I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   88

əsli sifətlərin kifayət qədər geniş məna həcmi vardır və geniş dairədə predmetlərlə birləşmə əmələ 

gətirə bilir. Nisbi sifətlər predmetlərin elə əlamətlərini bildirir ki, onlar digər predmetlərlə müxtəlif 

münasibətlərdə olur. Nisbi sifətlər, əsli sifətlərdən fərqli olaraq törəmə əsasa malik olurlar: кумак-

ту jер ‘qumlu yer’ <кумак ‘qum’ (8, s. 13). 

Türkologiyada sifətlərin semantik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş ümumiləşdirici tədqiqatları 

da görmək olmur. Mövcud işlərin əksəriyyətində əsas diqqət bu nitq hissəsinin qrammatik tərəfinə 

yetirilmişdir. Sifətlərin mənasının məzmun tərəfi diqqətdən kənar qalmış və ya onların tədqiqinə 

tək-tük məqalələr həsr olunmuşdur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sifətlərin bir nitq hissəsi olaraq 

qrammatik təbiətinin öyrənilməsi keçən əsrin ortalarından başlamış, onun qrammatik cəhətdən 

tədqiqinin bünövrəsi qoyulmuşdur. Bu mərhələdə tədqiqatçılar geniş faktik material əsasında və 

müasir türk dillərinin materiallarını cəlb etməklə sözün mənalarının dəyişməsini üzə çıxarmış, bu 

çərçivədə digər dillərin, məsələn, monqol və iran dillərinin faktlarını da dövriyyəyə daxil etməklə 

müqayisələr aparmışlar. Bundan əlavə, sifətin semantik cəhətdən tədqiqi etimoloji rekonstruksiya 

ilə paralel şəkildə aparılmışdır.  

Müasir altay dilində insanın xarakter cizgilərini ifadə edən sifətləri müqayisəli aspektdə 

araşdıran A.A.Dobrınina ilk dəfə olaraq antroponimik leksikanın bir qrupunun siyahısını üzə 

çıxarmış, onların semantik təsnifatını vermiş, bu vahidlərin semantik strukturunu üzə çıxararaq 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



185

aydınlaşdırmışdır. Altay dilinin antroponimik leksikası çərçivəsində sifətlər onların rus dilindəki 

ekvivalentləri ilə müqayisə edilərək hər bir dilin qeyd edilən yarımsistemlərinin ümumi və spesifik 

səciyyələri müəyyənləşdirilmişdir. Müəllif əldə etdiyi nəticələri altayların dünya mənzərəsinin bir 

fraqmentinin inikası kimi şərh etməyə, tədqiq etdiyi dil mikrosisteminin altay türk düşüncəsinin 

tərkib hissəsi olduğunu göstərməyə cəhd göstərmişdir. 

Türk dillərində sifətin tədqiqindən bəhs edərkən Z.Əliyevanın “Türk dillərində sifət” 

monoqrafiyasını da qeyd etmək lazımdır. Burada türk dillərində keyfiyyət kateqoriyası və onun 

ifadə vasitəsi olan sifətlər diaxronik planda müqayisəli şəkildə araşdırılıb. Sifətlərin türk dillərində 

ifadə vasitələri, leksik semantik paralelləri göstərilmişdir. (1, s.15; 222) 

Beləliklə, XX əsrin ortaları və 60-70-ci illərində və daha sonrakı dövrlərdə türk dillərində 

sifətlərin tədqiqinə həsr olunmuş əsərlərin nəzərdən keçirilməsi əlamət və keyfiyyət bildirən 

sözlərin əsas xüsusiyyətlərinə dair aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: 

1. Sifət ismin sözdəyişdirici kateqoriyaları üzrə dəyişmir. 

2. Türk dillərində sifətlərin işlədilməsi müəyyən məhdudiyyətlərə malikdir. Bunun səbəbi 

odur ki, türk dillərində izafət birləşmələrinin birinci komponentləri formaca isim olsalar da, sifət 

mənasına malik ola bilər. 

3. Sintaktik planda sifətlər, bir qayda olaraq, təyini söz birləşməsində təyin vəzifəsində çıxış 

edir. Sifətin sintaktik vəzifəsi təyinlə məhdudlaşmır. Bəzi hallarda sifətlər xəbər qismində də çıxış 

edə bilir. 

4. Türk dillərində sifətlərin nitq hissəsi kimi təsnifi və bölgüsünün tam şəkildə 

yekunlaşdığını söyləmək mümkün deyildir. 

5. Türkologiyada sifətlərin semantik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş müasir ümumiləşdirici 

tədqiqatlar da yox dərəcəsindədir. 

Yuxarıda söylənilən fikirləri ümumiləşdirməklə belə qənaətə gəlmək olar ki, türkoloji 

dilçilikdə sifət nitq hissəsinin tədqiqində ümumi fikirlər olsa da, bəzi məqamlarda kifayət qədər 

mübahisəli məsələlər meydana çıxır. Ümumi dilçilikdə olduğu kimi, türkoloji dilçilikdə də əlamət 

və keyfiyyət bildirən sözlərə dair mübahisəli məqamlar müasir dövrdə də öz həllini tapa 

bilməmişdir. 

 

ƏDƏBIYYAT 



 

1.

  Əliyeva Z. Türk dillərində sifət. Bakı, “Elm və təhsil” 2011. 



2.

  Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1979. 

3.

  Fries, Ch. С The structure of English. L.: Longmans, Green & Co, 1959. 



4.

  Palmer H. Grammar of spoken English. Cambridge: Cambridge University Press, 1969. 

5.

  Sweet H. A New English Grammar: Logical and Historical. Part I. İntroduction, 



Phonology, and Accidence. Oxford: The Clarendon Press, 1892. 

6.

   Аракин, В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков.-Л.: 



Просвещение, 1979. 

7.

  Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М.: 1952. 



8.

  Добринина А. А. Прилагательные современного алтайского языка, обозначающие 

черты характера человека (в сопоставительном аспекте): Новосибирск: ИФЛ СО РАН, 2012. 

9.

  Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. М.-Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 



1941. 

10.


  Есперсен О. Философия грамматики. (Пер. с англ. В.В.Пассека и С.П.Сафроновой. 

Под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ильиша). Москва: Изд-во Иностранной литературы , 1958. 

11.

  Мусаев К.М. Грамматикa караимского языка М., 1964. 



12.

  Щербак A.M. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков - Л., 1977.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

   


 

 

 



 

 

 



 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



186

 

  L.Gasimli 



Investigation of Adjectives in European and Turkological Linguistics 

 

Summary 



 

 

The presented article is dedicated to the analysis of the researches written on adjectives in 



european and turkological linguistics. Specific properties, common and different opinions of 

scholars about distinguishing characteristic features of the adjective as a sepatare part of speech in 

Turkic and Ennglish languages have been discussed here. In both in Turkological and european 

linguistics most of available researches investigated the grammatical features of this part of speech, 

there is very few generelized studies on semantic fields of adjectives. Thus, researches dedicated to 

both grammatical and semantic features of adjectives have been given and analyzed in the article. 

Key words: eurpean linguistics, english,parts of speech, adjective turkological linguistics, 

turkiс languages 

 

 

 



Meryem Başkurt  

Qazi Universiteti ədəbiyyat fakültəsi çağdaş türk ləhcələri və ədəbiyyatları bölümü 

meryembaskurt@gmail.com 

 

KIRIM TATAR TÜRKÇESİNDE TABU VE ÖRTMECELER 



 

Ortak yaşam, insanların özgürlüklerinin sınırlarınıbelirleme ve toplum ilişkilerinde bazı 

düzenlemeler yapmagerekliliğini ortaya çıkarmıştır.Devletin bekası için kanunların hazırlanması 

gibi toplumsal hayatın devamlılığı için de bazı kurallar meydana getirilmiştir.Kurallar çerçevesinde 

yaşamak zorunda olan insanoğlu, sözlerinde de bu çerçevenin dışına çıkmamaya çalışmıştır. Zira 

sınırların dışına çıkmak demek toplumsal hayatın dışına itilmek demektir. İşte dildeki 

sınırlandırmalardan biri tabu ve örtmecelerdir.Söylenmesi ya da yapılması yasak olan bazı şeyler 

tabudur.Tabularörtmeceleri doğurmaktadır. 

Tabu ve örtmecelertoplumun dine, cinselliğe vb. pek çok konuya bakış açısını ortaya 

koyması açısından önem taşımaktadır. Tabu ve örtmeceler aracılığıyla o toplumda nelerin 

yasaklandığı, bireylerin neden kaçınmak zorunda kaldığı ve en önemlisi bunların sebeplerinin neler 

olduğu tespit edilebilmektedir. Çevreyle iletişimi sınırlı olan, kapalı toplumlarda tabu ve 

örtmecelerindaha yaygın olduğu; daha modern toplumlarda ise tabu ve örtmecelerin kullanımına 

daha az ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. 

Kırım Tatar Türkçesinde tabu ve örtmece sözler üzerine yapılan çalışmaların sınırlılığı bu 

konu üzerine bir araştırma yapmanın gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Kırım Tatar Türkçesinde dinî 

kaynaklı tabu ve örtmecelerin azlığı dikkati çekmektedir. Cinsel kaynaklı ve diğer türdeki tabu ve 

örtmecelerdaha fazla tercih edilmektedir. Kırım Tatarca-Rusça-Ukraince sözlükten tarama yapılarak 

tabu ve örtmeceler tespit edilecek, edebî eserlerden de bu tabu ve örtmecelere örnek cümleler 

verilecektir. Böylece tabu ve örtmecelerin bağlam içindeki kullanılışı da gözler önüne serilmeye 

çalışılacaktır.  

Bu çalışma ile Kırım Tatar Türkçesinde hangi kaynaklı tabu ve örtmecelerin daha yaygın 

olduğunun, bunun nedenlerinin ne olduğununtespit edilmesive bu bağlamda Kırım Tatar kültürünün 

temel yapı taşlarının neler olduğunun ortaya konmasıamaçlanmaktadır. 

 

Anahtar Kelimeler: Kırım Tatar Türkçesi, Tabu, Örtmece, Yasak, Kültür 



 

 

 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



187

 

Məlahət Məhərrəmova 



Azərbaycan Dillər Universiteti 

 

AZƏRBAYCAN VƏ ALMAN DİLLƏRİNDƏ MÜRƏKKƏB FEİLLƏRƏ DAİR 



 

 Alman dilində mürəkkəb feillər, Azərbayan dilində olduğu kimi, müxtəlif nitq hissələrinin 

feillə birləşməsindən əmələ gəlir. Mürəkkəb feillər müasir alman dilində ismə və sifətə nisbətən 

azdır. Bu, hər şeydən əvvəl, ondan irəli gəlir ki, ona qoşulan başqa nitq hissəsi də azdır. Alman 

dilində mürəkkəb feillərin qrammatika kitablarında aşağıdakı üsullarla əmələ gəldiyi göstərilir:  

1.

  Unfeste Zusammenzetzungen (qeyri-qəti (buna “untrennbare” də, yəni “ayrılmayan” 



deyirlər) mürəkkəb) sözlər. 

2.

  Feste Zusammensetzungen (qəti (buna “trennbare” də, yəni “ayrılan” deyirlər) mürəkkəb) 



sözlər. 

Birinci növdə əsas rolu partikel (Partikel-hissəcik) və feil (verb) oynayır, yəni Partikel + 

Verb (partikel + feil) 

Aşağıdakı partikellər yalnız ayrılmayan mürəkkəb sözlər əmələ gətirir: dabei, daher, d [a] 

ran, d [a] rauf, d [a] rein, davor, dazu; herab, heran, herauf, heraus, herbei, herein, herüber, herunter, 

hervor, herzu; hinab, hinan, hinauf, hinaus, hinein, hinzu; umher, einher; dahin; voran, voraus, 

vorbei, vorher; abwärtz, aufwärts; zusammen, zurück və s. 

Aşağıdakı pertikellər həm ayrılan, həm də ayrılmayan tərəf kimi mürəkkəb sözlərdə iştirak 

edir: durch, hinter, über, um, unter,  wieder və voll.  

Bu cür adlanan partikellər müstəqil zərfi təyin kimi feilin yanında işlənir. Belə bir prosesdə 

həm partikel, həm də feil – hər ikisi vurğu daşıyır. 

Partiklellə işlənən mürəkkəb sözlər tez-tez prefiks feillərdən əmələ gəlir. Bir neçə misal 

göstərək:  

anerkennen – 1. təsdiq etmək; qəbul etmək; 2. qiymətləndirmək; 

auferstehen – dirilmək; 

auferwachen – seçmək; irəlicədən (qabaqcadan) təyin etmək; 

nachempfinden – 1. duymaq, hiss etmək; 2. (j-m) bir kəsə ürəyi yanmaq, bir kəsin dərdinə 

şərik olmaq; 

anvertrauen – I inanmaq; II tapşırmaq. 

Qeyri-adi mürəkkəb sözlərdə Nomen (ad) + Verb (feil) birləşməsi ilə özünü göstərir. Burada 

əsas rolu ad oynayır. İsimlə birlikdə işlənən bu cür mürəkkəb sözlərə aşağıdakı feilləri nümunə 

göstərə bilərik:  

achtgeben – diqqət vermək; göz yetirmək (nəyəsə); 

stattfinden – olmaq; baş tutmaq; 

preisqeben – qiymət vermək; 

teilnehmen – iştirak etmək və s.  

Sifətlə feilin biləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb sözlərə tez-tez rast gəlmək olar:  

gutheiβen – icazə vermək; 

freisprechen – bəraət qazandırmaq (hüquqşünaslıq termini kimi); 

hochschätzen – yüksək qiymətləndirmək, çox hörmət etmək; 

kundgeben – xəbər vermək, bildirmək, elan etmək; 

loskommen – xilas olmaq; canını qurtarmaq və s.  

Qeyri-qəti mürəkkəb sözlərdən fərqli olaraq, qəti mürəkkəb sözlər aşağıdakı hallarda 

düzəlir:  

Partikel + Verb (Partikel + feil) 

Mürəkkəb söz düzəldən partikellər aşağıdakılardır: durch hinter, über, unter, um, wider, 

wieder. 

Burada vurğu əsas söz daşıyır. Misallar:   

durchhalten – davam gətirmək, dayana bilmək; 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



188

durchhelfen – kömək etmək; 

hinterbringen – gizli xəbər vermək, şeytanlamaq; 

übergeben – vermək, artıq vermək. 

Nomen + Verb (ad+ feil)  

a)

 isimlə düzələnlər:  



wehklagen – şikayətlənmək; 

ratschlagen – vermək, nəsihət vermək 

handhaben – istifadə etmək; malik olmaq; rəhbərlik etmək; 

b)

 sifətlə düzələnlər:  



miβdeuten – səhv başa salmaq, düzgün izah etməmək, başqa cür aydınlaşdırmaq, vollenden 

–  bitirmək, qurtarmaq, icra etmək; 

vollbringen – etmək; icra etmək və s.  

Ümumiyyətlə, iki komponentdən ibarət olan mürəkkəb feilləri aşağıdakı kimi təsvir etmək 

mümkündür:  

1.

  Mürəkkəb feillərin yaranmasında iştirak edən birinci komponentlər. 



2.

  Mürəkkəb feillərin yaranmasında iştirak edən ikinci komponentlər. 

Mürəkkəb feillərin yaranmasında iştirak edən birinci komponentlər bunlardır: auseinander-, 

da-, daher-, dahin-, daheben-, darein-, davon-, dazu-, dazwischen-, einher-, empor-, entzwei-, fehl-, 

fern-, fertig-, fest-, fort-, frei-, gleich-, her-, herab-, heran-, herauf-, heraus-, herbei-, herein-, 

hernieder-, herüber-, herum-, herunter-, hervor-, herzu-, hierher-, hin-, hinab-, hinan-, hinauf-, 

hinaus-, hindurch-, hinein-, hintereinander-,hinterher-, hinüber-, hinunter-, hinweg-, hinzu-, hoch-, 

los-, nieder-, tot-, umher-, voll-, voran-, voraus-, vorbei-, vorher-, vorwärts-, weg-, weiter-, wieder-, 

zurecht-, zurück-, zusammen- 

Mürəkkəb feillərin yaranmasında iştirak edən ikinci komponentlər isə aşağıdakılardır: 

-arbeiten, -beiβen, -biegen, -bleiben, -blicken, - brechen, -bringen, -fahren, -fallen, -finden, -

fliegen, -führen, -geben, -gehen, -haben, -halten, -hauen, -heben,  -holen, -kommen, -könen, -

kriegen, -lassen, -laufen, -leben, liegen, -machen, -müssen, -nehmen, -reden, -reichen, -reiβen, -

richten, -rücken, -rufen, -sagen, -schaffen, -schauen, -schieβen, -schlagen, -schreiben, -sehen, -

spielen, -sein, -setzen, -sitzen, -sprechen, -springen, -stecken, -stehen, -tragen, -steigen, -stellen, -

stoβen, -stürzen, -treten, -tun, -treiben, -ziehen, -werden, -wollen, -drücken və s. 

 

 

 



Mətanət Əmrahova 

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) müəllimi 

amrahova2016@mail.ru 

 

BƏKİR ÇOBANZADƏNİN “TÜRK-TATAR DİALEKTOLOJİSİ” ƏSƏRİNDƏ 



TÜRK DİLLƏRİNİN DİALEKTOLOJİ PROBLEMLƏRİ  

 

Azərbaycan dilçilik elmi XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sürətli inkişaf dövrünə qədəm 



qoymuşdur. Bu dövrdən etibarən ana dilimizi akademik şəkildə tədqiq edən B.Çobanzadə və 

onun istedadlı yetirmələri M.Şirəliyev, Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə, Ə.Orucov və s. kimi 

böyük dilçi alimlər ordusu meydana gəlmişdir. Dərin qürur və fərəh hissi ilə demək olar ki, 

Azərbaycan dilçilərinin gərgin əməyi nəticəsində dilçiliyin bütün sahələrində səmərəli işlər 

görülmüş, dil tarixi, dialektologiya, müasir dil, lüğətçilik sahələrində dəyərli tədqiqatlar 

aparılmışdır. Keçmiş sovet məkanında, eləcə də beynəlxalq miqyasda Azərbaycan türkoloji 

araşdırmaların önəmli mərkəzlərindən biri olmuşdur və bu gün də həmin qüdrətini 

saxlamaqdadır.  

XX əsrin əvvəllərinin böyük elm adamı, professor Bəkir Çobanzadə öz dərin elmi 

yaradıcılığı ilə filoloji fikir tarixində, xüsusilə də türkologiya tarixində ciddi işlər görmüş, 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



189

özündən sonra zəngin irs qoyub-getmişdir. Türkologiyada yeni fikirlər müəllifi olan alimin 

dilçiliyin digər sahələrində də əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. B.Çobanzadə əsl elm və millət 

fədaisi idi. Yaşadığı siyasi rejimin təhlükəli məqamlarına, ağır ittihamlarına baxmayaraq, o, əsl 

vətənpərvər alim kimi türk dillərini hərtərəfli tədqiq etmiş, türkcələrin fonetik, leksik, morfoloji 

və sintaktik quruluşu məsələlərinə, dialektologiya, terminologiya sahələrinə, ədəbi dil 

probleminə, metodikaya, əlifba və qrafikaya böyük yer vermişdir. Müəllif 20-yə qədər türk 

dilinin mövcudluğundan söz açmış, onların bəzilərini hərtərəfli tədqiq etmişdir.  

Bəkir Çobanzadə Azərbaycan dilçiliyi akademik məktəbinin əsasını qoyan alimlərdən biri, 

deyərdik ki, birincisi idi. Yaradıcılığı boyunca yazdığı 150-dən artıq elmi əsərin ən azı 100-ü 

Azərbaycan dili və ədəbiyyatının aktual problemlərinə həsr olunub və xüsusi qeyd olunmalı fakt 

budur ki, həmin əsərlərin də əksəriyyəti Azərbaycan dilində yazılmşdır. Sovet Şərqində ilk 

professor və ilk dəfə öz sahəsi üzrə universitet kurslarını işləyib-hazırlayan alim xasiyyətnaməni 

özü, ölümündən bir neçə gün əvvəl, ağlasığmaz işgəncələrdən sarsılıb-üzülmüş halda olan Bəkir 

Çobanzadə verir (4, s. 9).      

 

Bəkir Çobanzadə türkoloji fəaliyyətini iki istiqamətdə aparmışdır: birinicisi, öz elmi 



yaradıcılığında: məqalələrində, əsərlərində, kitablarında; ikincisi, I Türkoloji qurultaydakı 

fəaliyyətində (7, s. 226). Bakıda Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti yarandıqdan sonra bir neçə il 

ərzində Azərbaycan dilinin, qrafika məsələlərinin, termin yaradıcılığı, lüğətlərin tərtibi, milli 

irsin toplanılması və nəşri, Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının araşdırılması, dialektlərin 

toplanması və öyrənilməsi sahəsində xeyli işlər görüldü.    

Azərbaycan sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan dilinin fonetikası məsələləri 

ilə elmi şəkildə məşğul olan ilk dilçi də B.Çobanzadə olmuşdur (2, s. 138). Onun “Türk-tatar 

lisaniyyatına mədxəl” və “Türk dili – evdə texnikum” əsərlərində,  xüsusən ikinci əsərdə 

fonetikanın praktik məsələlərinə, məsələn, bu və ya digər səsin tələffüz məxrəci məsələsinə 

geniş yer verilir. 1929-cu ildə B.Çobanzadə və F.Ağazadənin birgə yazdıqları “Türk qrameri” 

kitabı da  bu dövrün nailiyyətlərindən idi.  

1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Türkoloji qurultaydan sonra onun yaradıcılığı daha da 

zənginləşir və ilk dəfə türk dillərinin dialektologiyası məsələlərini akademik şəkildə tədqiqata 

cəlb edir. 1927-ci ildə müəllifin Bakıda Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti tərəfindən nəşr edilmiş 

“Türk-tatar dialektolojisi” əsəri onun elmi yaradıcılığının ən qiymətli nümunələrindən sayılır. 

Əsər türk dilləri dialektlərinin və şivələrinin öyənilməsində ilk ən qiymətli mənbələrdən biridir. 

Ümumən, Azərbaycanda dialektologiya elminin əsasları, prinsiplərinin təməli də birbaşa 

B.Çobanzadənin adı ilə bağlıdır (1, s. 9). 

Dilçi alimin ərəb əlifbası və osmanlı şivəsi ilə yazdığı bu əsərin orijinal variantının 

ümumi həcmi 135 səhifə idi. Ərəb əlifbasında yazılmasına baxmayaraq, əsərin bəzi yerlərində, 

xüsusilə istinad edilmiş ədəbiyyatların qeydində latın və kiril əlifbalarında da istifadə 

olunmuşdur. Kitabın 92-100-cü səhifələrində “Türk-tatar dialektolojisinə aid başlıca əsərlər” və 

onun ardınca “Başlıca türk-tatar ləhcələrindən nümunələr” hissəsi də latın və kiril əlifbaları ilə 

yazılmışdır.   

 “Türk-tatar dialektolojisi” əsərini şərti olaraq iki hissəyə: 1) türk-tatar şivələrinin elmi-

nəzəri məsələlərinə; 2) türk-tatar şivələrindən nümunələrə bölmək olar. Ümumən, kitab 

aşağıdakı bölmələrə ayrılır: 1) Başlanğıc; 2) Dialekt və dialekologiya; 3) Türk dialektologiyası 

tarixi; 4) Türk dillərinin qarşılıqlı münasibəti; 5) Əsas türk-tatar şivələri; 6) Türk-tatar 

dialektologiyasına aid başlıca əsərlər; 6) Əsas türk-tatar ləhcələrindən nümunələr.  

B.Çobanzadə giriş hissədən sonra ilk olaraq “dialekt”və “dialektoloji” terminlərinin 

mahiyyətini açmağa çalışmışdır. Dilçi alimin gəldiyi qənaətə görə, türk-tatar şivələrini yaradan 

amillər üç qrupda birləşir: 1) üzvi; 2) coğrafi; 3) ictimai. Müəllifin yanaşması düzgündür ki, hər 

bir dilin genetik əsası, ərazi-coğrafi məkanı və ictimai əsası olmalıdır. Beləliklə, B.Çobanzadə 

türk-tatar şivələrinin təşəkkül tarixini VII əsrdə və bundan da əvvələ aid edir.  

Kitabda ”Türk dialektolojisinin tarixçəsi” başlığı altında müəllifin irəli sürdüyü 

mülahizələr elmi tutumu ilə diqqət çəkir. Məsələn, alim türk şivələrinin varlığından xəbər verən 

ƏDƏBIYYATların “fəqirliyini”, şərq filoloji məktəblərinin daha çox ədəbi dillərlə məşğul 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



190

olmasında görmüşdür. Professor bu fikrinin tələbələrində ruhi düşgünlük yaradacağını hiss 

edərək, böyük türkoloq M.Kaşğarlının üç cildlik “Divani-lüğət-it türk” əsərini xatırladaraq, onun 

mahiyyətini şərh edir. Sonra bu mövzuya həsr olunmuş ikinci əsərin Məhəmməd bin Qeys 

tərəfindən miladi 1220-ci ildə vəfat etmiş Qütbəddin Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin Munkəburni 

adına yazılsa da, indi əldə olmadığını göstərir. Tədqiqatçı nəinki bu əsərlər barədə müfəssəl 

məlumat verir, həm də yeri gəldikcə tənqidi fikirlər bildirməklə təəssübkeş bir türkçü olmasını 

da nümayiş etdirmişdir.  

B.Çobanzadə, ümumən, əsərlərində türk-tatar budağına iyirmi dili daxil etmiş və türk 

dillərinin bir-birinə leksik cəhətdən çox yaxınlığına görə onları eyni dilin ləhçələri kimi 

göstərmişdir. O, sonradan türk dillərinin müstəqil dil, yaxud ləhcə olması kimi ziddiyyətli 

fikirlərini “Türk-tatar dialektolojisi” əsərində də eynilə müzakirə obyektinə çevirmişdir.  

Ümumiyyətlə, qohum dillərin və dil ləhcələrinin sərhədini ayırmaq indi də mübahisəlidir 

(6, s. 17). B.Çobanzadə dil haqqında danışarkən qeyd edirdi ki, dil mürəkkəb və müxtəlif ictimai 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin