I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta
Yüklə 121,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Passiv oziqlanish.
- 2. Aktiv oziqlanish.
|
o‘txo‘r hayvonlar
deb ataladi (5.7-rasm) . Asalarilar o‘txo‘r hayvon hisoblanadimi? Fikringizni asoslang . Hayvonlar orasida boshqa hayvonlar bilan oziqlanadigan turlari ham uchraydi. Ular yirtqichlar deb ataladi (5.8-rasm) . Topshiriq Bundan uch yuz yil avval biolog olim Van Gelmont bochkaga 80 kg tuproq soladi va unga og‘irligi 500 g bo‘lgan tol novdasini ekadi. Tol besh yil davomida tarkibida mineral tuzlari bo‘lmagan suv bilan sug‘orilgan. Besh yildan keyin aniqlanishicha, tolning og‘irligi 65 kg ni tashkil etgan, tuproq miqdori esa 50 g ga kamaygan. Mazkur hodisani qanday tushuntirish mumkin? Yorongul Suv Yod Spirt O‘txo‘r • Yirtqich • Hammaxo‘r • Aktiv oziqlanish • Passiv oziqlanish • Parazit • Go‘shtxo‘r 84 O‘simlik, hayvon, zamburug‘ va ularning qoldiqlari bilan oziqlanadigan hayvonlar ham - maxo‘r hayvonlar deyiladi (5.9-rasm) . Tirik organizmlarda yashab, ular hisobiga oziqlanadigan hayvonlar esa parazit hayvonlar deyiladi (5.10-rasm) . Hayvonlarning oziq topish usuli birinchi navbatda hayvonning o‘troq yoki faol hayot kechirish tarziga bog‘liq. Shuningdek, hayvonning yakka yoki guruh bo‘lib yashashi ham oziqlanishiga ta’sir qiladi. 1. Passiv oziqlanish. O‘troq yoki kam harakatlanuvchi hayvonlar uchun xos. Bu hayvonlar- ning tanasida moddalar almashinuvi ancha sust boradi va ular oziqni kam qabul qiladi. Ularga bo‘shliqichlilar, ayrim chuvalchanglar, o‘troq yashovchi qisqichbaqasimonlar misol bo‘ladi. 2. Aktiv oziqlanish. Bunday oziqlanish hayvonlardan oziqni izlab topish uchun ko‘p ener- giya sarflashni talab etadi. Ko‘pchilik sutemizuvchilar va qushlar aktiv oziqlanadi (5.11-rasm) . 5.8-rasm. Yirtqich hayvonlar. 5.7-rasm. O‘txo‘r hayvonlar. 5.10-rasm. Parazit hayvonlar 5.9-rasm. Hammaxo‘r hayvonlar. 85 Tuban ko‘p hujayralilarda tana bo‘shlig‘i ichak vazifasini bajaradi. Oziq hujayra ichida hazm bo‘ladi, hazm bo‘lmagan qismi esa tana bo‘shlig‘iga, so‘ngra og‘iz orqali tashqariga chiqariladi (5.12-rasm) . Yassi chuvalchanglarda dastlab uchi berk shoxlangan o‘rta ichak paydo bo‘lgan. Ozuqa og‘iz teshigi orqali qisqa halqumga, u yerdan ichakka o‘tib, hazm bo‘ladi. Hazm bo‘lmagan qismi og‘iz orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Ularning orqa ichagi va chiqaruv teshigi bo‘lmaydi. Parazitlik qilib yashaydigan tasmasimon chuvalchanglarda ovqat hazm qilish jarayoni sodda - lashib, oziq tana yuzasi bo‘ylab so‘rib olinadi. To‘garak chuvalchanglarda ovqat hazm qilish sistemasi og‘iz, halqum, qizilo‘ngach, o‘rta ichak va orqa ichakdan iborat. Oziqning hazm bo‘lmagan qismi anal teshigi orqali chiqarib yuboriladi. To‘garak chuvalchanglardan boshlab orqa ichak va anal teshigi paydo bo‘lgan. Halqali chuvalchanglarda ovqat hazm qilish sistemasi og‘iz, halqum, qizilo‘ngach, jig‘ildon, oshqozon, ichaklardan iborat. Ichak yuzasi burma shaklida botiqliklarni hosil qiladi, bu esa ichakning shimish yuzasi ortishiga sabab bo‘ladi. Mollyuskalarning ovqat hazm qilishi halqali chuvalchanglarnikiga o‘xshaydi. Ulardan bosh - lab halqumda muskulli til, tilning ustida mayda tishchalar hosil bo‘lgan. Hazm qilishda ishtirok etadigan bezlarning faolligi ortadi. Jigar ishlab chiqaradigan suyuqlik oshqozonga quyiladi, bir juft so‘lak bezlarining yo‘llari esa halqumga ochiladi. Bo‘g‘imoyoqlilarda jag‘lar faoliyati kuchayib, ular yordamida oziq maydalanadi. Bezlarning faoliyati ham kuchayadi (5.13-rasm) . 5.11-rasm. Hayvonlarning aktiv oziqlanishi. paypaslagich og‘iz ozuqa gastrotsel xivchin ferment oziq zaxirasi hazm vakuolasi oziqning vakuolada hazm bo‘lishi 5.12-rasm. Gidraning ovqat hazm qilishi. 86 Masalan, o‘rgimchaklarda zahar bezi ovqat hazm qilishda ham ishtirok etadi. Bir juft so‘lak bezlarining yo‘li esa og‘iz bo‘shlig‘iga ochiladi. O‘rgimchak o‘lja tutadi va uni zahar bezidan chiqadigan suyuqlik ta’sirida falajlaydi. Suyuqlik tarkibidagi fermentlar o‘lja tanasidagi modda- larni parchalab, qisman hazm bo‘lgan suyuq moddaga aylantiradi, o‘rgimchak uni so‘radi. Boshskeletsizlarda ovqat hazm qilish sistemasi to‘g‘ri, qismlarga ajralmagan nay shaklidagi ichakdan iborat. Ichak halqumdan boshlanib, anal teshigigacha davom etadi. Baliqlarda hazm qilish sistemasi og‘iz, halqum, qizilo‘ngach, oshqozon, ingichka ichak, yo‘g‘on ichak va anal teshigidan iborat. Ko‘pchilik baliqlarning jag‘larida bir xilda tuzilgan tishlar joylashgan. Jigari yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘t pufagi paydo bo‘lgan. Amfibiyalarning hazm qilish sistemasi og‘iz, halqum, qizilo‘ngach, oshqozon, ingichka ichak, yo‘g‘on ichak va kloakadan iborat. Og‘iz bo‘shlig‘ida tishlar va so‘lak bezlari yaxshi rivojlangan. Ichagi baliqlarnikiga nisbatan uzun. Reptiliyalarning ovqat hazm qilish sistemasi amfibiyalarnikiga o‘xshash, lekin hazm bezla- rining faoliyati jadalligi bilan farq qiladi. Zaharli ilonlarda bir juft zahar bezlari bo‘lib, ovqat hazm qilishda ham ishtirok etadi. Qushlarning hazm qilish sistemasi og‘iz, halqum, qizilo‘ngach, bezli va muskulli oshqozon, ingichka ichak, yo‘g‘on ichak va kloakadan iborat. Ularda uchishga moslanish imkonini bera- digan o‘zgarishlar paydo bo‘lgan. Tishlari yo‘q, ichaklari qisqargan. Ovqatni maydalashda qizilo‘ngachdan hosil bo‘lgan jig‘ildon ham qatnashadi. Oshqozon muskullari kuchli rivojlan - gan. Qushlarda oziq tez hazm bo‘ladi. Bu esa hazm bezlarining faoliyati bilan bog‘liq. Jigar - da ishlab chiqariladigan o‘t suyuqligi va oshqozonosti bezi shirasi ingichka ichakka quyiladi. Hazm bo‘lmagan oziq kloaka orqali tashqariga chiqariladi (5.14-rasm) . 5.14-rasm. Qushlarning ovqat hazm qilish organlari tuzilishi. 5.13-rasm. Qisqichbaqaning ovqat hazm qilish organlari tuzilishi. Oshqozon Ichak Og‘iz Yashil bez Anal teshigi yo‘g‘on ichak orqa chiqaruv teshigi ingichka ichak halqum oshqozon jigar taloq og‘iz va tishlar oshqozonosti bezi o‘t pufagi jig‘il don og‘iz qizilo‘ngach oshqozon ingichka ichak kloaka 5.15-rasm. Sut emizuvchilarning ovqat hazm qilish organlari tuzilishi. 87 Sutemizuvchilarda oziqning xilmaxilligi tufayli hazm sistemasida moslanishlar paydo bo‘lgan. Og‘iz bo‘shlig‘i muskulli lablar bilan o‘ralgan. Bu moslanish bolasini sut bilan boqish hisobiga hosil bo‘lgan. Og‘iz bo‘shlig‘ida ixtisoslashgan tishlarning paydo bo‘lishi sutemizuv- chilar hazm sistemasidagi muhim moslanish hisoblanadi (5.15-rasm) . Ovqat hazm qilish sis - temasi og‘iz, qizilo‘ngach, oshqozon, ingichka, yo‘g‘on va to‘g‘ri ichakdan iborat. Ichaklarning o‘lchami kattalashgan. Chuvalchangsimon o‘simta ham ovqat hazm qilishda qatnashadi. Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilarda oshqozon murakkab bo‘lib, oziqning hazm bo‘lishi oshqozonda saprofit holda yashaydigan bakteriyalar va infuzoriyalar faoliyati hisobiga amalga oshadi. Yüklə 121,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|