I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə80/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   88

Bu nümunələrin Azərbaycanda tərcüməsinə XIX yüzilliyin son illərindən başlanmış, XX yüzildə 

daha da genişləndirilmişdir. Həmin tərcümələrdən məlum olur ki, eyni dil qrupuna aid dillərdən 

çevrilmələrinin özəlliyi var. Xüsusən, klassik şeir mətnlərində, qafiyə sistemində bu özünü daha 

aydın göstərir. 

Ünlü türkmən şairi Məhtimqulunun şeirləri Azərbaycan türkcəsinə çevrilmiş, onun əsərləri 

və tərcümələri barədə mütəxəssislər də, gənc tədqiqatçılar da elmi araşdırmaları ilə öz sözlərini 

demişlər. Lakin Məhtimqulunun elə şeirləri var ki, bir neçə dəfə ayrı-ayrı şairlər tərəfindən  tərcümə 

olunsa da, ana mətndən xeyli fərqlidir ki, bu da ədəbi mətnlərinin, yazılı abidələrinin, müxtəlif 

ədəbi nümunələrin nəşrə hazırlanması prosesində tərcümə ilə bağlı ortaya çıxan “çətinliklər”dir. 

Düzdür, tərcümə işində qarşıya çıxan həmin problemlər  zaman-zaman müəyyən “həllini” tapsa da, 

əsas vəzifə – ortaq türk dilinin köməyi ilə tərcümə işində də bir çox  problemi həqiqi mənada həll 

etməkdir.  

Orta yüzilliklərdə türk xalqları ədəbiyyatı son dövrlərin sərhədləri ilə sınırlanmadığına görə 

daha geniş coğrafi məkanı və arealı əhatə etmişdir. Bu baxımdan həmin dövr ədəbiyyatını türk 

xalqlarının müştərək, ortaq ədəbiyyatı kimi qəbul edənlərlə razılaşmaq olar. Bünövrəsi əski türk 

düşüncəsinə və söz sənətinə söykənərək yaranan, sonradan Mahmud Kaşğarlı, Yusif Balasaqunlu 

kimi ədiblərin yaradıcılığında genişlənən, Nəsimi, Nəvai, Füzuli kimi şairlərin əsərləri ilə 

zənginləşən türkmən ədəbiyyatı sonrakı mərhələdə özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. Yaranması 

və inkişafı dövründə türkmən ədəbiyyatı həmişə Azərbaycan mədəni mühiti ilə əlaqəli olmuşdur. 

Folklor materialları və şairlərin yaradıcılığı bu qarşılıqlı əlaqələri özündə əks etdirmişdir. 

Görkəmli Azərbaycan alimləri: akademik Həmid Araslı, prof. Pənah Xəlilov monoqrafik 

tədqiqatlarında və dərsliklərində türkmən şairləri Məhtimqulu, Zəlili, Seyidi, Kəminə və Molla 

Nəpəs kimi şairlərin əsərlərini təhlil etmiş, onların bədii irsinə yüksək qiymət vermişlər. 

Böyük türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqi (1730-1780) zəmanəsinin qabaqcıl insanı olmaqla 

yanaşı, türkmən tayfalarını birləşdirməyə, xalqların və tayfaların mənəvi birliyinin qorunub 

saxlanmasına çalışan ictimai xadimlərdən biri olmuşdur. Onun Orta Asiya, Azərbaycan, İran, 

Hindistan səfərləri də bu yerlərin mədəniyyətini öyrənmək və əsərlərində onlardan istifadə etməklə, 

əhalinin mədəni səviyyəsini artırmaq niyyətinin olduğunu göstərir. Klassik Şərq, o cümlədən 

Azərbaycan ədəbiyyatına bələdliyi onun əsərlərinin burada da sevilməsinə və yayılmasına şərait 

yaratmışdır. Məhtimqulunun əsərlərində Azərbaycan şairlərinin əsərləri ilə səsləşən bir çox  motiv, 

oxşar fikir və bənzətmələr var.  

Türkmən ədəbiyyatı tarixində yeni bir dövr açmış, tükənməz iradəyə və parlaq istedada 

malik mütəfəkkir şairin yaradıcılığı Azərbaycan ziyalılarının – şair və yazıçıların, görkəmli 

alimlərin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Zaman-zaman onun əsərlərinin əlyazmalarının üzü 

köçürülərək, ölkəmizə gətirilmiş, şeirlərinin çox hissəsi tərcümə olunaraq nəşr olunmuşdur. Hazırda 

Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əlyazmalar fondunda böyük 

şairin ədəbi irsindən iki əlyazma nüsxəsi (№ A-170/10538; № B-1558/9590) saxlanılır. Bu əlyazma 

nüsxələrindən başqa İnstitutun kitabxanasında Məhtimqulu Fəraqinin daşbasma üsulu ilə çap 

edilmiş bir kitabının da qorunub saxlanıldığı məlum olmuşdur. Qeyd etmək istərdik ki, əlyazma 

nüsxələri natamam olsa da, daşbasma nüsxəsi bütövdür. 

Şairin daşbasma kitabı haqqında ilk dəfə tanınmış Azərbaycan alimi Ramazan Qurbanov 

1965-ci ildə yazdığı “Maqtımqulu Pırağı” adlı məqaləsində məlumat vermişdir (2,40). Çox 

maraqlıdır ki, indiyə kimi Məhtimqulu Fəraqinin yaradıcılığı ilə məşğul olan tədqiqatçıların 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



419

əksəriyyəti görkəmli alimin bu yazısından istifadə etmələrinə baxmayaraq, onun buradakı 

məlumatına fikir verməmişlər. İndiyə kimi heç kimin əhəmiyyət vermədiyi olduqca mühüm bu 

məlumat tədqiqatçı-alim İsmixan Osmanlının diqqətindən yayınmamışdır. 

Məhtimqulunun Daşkənd, Sankt-Peterburq Berlin, London, Budapeşt, Bakı şəhərlərində 

saxlanılan onlarca divanları məlumdur. Bu divanların əlyazmalarının da bir çoxunun surətləri 

çıxarılaraq Türkmənistana gətirilmişdir. Məhtimqulu Fəraqinin Aşqabatda və dünyanın müxtəlif 

muzey və əlyazma fondlarında saxlanılan bütün əlyazma nüsxələri görkəmli Türkmənistan alimi, 

Türkmənistan EA-nın müxbir üzvü, professor Annaqurban Aşırov tərəfindən ozünün 1984-cü ildə 

nəşrə hazırladığı əsərində və son illərdə onun rəhbərliyi ilə hazırlanaraq çap edilən bir neçə əsərdə 

geniş təsvir edilmişdir.  

Azərbaycanlı tədqiqatçı-alim Ramazan Qurbanov Türkmənistan alimlərinin araşdırmalarına 

istinadən 1965-ci ildə yazdığı “Maqtımqulu Pırağa” adlı məqaləsində yazır ki, mütəfəkkir şairin 

kitablarının əksəriyyəti dünyanın müxtəlif ölkələrinin kitabxanalarında  əlyazma şəklində saxlanılır. 

Onun bildirdiyinə görə, Türkmənistan  EA Ədəbiyyat İnstitutunun “Əlyazmalar şöbəsi”ndə (hazırda 

Türkmənistan EA Milli Əlyazmalar İnstitutunun “Əlyazmalar fondu”nda) görkəmli şairin 120-yə 

yaxın qovluqda ədəbi irsi qorunub saxlanılır. Bunlardan 50-dən çoxu əlyazma 20-yə qədəri 

daşbasma və 45-dən çoxu şairin kiçik əsərləri və həyatına aid materiallardır. Bu əlyazmalarından ən 

əhəmiyyətliləri “Qarrıqala”, “Gümüştəpə”, “Marı”, “Tecən”, “Daşoğuz”, “Aşqabad”, “Cərcev” və 

“Stavropol” əlyazmaları, eyni zamanda Daşkənd daşbasması və Britaniya muzeyində mühafizə 

olunan əlyazmaların fotosurətləridir. 

Araşdırmalar nəticəsində müəyyən etdik ki, bu əlyazma nüsxələrindən başqa Məhtimqulu 

Fəraqinin Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanasında daşbasma 

üsulu ilə basılmış bir kitabı da qorunub saxlanılır. Bu kitab haqqında da ilk dəfə R.Qurbanov 

“Maqtımqulu Pırağı” adlı məqaləsində məlumat vermişdir. İndiyə kimi heç kimin diqqət yetirmə-

diyi olduqca mühüm bu məlumat alimin bu məqaləsi ilə tanışlıq zamanı diqqətimizdən qaçmadı. 

Həmin kitabın Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanasında olub-

olmamasını yoxladıq. Xoşbəxtlikdən həmin kitabı oradan tapa bildik. Hazırda həmin kitab M.Füzuli 

adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanasında saxlanılır. 

Məhtimqulunun şeirlərinin poetik xüsusiyyətləri, mövzularının bədii təqdimi,  klassik və 

xalq şeiri ənənələrindən  bəhrələnməsi və sadəliyi Azərbaycanda da  yayılmasına və sevilməsinə 

səbəb olmuşdur. Kök və ruh eyniliyi, fikir və amal yaxınlığı Məhtimqulunu Azərbaycan mühitinə 

doğma və yaxın hesab etməyə əsas verir. Haqlı olaraq  belə qənaətə gəlinir ki, “Məhtimqulu və 

ondan sonra gələn realist türkmən şairləri  qədim fars-tacik, Azərbaycan, özbək klassik 

ədəbiyyatından saf mənbə kimi istifadə etmişlər. Lakin onlar klassik ədəbi məktəbdən fərqli olan 

şeir cərəyanı yaratmışlar. Bu yeni şeir cərəyanının nümayəndələri qəzəl, müxəmməs, müstəzad 

janrında əsərlər də yaratmışlar.”  

Məhtimqulunun şeirlərinin quruluşu, janrları, qafiyə sistemi, vəzni, emosional təsir gücü və 

estetik xüsusiyyətləri onu Azərbaycan xalq və aşıq şeir yaradıcılığı ilə eyniləşdirməyə əsas verir. 

Prof. P. Xəlilov bu xüsusiyyətə diqqət yetirərək, şairin istifadə etdiyi müxəmməs şeir formasına 

xüsusi qiymət vermişdir. O, haqlı olaraq baxşıların daha çox müraciət etdikləri müxəmməslərin 

Azərbaycan aşıq şeirinə uyğunluğuna diqqət çəkir və onların təcnis və cığalı təcnisə oxşar 

xüsusiyyətlərini qeyd edir və bu şeirlərin əsas özəlliyi kimi onların heca vəznində olmasını göstərir.  

Müxtəlif illərdə – 1984, 2010 və 2014-cü illərdə Məhtimqulu Fəraqinin əsərləri Azərbaycan-

da kitab halında nəşr edilmişdir. Azərbaycan alimləri Qəzənfər Əliyev, Pənah Xəlilov, Fəxrəddin 

Əliyev, Ramiz Əskər, Məmməd Əliyev, Əbülfəz Quliyev, Firuzə Ağayeva, Abbas Abdulla, İsmixan 

Osmanlı, Töhfə Talıbova və başqaları Məhtimqulu Fəraqinin həyatı və yaradıcılığı haqqında 

tədqiqatlar aparmış, tərcümə və nəşr işləri ilə məşğul olmuşlar. 

Məhtimqulu şeirlərinin dili sadə, oynaq, qafiyələri uyarlı, alleterativ xüsusiyyətlərlə zəngin, 

bənzətmə və obrazları canlı, ifadələri dolğun və xəlqidir. Bu da şairin klassik ədəbiyyata, onun 

təşbehlər sisteminə və folklorun incəliklərinə bələdliyi ilə əlaqədardır:  

Məhtimqulu, söz cuş edər dilindən,  

Müxənnəsə boy vermədin yelindən,  


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



420

Bu hünərlər gələr, gəlməz əlindən,  

Dildən gələn bu cürətli söz nədir?! (3, 116) 

Dünyəvi düşüncəyə malik olan Məhtimqulu Fəraqi ilk növbədə türkmən xalqının, geniş 

mənada isə dünya ədəbiyyatının böyük klassiklərindəndir. Onun “Varmı dostlar?”, “Keçib gedecək” 

adlı şeirlərinin tərcüməsi  maraq doğurur:  

Olmuşam məsti-şeyda,  

Min peşə, yüz sevda,  

Aləmdə mən tək rüsva  

Olan varmı, dostlar? 

 

 Çölüm dərd, içim biryan, 



 Edərəm nalə-giryan,  

Mənim tək məsti-heyran  

Olan varmı, dostlar?(3, 207) 

*** 


 Bu dünya fanidir, tutmaz binanı, 

Bu dünyaya gələn keçib gedəcək. 

Kimdir bu dünyada tutan cahanı, 

Tutanın əllərin açıb gedəcək. 

  

Dövrlər dolanar, gərdişlər dönər, 



Neçələr köçərlər, neçələr qonar, 

Neçənin məşəli təzədən yanar, 

Neçənin çırağı öçüb gedəcək. (3,145) 

Məhtimqulunun yaşayıb-yaratdığı zamanla çağdaş dünya arasında xeyli  məsafə var. Buna 

baxmayaraq elmi-bədii və dünyəvi-fəlsəfi şeirlər yaradan şair də, onun idrakı, təfəkkürü və fərdi 

düşüncələri də bu gün üçün zəngin, dolğun və maraqlıdır. Məhtimqulunun bədii-poetik qənaətləri  

islam aləmi və türk dünyası üçün mühüm və əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan şairin əsərlərinin və 

həyatının  hər zaman öyrənilməsi, izlənməsi, oxunması, nəsillərin tərbiyəli, əxlaqlı yetişməsi  və 

yaşaması üçün əhəmiyyətli  və çox  gərəklidir. 

Böyük türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqinin Bakıda yeni tapılan əlyazma "Divan”ı 

Azərbaycan Milli Elmlər Aklademiyası (AMEA) Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi 

Şurasının qərarı ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunub. Bu, Məhtimqulu Fəraqinin 

1913-cü ildə Buxara şəhərində daşbasması üsulu ilə çap edilmiş və indiyədək naməlum qalan 

yeganə nüsxəsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında saxlanılan nadir kitabın yeni nəşridir. 

Əsəri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının alimləri aşkar edib üzə çıxarmışlar. 

Əsər elmi redaktor AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, 

akademik İsa Həbibbəylinin “Böyük türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqi və Azərbaycan ədəbiyyatı” 

adlı geniş həcmli ön sözü ilə başlanır. Böyük mütəfəkkir şairin yaradıcılığını və onun Azərbaycan 

ədəbiyyatı ilə əlaqələrini ətraflı təhlil edən akademik İsa Həbibbəyli qədim və zəngin ənənələrə 

malik olan türkmən xalqının qüdrəti söz ustadı Məhtimqulu Fəraqini türk dünyasının və ümumən 

bəşəriyyətin yetişdirdiyi görkəmli sənətkar kimi səciyyələndirib. Akademik İsa Həbibbəyli böyük 

türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqinin köçəriliyin etnoqrafik çalarlarını deyil, məşəqqətlərini yazan 

və öz xalqı üçün çətinliklərlə dolu birlik dastanı yaradan, bu yolla ilk növbədə vətəni 

Türkmənistana, bütövlükdə isə türk dünyasına və insanlığa xidmət edən qüdrətli sənətkar olduğunu 

qeyd edib. Məhtimqulu Fəraqini “türkmən xalqının rəmzi”, “türkmən ədəbiyyatının görkəmli 

klassiki”, “Türkmənistanda müstəqil dövlətçiliyin qüdrətli carçısı”, “türkmən xalqının dünya 

ədəbiyyatına bəxş etdiyi qüdrətli sənətkar” kimi xarakterizə edən akademik İsa Həbibbəyli yazır: 

“Müasir türkmən şeiri, yəni Türkmən ədəbiyyatı Məhtimqulu Fəraqi ilə başlamışdır. Məhtimqulu 

Fəraqi Dədə Qorqudla əsası qoyulan, Yunus Əmrə ilə davam edən, Dirili Qurbanla el-oba içində 

geniş yayılan, Molla Pənah Vaqiflə kamala çatan çoxəsrlik türk xalq şeirinin XVIII-XIX əsr 

türkmən yazılı ədəbiyyatındakı ən görkəmli nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığı xalq şeiri ilə xalqın 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



421

həyatı və mübarizəsinin birlik çələngidir. Məhtimqulu Fəraqi Türkmənistanın milli istiqlal 

ədəbiyyatının banisidir.” 

Şairin adının yazılışı barəsində vaxtilə professor P.Xəliov yazmışdır: “Gərkəz göklən 

tayfalarının bir qoludur, onların içərisində məxtumlar olmuşdur.  Şairin babası da Məxtumqulu adı 

daşımışdır. Babanın adı nəvəyə keçmiş və o da bir şair kimi adla şöhrətlənmişdir.  Türkmənlər 

şairin adını müasir əlifbada Maqtumqulu yazırlar. Ərəb əlifbası ilə nəşr olunmuş əsərlərində 

Məxtumqulu yazılır. Azərbaycan dilində nəşr edilmiş əsərlərində onun adı Məxdumqulu, 

Maxtımqulu, Məxdumqulu getmişdir. “Məxtum”  və “Məxdum” sözü başqa- başqa məna daşıyır. 

“Məxtum”un mənalarından biri “bitkin, kamil” deməkdir. “Məxdum” sözünün isə iki mənası vardır: 

“ağa, sahib”, yaxud “xidmət olunan”. Beləliklə, “məxtumqulu” sözünü kamillər qulu, 

“məxdumqulu” sözünü isə hakimlər, ağalar qulu, xidmətində az durulan adamların qulu mənasında 

götürmək olar. Böyük türkmən şairinin adını əlbəttə, Məxtumqulu yazmaq lazımdır, çünki, o, 

gərkəzlər arasında övliya sayılan məxtumların içərisindən çıxmış, seçdiyi adı da şərəflə 

doğrultmuşdur”.  

Göründüyü kimi, professor P.Xəlilov şairin adını “məxtum” sözü ilə əlaqələndirir və bu 

sözün “bitkin, kamil” kimi mənalarını verir. Amma müəllif hansı mənbəyə istinad etdiyini 

göstərmir.  Çox güman ki, ərəb dilində “ağa və ya xanım, xidmət olunan, iş buyuran”, “sahibkar, iş 

sahibi”, ümumiyyətlə “xidmətlərində durulan şəxslər” mənalarında “məxdum” sözü “müqəddəs”, 

“nəcib tayfa”ların özlərini adlandırdıqları “məxdum” ilə əlaqədardır. Böyük şairin mənsub olduğu 

tirənin adı sonuncu sözlə bağlıdır. Fikrimizcə, Məhtimqulunun adının mənasını və düzgün yazılışını 

məhz onun mənsub olduğu tirənin adında  axtarmaq lazımdır.  Yəqin ki, böyük şairin adını daşıdığı 

babası Məhtimquludan əvvəl onun mənsub olduğu türkmən tirəsində çoxlu mötəbər dini insanlar – 

övliyalar, pirlər, mürşidlər olmuşdur. Bu cür insanlar türklər arasında “məxdumlar” adlanmışlar.  

Şübhəsiz ki, soyadın mənşəyi, daşıdığı məna yükü Məhtimqulu şeirlərinin mövzusunda da 

öz əksini tapmışdır. Şairin yaşayıb-yaratdığı dövr  əhatə etsə də, irfani düşüncə, təsəvvüfi baxış, 

dünya dərkini özünəməxsus şəkildə ifadə edən şairin “Təpə nədir, düz nədir?” və “Nələr görünər?” 

adlı şeirləri xüsusilə maraq doğurur:  

Yeddi yaşlı ərəb atın şanında,  

Məlum olmaz, təpə nədir, düz nədir.  

Yaşa dolmuş qoç igidin yanında,  

Altmış nədir, yetmiş nədir, yüz nədir.  

 

Yəhərləyib minən atın bilməyən,  



Arif olub, öz izzətin bilməyən,  

Söhbət içrə söz ləzzətin bilməyən,  

Qana bilməz - məclis nədir, saz nədir. (3, 116) 

 

*** 



Yaradan var etdi yoxdan,  

Dağlar dünyada var çoxdan, 

Sorsan xəbər verər Nuhdan,  

Qocalan ovlar görünər. (3, 157) 

Məhtimqulu Fəraqinin oğuz türk ləhcəsindəki şeirləri ortaq türk dilində yazılmış ədəbiyyata 

parlaq nümunədir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan türkləri  təkcə öz  ədəbiyyatlarının tarixi ilə 

maraqlanmaqla kifayətlənmir, digər türk xalqlarının  ədəbi yaradıcılığının  tədqiqinə də  böyük 

diqqət yetirirlər.   İsmayıl Hikmətin  “Anadolu  türkləri ədəbiyyatının tarixinə  dair”  iri tədqiqat 

əsəri  buna sübut ola bilər. Hikmətin həmin  əsəri  bu sahədə ilk sistemli və ümumiləşdirici  

tədqiqatdır...   

...Nəvainin 500 illiyinə  həsr olunmuş  toplu istisna edilərsə, ən yeni osmanlı-türk  

ədəbiyyatı tarixi üzrə  nəinki rus dilində,  hətta osmanlı türkcəsində  də başqa  bir əsər olmayıb. 

Nəhayət, Nəvainin “Mənşəat” əsərinin  çapı bu məşhur  şairin, türk  söz  ustadının tədqiqi  üçün  

imkan yaratdı.  Professor Çobanzadənin  rus və Avropa elmində  çox az  tədqiq olunan  kumık tarixi 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



422

və ədəbiyyatı haqqında bizə mühüm bilgilər verən  kumık dili  və ədəbiyyatı  haqqında tədqiqatları  

da eyni  dərəcədə dəyərlidir (5,59).  

Möhtəşəm  Orta Asiya  mədəniyyətinin  varisi olan  özbək xalqının dili ilə Azərbaycan 

dilləri bir-birinə yaxın olsa da,  türk dilləri qrupuna daxil bu iki dilin istər lüğət tərkibi, istərsə  də 

yazılışı, tələffüzündə xeyli fərq var. Keçən əsrin 70-80-cı illərində özbək yazarlarının əsərləri Azər-

baycan türkcəsinə çevriləndə tərcüməçilər ruscadan, ingiliscədən çevirmələr qədər olmasa da, 

kifayət qədər zəhmət tələb edən gərgin bir işin öhdəsindən gəldilər. Azərbaycanda və Özbəkistanda 

iki respublikanın  ədəbiyyat və incəsənət günləri  keçirilən vaxtlarda bu işin əhəmiyyətli bir hissəsi 

də şair-tərcüməçi Əhəd Muxtarın üzərinə düşdü. Onun özbək şairlərindən çevirdiyi şeir və 

poemaların  həcmi 11 min misradan artıqdır. Həmin tərcümələrin  bir hissəsi ayrıca  kitab  şəklində 

çap olundu: Normurad Nərzullayev, “Məhəbbətdən doğulmuşam” (6); Həmid Alimcan  “Sən 

doğulan gün” (7). 

Özbəkistanın ən tanınan şairlərindən olan Camal Kamalı da Azərbaycan  dilinə ən çox Əhəd 

Muxtar tərcümə edib. Azərbaycanın xalq  şairi Bəxtiyar Vahabzadə C.Kamalın 1989-cu ildə Bakıda 

nəşr olunan “Günəş çeşməsi” adlı kitabına ön sözdə yazır: “...Mən C.Kamalın əsərlərini imkan 

olduqca dilimizə çevirmək və bu əsərlərdən ibarət kitab  buraxmaq fikrinə düşdüm. Bu arzunu 

özbək dilini yaxşı bilən qələm yoldaşlarımdan  Xəlil Rza və Əhəd Muxtara  bildirdim və biz bu 

çətin, lakin səriştəli işə  başladıq. Bu gün Azərbaycan oxucularına  təqdim etdiyimiz bu toplu həmin 

arzuların nəticəsidir” (8, 3).  

Qohum dillərə tərcümənin də özəllikləri var. Aşıq Ələsgərin türkməncəyə tərcüməsində 

bəzən bütün şeir eynilə qalır. Bəzən də qafiyə sistemi tamamilə dəyişir. Qoşqu qanunlarına görə 

bəzən əsas, aparıcı, şah bəndin və qafiyənin xətrinə o biri bəndlər və  misralar əsas fikri saxlamaqla 

dəyişdirilir. Ona görə də gələcəkdə oxşarlıqlara və dəyişikliklərə görə  tərcüməçiləri qınamamalı, 

tələskənliyə yol verib  yanlış sonuclar çıxarmamalıyıq. Türk xalqları bir-birlərinə nə qədər  qohum, 

yaxın olsalar da, zaman, siyasi ayrılıqlar, coğrafi bölgülər öz işini görüb. Bu ilişkilərimizi 

genişləndirmək, qohumluğumuzu  möhkəmləndirmək istəyiriksə, adamları ruhdan salmamalı, daha 

da işə ruhlandırmalıyıq. İşin üz tərəflərinə yox, mahiyyətinə, xalqa verdiyi xeyirə daha çox diqqət 

yetirməliyik.   Bu mənada əsərlərinin XX yüzildə Azərbaycanda tərcümələri və nəşri haqqında 

tədqiqat əsərlərinin yazılması Məhtimqulunun Azərbaycanda daha geniş tanınmasına şərait 

yaratmışdır. Bu işin davamlı şəkildə inkişaf etməsi mədəniyyətlər arasında əlaqə və inteqrasiyanın 

güclənməsinə daha böyük təsir göstərir. 

 

ƏDƏBIYYAT 



1.

  Xəlilov P. SSRİ xalqları ədəbiyyatı, II c., Bakı, Maarif, 1977. 

2.

  Qurban R. Maqtımqulu Pırağa. Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri, № 2. İctimai elmlər 



seriyası, 1965. 

3.

  Məhtimqulu Fəraqi. Divan. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015.    



4.

  Seyfəddin Hüseynli. Türkdilli  ədəbiyyatlar arasında Əhəd Muxtar  körpüsü. “525-ci 

qəzet, 27 noyabr 2009-cu il. 

5.

  Nərimanoğlu K. 1926-cı ilin  I Bakı türkoloji Qurultayı. Bakı, “Çinar-Çap”, 2006 



6.

  Nərzullayev N.  Məhəbbətdən doğulmuşam. Bakı, “Gənclik”, 1979. 

7.

  Alimcan H.  Sən doğulan gün. Bakı, “Yazıçı”, 1989. 



8.

  Kamal C. Günəş çeşməsi. Bakı, 1989. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



423

 

Jamila Fatiyeva  



 

The Literary Relations of Turkic Peoples and Their Work of Translation 

Summary 

Besides being an enlightening thinker of his time, the great Turkmen poet Mahtimgulu 

Faragi (1730 – 1780) was a statesman who always tried to preserve the people’s moral union. His 

visits to the Middle Asia, Azerbaijan, Iran and India were inclined to learn these peoples’ cultures 

and to use them in his works in order to develop the cultural level of the population. His being very 

well-aware of the Classical East, especially, of Azerbaijani Literature, gave all his works a good 

opportunity to be loved and spread here, too. There are a lot of familiar motives, ideas and 

similarities between Mahtimgulu’s and Azerbaijani poets’ works. Translations and publications of 

his works in the XX c. in Azerbaijan, as well as, research works about him, made Mahtimgulu more 

widely-known in Azerbaijan. The continuous development of this work shows a greater influence 

on intercultural relations and strengthening integration. 

Key words: Mahtimgulu, translation, Turkic literature,  common Turkic language. 

 

 

 



 

Elnurə Babayeva 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 

“Multidissiplinar əlyazmalar və çap kitabları” şöbəsi, elmi işçisi 

 

elnure1430@gmail.com 



 

TÜRK VƏ FARS MƏNBƏLƏRİ ƏRUZ HAQQINDA 

Əruz uzun və qısa hecaların müəyyən kombinasiyalarda gözəl oxunuş ritmi yaradan, 

ardıcıllığının bütün misralarda dəqiqliklə gözlənilməsi ilə müşahidə olunan şeir vəznidir. 

Mənşəyini ərəbdilli xalqların poeziyasından götürən bu vəznə, islamiyyətdən əvvəl ərəb 

folklorunun nümunələrində, müharibələr zamanı söylənən rəcəzlərdə, məzmunu xalq məişətindən 

alınan şeirlərdə rast gəlmək olardı. Son əsrlərə qədər Azərbaycan, türk və farslar arasında elə 

məşhur klassik şair yoxdur ki, əruza müraciət etməsin, hətta onu üstün tutmasın. Bu nəzm şəkli 

ərəblər arasında yaranıb şöhrət tapmış, bütün müsəlman şərqinə yayılmışdır. 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin