I Maidə Surəsi 55-56

66 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

eyni xüsusiyyətdə deyil. Çünki biz insanlar etdiyimiz şərt qaçmalarda

şərtin reallaşacağını bilmədiyimiz üçün cəzanın (qarşılığın)

reallaşıb reallaşmayacağını bilmərik. Lakin buradakı vəziyyət

fərqlidir. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) Allahdan gələn bir əmri

təbliğ etməyəcəyi ehtimalını Quranın onun üçün fərz edəcəyi

düşünülə bilməz. Çünki uca Allah "Allah, kimə peyğəmbərlik vəzifəs(n)i

verəcəyini hər kəsdən yaxşı bilər." (Ən'am, 124) buyurur.

Qısacası "Əgər bunu etməzsənsə..." cümləsi zahiri ilə təhdid məzmunludur;

amma gerçəkdə Peyğəmbərimizə (s. a. a) və digər insanlara

bu hökmün əhəmiyyətli olduğunu və Peyğəmbərin bu hökmü təbliğ

etməkdə üzrlü olduğunu bildirməkdədir.

"Allah səni insanlardan qoruyar. Allah kafirləri məqsədlərinə

çatdırmaz." Ragıp İsfahani belə deyir: "Ayədə keçən 'ya'simuke=

səni qoruyar' sözünün kökü olan 'asm' tutmaq, maneə törətmək

deməkdir. Bu sözün başqa bir törəməs(n)i olan 'itiysəm' isə yapışmaq

deməkdir... İsamda bir şeyi bağlamağa yarayan bağ mənasındadır.

Peyğəmbərlərin isməti, onların Allah tərəfindən qorunması

deməkdir. Uca Allah bu qorumağı müxtəlif şəkillərdə reallaşdırmışdır.

Ən başda onlara maya və xarakter safı bağışlamış.

Sonra onları cismani və ruhani üstünlüklərlə təchiz etmiş. Sonra onlara

dəstəyini təqdim edərək ayaqlarını yerə möhkəm basmalarını təmin etmiş.

Sonra onlara hüzur/dinclik və sükunət endirmiş, ürəklərini qorumuş

və onlara müvəffəqiyyət nəsib etmişdir. Necə ki uca Allah Peyğəmbərimizə

(s. a. a), 'Allah səni insanlardan qoruyar.' buyurmuşdur."

"Bilərzik kimi kola ilişən takıya da 'ismət' deyilir. Bilərziyin qol

üzərindəki yerinə isə 'mi'sem=bilek' deyilir. Bunun kimi bukağılıktaki

ağlığa da bilərziyə bənzədilərək 'ismət' deyilir. Eynilə ayaqdakı

ağlığa 'bağ' deyildiyi kimi. Bunun kimi qırmızıca qarğaya da

'Gurabun Aysam' deyilir." (Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Ragıbın peyğəmbərlərin qorunmuşluğu (isməti) haqqında söylədikləri

gözəldir, pis deyil. Tək bu deyilənlər, "Allah səni

insanlardan qoruyar." ayəs(n)i ilə üst-üstə düşməz. Olsa olsa bu ayələ üst-üstə düşər:

"Onlar sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Çünki Allah, sənə kitabı və

hikməti endirdi və sənə bilmədiyin gerçəkləri öyrətdi. Allahın sənə

lütfü həqiqətən böyükdür." (Nisa, 113)

"Allah səni insanlardan qoruyar." ifadəsindən aydın olan; bu ko

Maidə Surəsi 67 ..................................................... 67

ruma, Peyğəmbərimizi insanların, onun şəxsinə və ya dini məqsədlərinə

ya da təbliğinin müvəffəqiyyətinə və səylərinin hədəfə çatmasına

istiqamətli pisliklərindən qoruyub gözləmək mənasındadır.

Hər nədirsə; sözün istifadə edildiyi yerlərdən çıxan nəticəyə görə

anlamı tutmaq və qavramaqdır. Qorumaq mənasını verməsi istiare

yolu ilədir. Aralarında lazım-melzum əlaqəsi vardır. Çünki qorumaq,

tutmağı tələb edir.

Ayədə qorumanın insanlardan olacağı ifadə edilir. Lakin qorumanın

onların nəsindən olacağı açıqlanmır. Bu qoruma insanların

öldürmə, zəhərləmə və sui-qəsd kimi bədənə istiqamətli hücumlarına

qarşı ola bilər. Söymə və böhtan atma kimi şifahi hücumlarına qarşı

ola bilər. Tələ qurma, hiylə etmə və aldatma yolu ilə işləri pozma

cəhdlərinə qarşı ola bilər. Qorumanın neyə qarşı olacağının deyilməməsi,

ümumilik ifadə etmək üçündür. Lakin qəti olan, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) işlərinin pozulmasına və ucaltdığı İslam bayrağının

yerə düşməsinə gətirib çıxaracaq pisliklərə qarşı oluşudur.

Ayədə keçən "nas=insanlar" mütləqdir, insan xüsusiyyətini mənliyində

daşıyan adam deməkdir. Bu təyin etmə də nə kişilik-qadınlıq

kimi təbii və strukturca xüsusiyyətlər, nə də məlumat, ərdəm, zənginlik kimi

təbii olmayan xüsusiyyətlər göz önünə alınar. Bundan ötəri əksəriyyətlə

fərdlər üçün deyil, birliklər üçün istifadə edilər. Yenə bundan ötəri

bəzən fəzilət sahibi insanlar mənasını verər. Tək bu, o fəzilətdə

insanlıq xüsusiyyətinin güdüldüyü zaman olar. "Özlərinə, 'İnsanların

iman etdiyi kimi siz də iman edin.' deyildiyi zaman..." (Bəqərə,

13) ayəsində olduğu kimi. Yəni özlərində insanlıq xüsusiyyəti olan

kəslərin iman etdiyi kimi. Bu xüsusiyyət, haqqı idrak etmə, onu batildən

ayırt etmə qabiliyyətidir.

Bu söz, bəzən də səviyyə aşağılığı mənasında istifadə edilər.

Bu da, üzərində danışılan mövzunun, ümumi insanlıq mənasının kənarında

bir sıra insani ərdəmlərin varlığına ehtiyac göstərdiyi zaman

olar. "Lakin insanların çoxu bilməzlər." (Rum, 30) ayəsində

olduğu kimi. Və ya "İnsanların sözünə, güvənmə; onlara bel məzmuna."

sözündə olduğu gi-bi. Bu sözlə izah edilmək istənən budur: Sırf

insan adını daşıyan kəslərə güvənmək, bel bağlamaq doğru

deyil. Ancaq əhdə vəfalılıq və qərarlarında sebatkarlık kimi

üstünlüklərə sahib olan insanlara etibarlı və bel bağlana bilər.

68 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bu söz, ümumi insanlıq mənas(n)ı xaricində bir məqsəd qoy əlaqədar olmadığı

bəzi vəziyyətlərdə isə, nə tərif və nə tənqid mənas(n)ı daşımaz.

"Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq və tanış olasınız

deyə sizi millətlər və qəbilələr etdik. Şübhəsiz, Allah qatında

ən qiymətliniz, (pisliklərdən) ən çox çəkinənik." (Hucurat, 13)

"Allah səni insanlardan qoruyar." ifadəsindəki "insan" sözü,

mümünləri, münafiqləri və ürəyi xəstə olanları ehtiva edəcək şəkildə

ümumi mənasında istifadə edilmiş olmalıdır. Çünki bu zümrələr bir-birindən

ayırt edilməyəcək şəkildə bir-birinə qarışmışlar idi. Bu səbəbdən

qorxulduğunda onların ümumisindən qorxular.

Bəlkə də "Allah kafirləri məqsədlərinə çatdırmaz." ifadəsi bu anlama

işarə edir. Çünki bu ifadə "Allah səni insanlardan qoruyar."

cümləsinin səbəbi, səbəbi mövqesindədir. Daha əvvəl söylədiyimiz

kimi bu ayə hicrətdən və İslamın suverenliyinin pərçimlənməsindən

sonra enmişdir. O dövrdə insanların çoxu Müsəlman

görünürdü. Hər nə qədər aralarında münafiqlər və digərləri var ididirsə

də xarici görünüş bu idi.

Ayədəki "kafirlər"dən məqsəd, xüsusiyyətləri ifadə edilən, lakin kimlər

olduqları deyilməyən insanlardır. Uca Allah bunların sui-qəsdlərini

boşa çıxaracağını, Peyğəmbərini onların şərindən qoruyacağını

vəd edir.

Yenə ayənin zahirindən aydın olan o ki, bu ifadədəki küfrdən

məqsəd, Allahın ayələrindən birini inkar etməkdir ki bununla,

"Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesaj" ifadəsindəki hökm

nəzərdə tutulur. Həcc ilə əlaqədar bu ayədə olduğu kimi: "Kim inkar etsə,

(bilsin ki) Allahın aləmlərə ehtiyacı yoxdur." (Al/götürü İmran, 97) Sözü

şahidlikdən üz çevirmə mənasındakı küfr isə, bu ayənin məzmunu ilə

uyğun gəlməməkdədir. Belə bir mənanın söz mövzusu ola bilməsi üçün

"Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesaj" ifadəsi ilə dinin bütün

mesajlarının nəzərdə tutulduğunu irəli sürən fikiri qəbul etmək lazımdır

ki, bunun doğru bir şərh olmadığı yuxarıda izah edilmişdi.

Söz mövzusu kafir birliyi Allahın hidayət etməyəcəyindən

məqsəd budur: Uca Allah onları tələlərində və hiylələrində müvəffəqiyyətə

çatdırmaz. Cari səbəblərin onlara boyun əyməsini maneələr/mane olar,

beləcə məqsəd hesab etdikləri pisliyə və fəsada çatmalarına meydan

verməz. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Allah fasiqləri məqsəd

Maidə Surəsi 67 ............................................................. 69

larına çatdırmaz." (Mü-nafikun, 6) "Allah zalımları məqsədlərinə

çatdırmaz." (Bəqərə, 258) Bu kitabın ikinci dərisində bu mövzunu araşdırmışdıq.

Buradakı hidayət etməmənin imana hidayət etməmə mənasında

olması isə qətiliklə doğru deyil. Çünki bu məna təbliğin

və dəvətin özü ilə ziddiyyət təşkil edər. Yəni, "Onları Allaha və ya Allahın

hökmünü mənimsəməyə çağır. Lakin mən onları buna hidayət etməm.

Sənin təbliğin yalnız qiyamət günü sığınacaqları bir bəhanələri

qalmasın diyedir." demək, yerində və doğru olmaz.

Üstəlik uca Allah bir çox kafiri hidayət etmiş və etməyə davam

edir. Bunu konkret nümunələrdə görürük. Necə ki belə buyurur:

"Allah dilədiyini doğru yola çatdırar." (Bəqərə, 213)

Açıqca aydın oldu ki, bu ayədəki kafirləri hidayət etməməkdən

məqsəd, onların haqq sözü etibarsız etmə və Allah tərəfindən endirilən

hükümün nurunu söndürmə yolundakı məqsədlərinə çatmalarına

fürsət verməməkdir.

Çünki kafirlər, eyni şəkildə zalımlar və fasiqlər, nəfslərinin

pisliyi və görüşlərinin pozğunluğu cəhəti ilə, Allahın kainatda qüvvədə

olan qanunlarını dəyişdirmək, nəticələndirərə doğru gedən səbəbləri

arzularına görə istiqamətləndirmək, aləmlərin Rəbbinə üsyan etmələri

əsla söz mövzusu olmayan haqq səbəblərin məcralarını xarab məqsədlərinə,

batil məqsədlərinə doğru çevirmək istəyərlər. Lakin onların

görünüşdəki gücləri aləmlərin Rəbbi ilə başa çıxa bilməz. Qaldı ki, o

gücləri onlara verən, bünyələrinə yerləşdirən Allahdan başqası deyil.

Onlar zaman zaman səylərində irəliləyə bilərlər. Bir neçə anlığına

məqsədlərinə çata bilərlər. Müəyyən bir müddət üçün yüksəliş yaza bilərlər,

işləri yolunda gedə bilər. Lakin çox keçmədən planları pozular

və qazdıqları quyuya özləri düşərlər. Pis tələ, ancaq sahibini

əhatə edər. İşdə beləcə Allah haqq ilə qərbli nümunələrlə açıqlayar; batil su

köpüyü kimi uçar gedər, insanlara fayda verən cövhər isə yer üzündə

qalar.

Buna görə, "Allah kafirləri məqsədlərinə çatdırmaz" cümləsi

"Allah səni insanlardan qoruyar." cümləsinin təfsiridir. Tək qoruma

kav-ramını məhdud mənada al/götürmək lazımdır.

O zaman qorumadan məqsəd, Peyğəmbərimizi (s. a. a) insanla

70 ................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rın pisliklərindən qoruyaraq onun bu hökmü təbliğ edib ümmət

arasına yerləşdirmə məqsədini reallaşdırmasını önləmələrinə

meydan verməməkdir. Məsələn məqsədinə çatmadan əvvəl Peyğəmbərimizi

(s. a. a) öldürmələrinə, ona qarşı üsyan edib işlərini alt

üst etmələrinə, ona möminlərin dinlərindən dönmələrinə gətirib çıxaracaq

günahlandırmalar yönəltmələrinə, bu hökmü öldürüb torpağa basdıracaq

sui-qəsdlər tənzimləmələrinə fürsət verməmək kimi...

Bunlar yerinə uca Allah haqq sözü üstün gətirər və dilədiyi kimi,

dilədiyi yerdə, dilədiyi zaman, dilədiyi kəslərdə dinini hakim edər.

Bu ayədə buyurduğu kimi: "Ey insanlar, əgər Allah diləsə sizi

aparar da başqalarını gətirər. Allahın gücü bunu etməyə yetər."

(Nisa, 133)

"Allah səni insanlardan qoruyar." cümləsini daşıdığı geniş əhatəli

mütləq mənada ələ almaq Qurana, səhih hədislərə və qəti

tarixi gerçəklərə tərs düşər. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) kafiri,

mömini və münafiqi ilə bir bütün olaraq ümmətindən o qədər

çox müsibət, çətinlik, maneə törətmə və əziyyət çəkdi ki, ondan başqa heç

kimsə bunlara dözə bilməzdi. Necə ki məşhur bir hədisində belə

buyurmuşdur: "Mənim çək-tiğim əziyyətləri başqa heç bir peyğəmbər

çəkmədi."

AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de müəllif Əbu Salehdən, o da İbni Abbas və

Ca-bir b. Abdullahdan belə dediklərini rəvayət edər: "Uca Allah,

Peyğəmbərinə Hz. Əlini insanlar arasında aləm olaraq tikərək

onun vəliliyini elan etməsini əmr etdi. Peyğəmbər; insanların, əmisinin

oğulunu sürüşərdiyini söyləyərək özünü günahlandıracaqlarından

qorxdu. Lakin Allah ona, "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən

mesajı təbliğ et/ət. Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini

yerinə yetirməmiş olarsan. Allah səni insanlardan qoruyar."

ayəsini endirdi. Bunun üzərinə Peyğəmbər, Gadiri Hum günü onun

vəliliyini elan etdi." [c. 1, s. 331, h: 152]

Yenə Tefsir'ul-Ayyaşi'de müəllif, Hannan b. Sidrdən, o da atasından

İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət

edər: "Vida Həcci əsnasında Cəbrayıl, Peyğəmbərimizə Hz. Əlinin

xəlifəliyini əmr edən "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə indiri

Maidə Surəsi 67 .......................................................... 71