyla, tadilatın ilk nizamnâmenin devamı olduğu halde, ayrı ve geniş hükümle- rinden dolayı ikinci nizamnâme olarak adlandırılmasında da bir beis olmasa gerektir. 41 Bu hususa dair nizamnâmenin esbâb-ı mucibesinin izah edildiği yerde, taşralarda kurulması düşünülen meclisler için daha önce Edirne ve Bursa gibi şeyh ve dervişleri çok olan iki ana merkezde bu uygulamanın yapıldığı ve çok güzel neticelerin alındığı vurgulanmaktaydı (Aynı belge). 42 16 Mart 1870 (13 Zilhicce 1286) tarihinde Tevcih-i Cihât Nizamnâmesi çıkarılmıştı. Buna göre, Meclis-i Meşâyih nizamnâmesinin 5. maddesi fesh olacak noktaya gelmişti. Bunun üzerine, Meclis-i Meşâyih azaları toplanarak bu mesele üzerine müzakerede bulunmuşlar ve bir fezleke hazırlamışlardı. Çünkü bu nizamnâmeye göre birden fazla çocuğu olan meşâyihin küçük çocuklarının mağdur olması ihtimali mevcuttu. Zira,
M u h a r r e m V A RO L
56 delerde tekke meşihatlerine olan atamalar esaslı bir şekilde ele alınmıştı. Bahsi geçen nizamnâmeye uygun bir şekilde, bu atamaların yapılmasına hukuki zemin hazırlanmıştı. Yine, tekke şeyhliği tayinlerinde ehliyet ve liyakat esasının ideal anlamda vurgulandığı görülen maddelerde, birden fazla çocuğu olan şeyhlerin vefatları durumunda büyük evladın söz konusu nitelikleri haiz olarak meşihate geçmesine imkân hazırlanmıştır. Bununla birlikte, diğer aile üyelerinin de mağdur olmamalarına özen gösterilmişti. Vekâleten şeyh olacak zatın vasıfları da bu bağlamda ele alınmıştı. Ayrıca, burada dikkati çeken bir diğer husus ise tekke şeyhliği atamasında kardeş- ler arasında “ashab-ı rütbe” ve “sanâyi‘-i hasîsede” bulunan evlâda şeyhli- ğin verilmeyeceğinin belirtilmiş olmasıydı. Yani, bir şeyhin şeyhlikten başka bir statüsünün olup olmaması veya hafif işlerde ve mesleklerde çalı- şıp çalışmaması tayinler için belirleyici bir faktördü. Nizamnâmenin 11. maddesinde ise, tekke şeyhliğine atanacak olan adayın hangi tarikattan olursa olsun makama geçmeye hakkı olup olmadı- ğının tespiti, meclisin yapacağı şifâhî sınava bırakılıyordu. Bu sınav ise dinî ilimler ve adayın mensup olduğu tarikatın “usûl ve füru‘undan” sorulacak olan sorulardan oluşuyordu. Böylece, bu düzenleme ile bütün şeyh atamala- rının tek bir merkezden “belli kriterler” temel alınarak belirlenmesi kararı alınıyordu. Bunlardan başka, eski nizamnâmenin 9. maddesi genişletilip biraz daha vâzıh hale getiriliyordu. İstanbul’daki tekkelerde şeriat ve tarikat âda- bına aykırı durumlar zuhur ettiği zaman öncelikle bu davranışın şeyhten çıkması halinde, o tekkenin şeyhi meclise celp edilip şiddetli bir şekilde uyarılması gerektiği belirtiliyordu. Şayet, şeyh hâlâ bu davranışına devam ederse bu sefer Şeyhülislamlık’tan ağır bir uyarı yazdırılması tasarlanı- yordu. Buna rağmen, söz konusu halin tekerrür etmesi halinde, âyin yap- tırmaktan men edilmesi ve belli bir süre zarfında başka münasip bir şeyhin
söz konusu nizamnâme ile evlerini tekke haline getirmiş şeyhlerin çocukları arasında daha sonra problemlerin ve sıkıntıların olması kuvvetle muhtemeldi. Bununla bera- ber, “meşîhat-ı turuk-i aliyye öyle tevârüs eder bir şey olmayıp irşâd-ı sâlikine kâfi bir ulûm-i şer‘iyye ve kemâlât-ı insaniyyeye mevkûf olmak hasebiyle öyle mücerred verâset sebebiyle nâ-ehil uhdesine meşihat tevcihi caiz olmayacağına binaen” şeklin- deki ifadeler ile tekke idaresinin sıradan bir miras gibi algılanmaması gerektiği üze- rinde durulmuştu (BOA, İrade, Mesail-i Mühimme [İ.MSM], 42/1752, lef 1, 24 Aralık 1871/11 Şevval 1288).
T ü r k K ü l t ü r ü İ ncelemel eri D ergisi
57 oraya atanabilmesi ön görülüyordu. Yine de bu şeyh ıslah olmaz ise, bu kez şeyhliği üzerinden alınabiliyor ve 5. maddeye göre başka bir şeyhe meşihat tevcih edilebiliyordu. Fakat bu aykırı haller bir halifeden yahut dervişten sudur eder ise, o şahıs da meclise çağrılabilip uyarılabilirdi. Devam etmesi durumunda ise bu kez hırka ve tâcının kendisinden alınmasına hükmedili- yordu (13. madde). İlk nizamânede olduğu gibi burada da Mevlevîlerin kısmî muafiyetleri devam ettiriliyordu (14. madde) Bir diğer önemli değişiklik ise, bir takım kişilerin bazı cami, mescit, türbe ve kendi hanelerinde zikir ayinlerinde bulunmalarından kaynaklanan bir düzenleme idi. Aslında, bu devlet-tekke ilişkilerinde önemli bir kırıl- mayı ihtiva etmekteydi. Daha önceleri, tekke şeyhlerinin pek çoklarının kendi evlerini tekke haline dönüştürdükleri devlet yetkilileri tarafından fiilî bir durum olarak kabul edilmişken, bu kez bizzat Şûrâ-yı Devlet, söz konusu hususla ilgili yapılmış düzenlemenin (17. madde) tekrar ele alınma- sını isteyerek bir anlamda da devletin konu hakkındaki hassasiyetini göste- riyordu. Buna göre, yeni nizamnâmenin bu maddesinde meşihati bulunma- yan cami, mescit, türbe ve hanelerde zikir yapılması yasaklanıyordu. An- cak, Meclis-i Tedkikât-ı Şer’iye’nin uyarısı üzerine zikir kelimesinin biraz açılması gerekiyordu. Bu kelimenin tekkelerde icra edilen ayin anlamı ta- şımasına rağmen yine de daha sarih bir şekilde izah edilmesi gerektiğine dair not düşülerek, zikir ifadesi “âyin-i tarîkat-ı aliyye” şeklinde değiştirili- yordu
43 . Bu düzenlemenin, tadil kararının alındığı dönem olan II. Abdülha- mid devrine ait yapısal özellikler gösterdiği söylenebilir 44 . 43 BOA, ŞD 2569/21, lef 2, 22 Mart 1891 (11 Şaban 1308). 44 Bu kararın alınmasından 3-4 yıl önce yaşanan bir hadiseden hareketle, 17. maddenin şekillenmesinin aslında dönemin koşulları gereği olduğu fikrini güçlendirir. Kasım- paşa’da Küçük Piyale Paşa mahallesinde Bahriye yüzbaşılarıdan Hafız Mehmed Efen- dinin hanesinde âyin-i şerif icra etmekte olduğu haber alınmıştı. Hanede böyle muka- bele-i şeriflere müsaade edilmediğinden bahisle “tekâyâ ve zevâyâ müfettişi” hazırla- dığı raporda bu işin mahzurlu olduğunu ifade etmişti. “… tekâyânın gayri mahallerde cemiyetle âyin-i şerîf icrâsı mehâziri dâ‘i olarak mümâileyh ise Bahriye zâbitânından bulunmuş idüginden bu babda kendisine tenbihât-ı ekîde husûsu” Meclis-i Meşâyih tarafıdan beyan edilmişti. Söz konusu maddenin fiilî olarak bu dönemde cârî olduğu anlaşılmaktadır. (Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, Mektubi (MKT) nr. 540, s. 50, 22 Ni- san 1887/28 Receb 1304). 1917 yılında neşredilen Meclis-i Meşâyih’in son nizamnâme- sinde tekkelerin resmî ve hususî diye ikiye ayrılması aslında söz konusu maddenin II. Abdülhamid dönemine has bir uygulama olduğunu pekiştirir. Daha sonraki dönemde
M u h a r r e m V A RO L
58 2. maddede temas edildiği gibi meclis bütün imparatorluk toprakla- rındaki tarikatlara ait tekkelerden sorumlu idi. Bu yeni düzenlemedeki 18- 21. maddeler taşradaki Meclis-i Meşâyih teşkilatlanmasına dair hükümler içeriyordu. Buna göre, özellikle şeyhleri ve dervişleri yoğun olan bölge- lerde, oradaki kâdı ve müftünün riyaseti altında benzer bir meclisin kurul- ması düşünülüyordu. Bu meclislerin üyeleri ise mahalli “hâkimü’ş-şer’i tarafından” Meşihat makamına sunulması ve oradan onaylanması gereki- yordu. Orada da boşalan tekkelere şeyh seçiminde merkezdeki usûle benzer bir yöntemin takibi öngörülüyordu. Yirmi soruyu geçmemek kaydıyla ya- pılan sınavda en çok “isbât-ı ehliyet” gösteren adaylara dair mazbatalar ilgili evrakları ile birlikte merkeze gönderilmesi gerekiyordu. Son karar ise merkezdeki Meclis-i Meşâyih’den veriliyordu. Aynı zamanda, taşrada vefat edip arkasında bir veya birden fazla evlat bırakan şeyhlerin meşihatleri hakkındaki hüküm ise söz konusu talimatnâmenin 7. maddesine dayandı- rılıyordu. Son olarak, Meşihat makamının zamanın şartları gereği ve ihtiyaç ha- linde nizamnâmeye ilavelerde bulunacak son merci olduğu bir kez daha tescil ediliyordu. Genel olarak, meclis faaliyete geçtiği zamandan bu yana, fiilî olarak yaşanan değişimler bağlamında geliştirdikleri farklı uygulama- ları yazıya aktarma imkânı bularak, Meşihat’in yönlendirmesi ile yeni bir nizamnâme elde etmiş oluyordu. Görüldüğü üzere, Şeyhülislamlığın sıkı kontrolü ile başlayıp yine aynı şekilde bitirilen bu talimatnâmenin tekke- leri merkezî devlet şemsiyesi altına aldığı çok açıktır. Nitekim, bu durumu merkezî otoritenin taşradaki tarikatları kontrol etme çabasından anlamak da mümkündür. S o n u ç Meclis-i Meşâyih, Osmanlı Devletinin 19. yüzyıl boyunca geliştirdiği modern bürokratik yapılanmasının bir sonucu olarak ortaya çıkan otoriter- merkeziyetçi oluşum ile geleneksel anlamda Osmanlı siyasal ve sosyal haya- tında yadsınamaz roller üstlenmiş tarikat yapılarının girdiği etkileşiminin bir sonucudur. Şüphesiz, bu etkileşimde devlet denetleyici, şekillendirici ve
bir olgu olarak kabul edilen hususi tekkelerin denetim mekanizması içerisine dahil edilmeye çalışıldığı anlaşılmakla beraber, II. Abdülhamid döneminde yasaklanma yoluna girildiği anlaşılmaktadır.
T ü r k K ü l t ü r ü İ ncelemel eri D ergisi
59 tayin edicidir. III. Selim’den itibaren, devlet-tekke ilişkilerinin genel bir düzenleme çerçevesinde ele alındığı bugün artık bilinmektedir. Bununla beraber, II. Mahmud zamanında ise tekkelerin bir merkezden idaresi ve tekkelere ait işlerin belli bir düzen içerisinde yapılmasının sağlam temelleri atılmıştı. Bu durumda, devlet için ciddi bir tehlike olarak beliren Yeniçe- rilerin kurumsal tarikatı olan Bektaşiliğin büyük bir kararlılıkla yasaklan- masının çok mühim rolü mevcuttu. Zaten, Evkâf-ı Hümâyun Nezareti’nin kurulması ile ekonomik özerklik anlamında devlete daha bağımlı hale ge- len tekkeler, Şeyhülislamlık makamı tarafından ayrı bir ihtimamla denet- lenmeye başlamıştı. Bu süreç zarfında Meclis-i Vâlâ’nın tekkelere yönelik meselelerin görüşülüp sonuçlandırıldığı yüksek bir meclis olduğu hatırla- nacak olursa, memleket siyasetine yön veren bir kurum içerisinde tarikat işlerinin büyük bir titizlik ve dikkat ile ele alındığı görülmekteydi. Bugüne kadar konuya dair yapılan çalışmalarda 1917 yılı gibi geç bir tarihte yayınlanmış olan Meclis-i Meşâyih’in son nizamnâmesi kullanılmış- tır. Meclisin teşekkülünden yarım asır sonra hazırlanmış ve şartların etki- siyle bir hayli olgunlaştırılmış olan metin hiç şüphe yok ki meclisin son dönemdeki pozisyonunu göstermesi açısından gayet önemlidir. Ancak, meclisin kurulduğu yıllardaki ilk nizamnâmenin ise bulunamaması hem nizamnâme hem de kurumsal açıdan meclisin geçirdiği evrelerin tespit edilmesini zorlaştırmıştır. Bununla birlikte, son nizamnâmedeki bir takım maddelerin ilk nizamnâmede olabileceği ön kabulleri ise bazı yanlış değer- lendirmelere sebebiyet vermiştir. Dolayısıyla, burada takdim edilen Meclis- i Meşâyih’e ait ilk iki nizamnâme ile meclisin hangi anlayış ile kurulup geliştiği ve farklı süreçlerde bu gelişimin nasıl bir seyir takip ettiğini göz- lemlemek mümkün olacaktır. M u h a r r e m V A RO L
60 (E K I)
M e cl i s- i Me ş ây ih Nizâm nâ me sid ir Yüklə 359,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|