I nazariy materiallar

 
Farg‘ona vodiysida tuproqlarni hosil bo‘lishi va hududiy tarqalishiga ta’sir etuvchi omillar
Ma’lumki, geografik qobiqdagi qonuniyatlar landshaftlarning barcha komponentlarini 
alohida-alohida va yaxlit holda qamrab oladi. Mazkur qonuniyatlar landshaftning ko‘zgusi 
hisoblangan tuproqlarda ham yaqqol ifodalanadi. Tuproqlar landshaftning muhim bo‘lgan zonal 
komponenti hisoblanadi. Lekin tuproqni hosil qiluvchi onalik jins esa azonal komponent 
hisoblanadi. 

---

38 
Tuproqlarning hosil bo‘lishi va tarqalishida juda muhim bo‘lgan geografik qonuniyatlar 
amal qiladi va o‘z navbatida bu qonuniyatlarni o‘rganish tuproq hosil bo‘lish jarayonlarini, 
tuproqlarning hududiy tarqalishi, dinamikasini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. 
Farg‘ona vodiysi bir butun tabiiy-tarixiy region hisoblanib, uning tuproqlarini hosil 
bo‘lishi va tarqalishida ko‘plab zonal, azonal, regional omillar ishtirok etadi. SHuningdek, 
mahalliy va mintaqaviy omillar ham tuproqlarning hosil bo‘lishi va hududiy tarqalishida 
geologik-geomorfologik omillar bilan mutanosib holatda ishtirok etadi. 
SHunga ko‘ra tuproqlarni hosil qiluvchi va hududiy joylashuviga ta’sir etuvchi omillarga
alohida to‘xtalamiz. 
Geologik-geomorfologik omillar 
Farg‘ona vodiysida tuproqlarning hosil bo‘lishi va hududiy tarqalishida geologik va 
geomorfologik omillar muhim o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, geologik yotqiziqlar va ularning 
tarkibi, tuproq hosil qiluvchi omil sifatida ishtirok etadi. Masalan, yuqori gipsometrik 
hududlarda tuproq hosil qiluvchi omil sifatida er yuzasiga chiqib yotgan toshli, yirik tarkibli 
paleozoy va mezozoy yotqiziqlari yoki ularning nurash jarayonida hosil bo‘lgan mahsulotlari 
ishtirok etadi. Nurash yotqiziqlari tog‘ etaklari va tog‘ oldi qiya tekisliklarida hosil bo‘lgan 
tuproqlar uchun ham onalik jins hisoblanadi. Adirlar qismida neogen va to‘rtlamchi davrning 
alevrolit, shag‘al, gil, lyos, qumtoshli yotqiziqlari, adirlar yonbag‘ri va etaklarida esa allyuvial-
prolyuvial jinslar asosan bo‘z tuproqli mintaqani hosil qiladi. Garchan bo‘z tuproqlar vodiyning 
tekislik qismidagi zonal tuproqlarning genetik asosini tashkil qilsa ham, quyi qismlarda hosil 
bo‘lgan allyuvial tuproqlarning genetik tarkibini birgina onalik jinslari emas, balki uning
gidrogeologik holati belgilaydi. 
Farg‘ona vodiysi tuproqlarining hosil bo‘lishida geologik geomorfologik omillarning 
azonal xususiyatlari bilan birgalikda mintaqaviy omillar va shuningdek, yonbag‘irlar 
ekspozitsiyasi, qiyalik, fizik va kimyoviy nurash jarayonlari bevosita ishtirok etadi. 
Tuproqlarning hosil bo‘lishi va mintaqaviy tarqalishida Roychenko (1960) ning 
tadqiqotlari ham muhim o‘rin egallaydi. Farg‘ona vodiysini o‘rab turgan Turkiston-Oloy 
tog‘larida geologik geomorfologik omillarga ko‘ra bir qancha vertikal holatdagi tuproq tiplarini 
joylanishini ko‘rsatib berdi. Tog‘ bo‘z tuproqlari quyi mintaqani, so‘ngra tog‘-dasht tuproqlari, 
tog‘-o‘rmon jigarrang tuproqlari, tog‘ o‘tloq dasht subalp tuproqlari kabi tuproq tiplarini 
mintaqaviy tarqalishini tog‘larning orografik-gipsometrik xilma-xilligi bilan bog‘laydi. 
Farg‘ona vodiysida tuproqlarning hosil bo‘lishi va tarqalishida geologik-geomorfologik 
omillarning ahamiyatini o‘rganishda vodiyning janubidan o‘rab olgan tog‘lar va unga tutash 
hududlarga tegishli ma’lumotlar asosida tahlil qilib ko‘rdik. 
Quyidan yuqoriga tomon tuproqlarni joylanishida bo‘z tuproqlar birinchi mintaqani tashkil 
etadi. Bo‘z tuproqlar adirlar, adirlararo va adir orti cho‘kmalaridagi hududlarni egallab, 
geomorfologik, iqlimiy jihatdan uncha katta farq qilmaydigan maydonlarda och tusli, to‘q tusli 
va bo‘z tuproqlar quyidan yuqoriga qarab joylashadi. Bunday bir xil tipdagi tuproqlarning
o‘zgarishi albatta, geomorfologik omillar ta’sirida ro‘y beradi. Ularning onalik jinsi mexanik 
tarkibini belgilab beradi va gilli, loyli, shag‘alli jinslar bo‘z tuproqlarning hosil bo‘lishiga sabab 
bo‘lgan. 
Gipsometrik jihatdan birmuncha baland (1300-1700 m) o‘rta tog‘li mintaqada tipik bo‘z 
tuproqlar hosil bo‘lgan. Ularning mexanik tarkibini, lyos va lyossimon suglinkalar tashkil qiladi. 
Keyingi mintaqani tog‘ dasht tuproqlari egallab 2000-2600 m balandliklarda joylashgan. 
Bu tuproqlarning hosil bo‘lishida geologik asos shag‘alli, ohak toshli dag‘al jinslar hisoblanib, 
yonbag‘ir jarayonlari kuchli rivojlanadi. 
Tog‘ o‘rmon tuproqlari 2100-2300 m balandliklarda joylashib, ularning geologik asosi 
ellyuvial jinslardan tashkil topgan. 
Tog‘ o‘rmon-dasht subolp tuproqlari eng yuqori gipsometrik hududlarni egallaydi. 
Ularning geologik asosini uncha qalin bo‘lmagan suglinkali-shag‘alli delyuvial jinslar tashkil 
etadi. 

---

39 
Umuman olganda Farg‘ona vodiysida relefning murakkabligi, tekislik va tog‘lar 
o‘rtasidagi nisbiy balandlikning katta ekanligi, tog‘ jinslari va gruntning hududiy tarqalishidagi 
genetik xilma-xillik, iqlimiy farqlar hududning turli qismlarida turli xil tuproq tiplarini hosil 
bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Farg‘ona vodiysining markaziy qismini deyarli barcha tomondan adirlar o‘rab turadi. 
Vodiyning markaziy qismiga yaqinroq bo‘lgan Rishton yo‘nalishidagi meridiandan sharqiy 
qismi chala cho‘l zonasiga, g‘arbiy qismi cho‘l zonasiga kiradi. Gipsometrik jihatdan qaralganda 
adirlar zonasi dengiz sathidan 450-500 m balandlikdan boshlanadi. Adirlarning relefi, litologik 
tarkibiga mos holda bo‘z tuproqlar va gipslashgan bo‘z tuproqlar, bo‘z-sur qo‘ng‘ir tuproqlar, 
sur qo‘ng‘ir tuproqlar tarqalgan. Bo‘z tuproqlar balandlik mintaqalariga mos keluvchi tuproq tipi 
hisoblanib, adirlar va tog‘ oldi yonbag‘irlarida, adirlararo tekisliklarda talqalgan.
Adirlarning geologik tuzilishiga mos holda gipsli tuproqlar keng tarqalgan bo‘lib, gipsli 
qatlamlar tuproq kesmalarining turli chuqurliklarida uchraydi. Adirlardagi yonbag‘ir yuvilish 
jarayonlari atmosfera yog‘inlari, tufayli va sug‘orish ta’sirida gipsli jinslarning pastqamliklarga 
tushib kelishi kuzatiladi. SHuning bilan birga hududiy tabaqalanish ham tuproqlarni hosil 
bo‘lishi va joylanishida muhim ahamiyatga egadir. Masalan, Farg‘ona vodiysining g‘arbiy 
qismida joylashgan Isfara, So‘x-Rishton adirlar mintaqasida gipsli sur qo‘ng‘ir tuproqlar hosil 
bo‘lgan bo‘lib, ularning genetik asosini notekis relefli past balandliklar va toshli-shag‘alli jinslar 
tashkil etadi. SHuning bilan birga bu mintaqada o‘simlik qoplami ham yaxshi rivojlanmagan, 
asosan efimer va efimeriodlarning siyrak formatsiyalari o‘sadi. SHunga ko‘ra bu adirlar quruq 
bo‘lib, yog‘in-sochin miqdori ham Farg‘ona vodiysidagi boshqa adirlarnikidan kamdir. Aslida 
mazkur hududlar zonal va azonal xususiyatlarga ko‘ra bo‘z tuproqlar mintaqasini hosil qilishi 
kerak. Ammo, ob-havoning quruqligi, yuqoriligi, g‘arbiy shamollarning yil davomida 
davomliligi bo‘z tuproqlarni hosil bo‘lishi uchun sharoit yaratmaydi. SHunga ko‘ra bu 
hududlardagi mintaqaviy tuproqlar azonal holatda joylashgan. SHuning bilan birga tuproqlarning 
mexanik tarkibini dag‘al jinslar tashkil etib, tuproq gorizontlarini shakllanishi, chirindili 
qatlamning qalinlashuvi uchun sharoitlar etarli emas. 
Adirlar mintaqasida geologik tuzilishiga mutlaqo mos keluvchi litologik tarkibli tuproq 
hosil qiluvchi mayda jinslar qatlamining sertoshligi, pastki qatlamlarda gipsli linzalar 
joylashganligi ularning muhim xususiyatlarini belgilaydi. Mayin kristalli gipsli qatlam ko‘pincha 
zich, ko‘pincha sementlashgan, gubkasimon tuzilishga ega. Tuproq qatlamining yuqori qismida 
joylashgan gipsli qatlamlar och sarg‘ish tusda bo‘lib, ko‘pincha mayin jinslar bilan aralashgan 
holda uchraydi. Tuproq gorizonti bo‘ylab chuqurlik ortib borgani sari gipsning rangi tiniqlashib, 
tosh-shag‘al jinslar oralig‘ida uzunligi 3-4 sm keladigan ignasimon kristallar, toshlarga 
mahkamlangan “soqol”simon gipslar ham tez-tez uchrab turadi. Bunday tuproqlar ko‘pincha 
kuchsiz sho‘rlanishga ega bo‘lib, yuvilishga o‘ta moyildir. 
Gipslashgan sur qo‘ng‘ir tuproqlarning chirindiga o‘ta kambag‘alligi litologik tarkibiga, 
relefga va asosan yog‘in miqdorining etarli emasligiga bog‘liqdir. Bunday hududlarning relefi va 
tog‘ jinslarining litologik tarkibi gipsli qatlamlarning yuvilishiga sharoit yaratib beradi. SHunga 
ko‘ra bunday adirlar yuzasida va ayniqsa, sug‘orishga tortilgan hududlarida har bir gektar erga 
100 dan ortiq o‘pqon va karst o‘ralari, to‘g‘ri keladi. Buning asosiy sababi alevrolitli va gipsli 
qatlamlar yuvilishga juda moyil bo‘ladi. Ba’zi erlarda diametri 2-3 m li suffozion o‘ralar hosil 
bo‘ladi.
Bunday holatlar adirlarni o‘zlashtirish va sug‘orishda ularning geologik tuzilishi, relefi, 
litologik tarkibini atroflicha o‘rganishni taqazo etadi. Adir erlarni yoppasiga o‘zlashtirish va 
sug‘orish esa hamma vaqt kutilgan natijalarga olib kelavermaydi. 
SHunga ko‘ra Farg‘ona vodiysidagi tuproqlarning hosil bo‘lishi va tarqalishida hududiy 
omillar, mahalliy omillar va zonal-azonal omillar bilan bog‘liq qonuniyatlar borligini aytib 
o‘tishimiz mumkin. Relefning har bir pog‘onasida, yotqiziqlarning muayyan metologik tarkibida 
tuproqlarning hosil bo‘lishi va hududiy tarqalishi landshaft hosil qiluvchi omillar ishtirokida ro‘y 
beradi. Turli gipsometrik pog‘onalarda tuproqlarning hosil bo‘lishi va joylanishida, ularning 
mexanik tarkibi, kimyoviy tarkibi, gumus tarkibida geologik, biologik, geokimyoviy aylanma 

---

40 
jarayonlarning ham muhim ekanligini ko‘rsatib o‘tish joizdir va bu jarayonlar zonal va azonal 
omillar ta’sirida yuzaga keladi.