I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə86/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   88

ya rast gəlinmir, ya da dövrü tərif edən bu yazılarda məcburiyyət hissi və könülsüzlük açıq-aydın 

hiss olunur. Bu halı düzgün qiymətləndirən akademik İsa Həbibbəyli belə yazırdı: “Ədib illər uzunu 

uğrunda çarpışdığı amallara heç olmasa sovet dövründə çatmağa can atmışdır. Lakin... ictimai-ədəbi 

mühitdə biganəliyin, laqeydliyin, tənhalığın burulğanına düşmüşdür.” (3, 359) 

M.İbrahimov isə C.Məmmədquluzadənin sovet dövrü ictimai və ədəbi-bədii fəaliyyətinə 

yüksək qiymət verir, ictimai fəaliyyət və sənətini şüurlu surətdə “zəhmətkeş xalqa, əməkçi 

bəşəriyyətə verdiyini” nəzərə çatdırır. Göründüyü kimi, M.İbrahimov C.Məmmədquluzadə 

yaradıcılığının və ictimai fəaliyyətinin sovet dövrünü təhlil edərkən bu dövrün ideoloji qadağaları 

şəraitində “məsələləri bütün açıqlığı ilə təhlildən keçirə bilməmişdir.” (3, 359) Lakin bütün bunlara 

baxmayaraq C.Məmmədquluzadənin yazıçı və jurnalist kimi möhtəşəm obrazını canlandıra 

bilmişdir. 

 

“Böyük demokrat”ın doqquzuncu bölməsi “C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıq 



xüsusiyyətləri haqqında” və onuncu bölməsi isə “Bəzi yekunlar” adlanır. Hər iki bölümdə 

C.Məmmədquluzadəyə məxsus o keyfiyyətlərdən danışılır ki, bu məsələlər bu və ya digər dərəcədə 

əvvəlki səkkiz bölümdə təhlil olunmuşdur. Ancaq həmin məsələlər bu hissələrdə təkrar yox, 

ümumiləşmə səciyyəsindədir. Məsələn, C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıq xüsusiyyətlərindən 

danışarkən varlığa realist münasibət, xəlqilik, sənətdə realizmin təzahürü, dil, millilik və bu kimi 

digər məsələlər ümumiləşdirilərək təhlil süzgəcindən keçirilir. “Bəzi yekunlar” bölümündə 

M.İbrahimov C.Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə əlaqədar gəldiyi nəticələri sadalayır. Dörd 

hissədən ibarət olan bu bölmədə isə C.Məmmədquluzadə böyük yazıçı, ölməz jurnalist, ictimai 

xadim, müəllim, alovlu vətənpərvər kimi dəyərləndirilir. 

 

ƏDƏBIYYAT 



 

1.

  Mir Cəlal. Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905-1917). Bakı: Ziya-Nurlan, 2004. 



2.

  Mir Cəlal. Hüseynov F. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1982. 

3.

  Həbibbəyli İ. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri (təkmilləşdirilmiş ikinci nəşri). 



Naxçıvan: Əcəmi, 2009. 

4.

  Həbibbəyli İ. Nuhçıxandan-Naxçıvana. Bakı: Elm-təhsil, 2015. 



5.

  Hüseynov F. Molla Nəsrəddin və mollanəsrəddinçilər. Bakı: Yazıçı, 1986 

6.

  Hüseynzadə Ə. Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyət / Füyuzat, 10 fevral, 1907, №9 



7.

  Hacıyev C.X. Molla Nəsrəddin. Bakı: Bilik cəmiyyəti, 1956 

8.

  Məmməd C.C. Cəlil Məmmədquluzadə. Bakı: Azərnəşr, 1966 



9.

  Məmmədov M. Cəlil Məmmədquluzadənin bədii nəsri. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 

1963 

10.


  Məmmədov X. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: CBC nəşriyyatı, 2006 

11.


  Mirəhmədov Ə. Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı: Yazıçı, 1980 

12.


  Məmmədov X. "Əkinçi"dən "Molla Nəsrəddin"ə qədər. Bakı: Yazıçı, 1987 

13.


 Məmmədquluzadə C. Əsərləri (4 cilddə). IV cild. Bakı: Öndər, 2004 

14.


  İbrahimov M. Əsərləri (10 cilddə). IX c. Bakı: Yazıçı, 1982 

15.


  İbrahimov M. Ana dili – hikmət xəzinəsi. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991 

16.


 Qarayev Y. Meyar-şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 1988 

17.


 Şərif  Ə. “Molla Nəsrəddin” necə yarandı. Bakı: Yazıçı, 1986 

18.


 Zamanov A. Əməl dostları. Bakı: Yazıçı, 1986 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



449

 

Ulker Bakhshiyeva, ASPU - doctoral student 



Jalil Mammadguluzadeh’s creativity, as an example of national ideology and a new 

type realist school in M.Ibrahimov’s scientific researches 

(Summary) 

 

In this article academician M.Ibrahimov’s investigations related to Jalil 



Mammadguluzade are analyzed. It is known that Jalil  Mammadguluzade had great constributions 

in the formation of national ideology of Azerbaijan literature of the 20

th

 century and the 



development of a new type realistic literature. M.Ibrahimov had investigated these features in his 

work “Boyuk Demokrat” (“Big Democrat”) which he dedicated to Jalil Mammadguluzade in a 

special way. In this article M.Ibrahimov’s attitude to Jalil Mammadguluzadeh as a writer and a 

journalist is analyzed. J.Mammadguluzadeh’s services are estimated in our literature. 

Key words: M.Ibrahimov, J.Mammadguluzade, “Molla Nasraddin”, realist literature, national press 

 

 



 

 

 



Talat Özer 

talat_ozer@hotmail.com 

 

 

MAHTUMKULU ŞİİRİNDE DİNİ-TASAVVUFİ, TARİHİ-EFSANEVİ 



ŞAHISLARA TELMİH  

Giriş    

Türkmen Edebiyatının en önemli sanatçılarından biri olan Mahtumkulu Firaki yalnızca 

yaşadığı dönemin ve yaşadığı zamanın sanatçısı değil; topyekûn tüm Türk dünyasının önem arz 

eden sesini bulunduğu dönemden öteye taşıyan güçlü bir mütefekkir ve şairidir. Mahtumkulu 

Firaki’nin yaşadığı dönem hakkında çeşitli rivayetlere rastlamak mümkündür. Türkmen 

Edebiyatının güçlü sesi ve manevi lideri olan Mahtumkulu’nun Yaşadığı dönem çeşitli edebiyat 

tarihçilerin eserlerde 1733-1779 yılları olarak geçmektedir. (Söylemez: 2011)  Kesin olarak 

bilinmeyen doğum ve ölüm tarihleri 18. Yy da 30- 80 yılları arasında yaşamıştır denilerek 

sınırlandırılabilir. (CAFEROĞLU : 1983) 

Şiirlerinde Mahtumkulu’nun yanı sıra k Piragi(Firagi, Firaki) gibi mahlasları da 

kullanmıştır. Mahtumkulu Doğu Türkçesinin yanında Arapça, Farsça dillerini bilir. Zamana adını 

yazdıran ve ölümünden sonra adı yaşayan şairler sanatkârlık yolunda birçok kişiyi kendisine açar 

ibare olarak görür. Mahtumkulu Nizami, Fuzuli, Sadi-i Şirazi, Ali Şir Nevai gibi klasik şairler 

okumuş, bununla beraber kendisinden öncekiler gibi klasik Türk edebiyatı diliyle değil, genel 

manada canlı ve sade bir üslupla Türkmen şivesiyle şiirler yazmıştır. (KAHRAMAN: 2003, s.393-

394.)  

Canlı bir dile sahip olan Mahtumkulu’nun şiirlerinde “Dini-Tasavvufi Tarihi-Efsanevi 



Şahıslara “ göre telmihlere rastlamak mümkündür. Bu telmihler şairin dilsel gücünü ve derinliğini 

sağlamak amacıyla birçok bilgiyi hatırlık mazmunlarla okuyucunun zihninde hikemîlik 

oluşturmuştur. Edebiyatımızda yazılan eserlerde Peygamber isimlerine ve kıssalardan telmihlere 

rastlamak mümkündür.  

 

1.

  Hâbil-Kâbil 



İnsanlık tarihinin ilk cinayeti olan Kabil’in Habil’i öldürmesi olayına “Mahtumkulu Divanın 

”da rastlamak mümkündür. Bu olay babasının bir sorusuna cevap arayışıyla doğduğu bilinmektedir. 

Babası Azadi’nin sorusuna cevap olarak cumartesi demesi iştihamın çözümü olurken aynı zamanda 

iyi bir telmih oluşturur. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



450

Hâzır eyesi Düldülün, 

Bilir misin, kimdir, bilin, 

Kaysı gün Kâbil Hâbilin, 

Öldürüp, kanını içti. 

 

Hâzır eyesi Düldülün, 



Melek feriştedir, bilin. 

Şenbe gün Kâbil Hâbilin, 

Öldürüp, kanını içti. (s. 528) 

 

Yukardaki mısralardanda anlaşılacağı için sorulan suale cevap verilmiştir.  Mısralarda Hâbil 



ile Kâbil ile birlikte Düldül de bir telmihtir. Düldül’ün adı da eserde telmih olarak geçmektedir 

mısralarda anlatıldığı gibi şenbe(Cumartesi) günü Habil’in öldürüldüğünü ve kanının Kâbil 

tarafından içildiği söylenmiştir.   

2.

  Hoca Ahmet Yesevi  



Mahtumkulu’nun şiirinde Ehl-i sünnet akîdesini yaymak ve yerleştirmek gayesinde olan ve 

tekke tasavvuf edebiyatının kurucusu sayılan Hoca Ahmet Yesevi’ye de telmih bulunmaktadır. 

Mahtumkulu’nun şiir dünyasında yer alan hoca Ahmet Yesevi’nin şiirlerine yansıyışı Yesevi’ye 

duyulan büyük sevgi ve saygıyı gözler önüne sermektedir. Divanı’nda şu dörtlüğe rastlanılır.  

Hazret Ali etgeç âleme da’vi, 

Kaftan kaba düştü hazretin çavı 

Ya, iklim eyesi  Ahmet Yesevî 

Benim sahip-cemâlimi gördün mü? (s. 39) 

Şiirde hoca Ahmet Yesevi’ye övgü dolu bir telmih vardır iklim aynı zamanda mekânsal ve 

zamansal unsur olan eye ile birleştirilmiştir. Bu da Yesevi’nin müritlerinin islamı anlatmak 

amacıyla dört bir yana yayılmasına bir atıf bir övgüdür. İklim ifadesiyle yerin mekanın sahibi olarak 

hitapta bulunur. Bu söylem beşeri bir söylemdir ve yetiştirdiği müritlerinin sayısını ve çokluğunu 

hatırlatmak amacıyla ifadelendirlmiştir.  

3.

  Kârun  



Peygamber telmihlerini anlamada en önemli kaynak şüphesiz Kur’an-ı Kerim’dir. Kuran’ı 

Kerim’dir. Hz. Musa’nın kavminden olan Karun azgınlığa ve bencilliğe düşüp böbürlenmiştir. 

Karun ise ayetlerde şu şekilde anılmaktadır. Allah tarafından ona verilen akıl, ilim ve bunca 

hazineyi kendine mal ederek kendindeki bilgi ve ilimden verildiği yanılgısına kapılır.( Kasas 28/78) 

Allah’ın ona verdiklerinden o başkalarına vermez, cimrilik eder, yeryüzünde böbürlenir. Neticede 

kendisi ve sarayı Allah tarafından yerin dibine girer. (Kasas 28/ 81). Hz. Musa kendisine mucize 

getirdiği halde, o yeryüzünde büyüklük taslar ve Allah da onu helak eder. (Ankebût 29/39.) Allah 

tarafından Hz. Musa aracılığıyla açıkça mucize gönderilen Karun, Firavun ve Haman onun çok 

yalancı bir sihirbaz olduğunu söylerler (Mu’min 40/24.) 

Leyla için cebr ettin Mecnûna, 

Zâlim insaf eyle bu nâ-hâk hûna, 

Günde kırk at bezep berdin Karûna, 

İsâ midâr verdin yeke hâr bile (s. 49) 

Mısralarda anlatılmak istenen şu şekildedir “leyla için ne zulüm ettin Mecnun’a. Zalim, bu 

haksız öç almaya insaf et. Karun’a günde kırk at süsleyip verdin, İsa’ya ise yalnızca eşek ile sabır 

verdin.” Eserde yukardaki ayetlerde açıklandığı gibi Karun’un hazinesinin çokluğu ve kimseyle 

paylaşmaması cimriliği vurgulanırken Hz. İsa Peygamberin ise Rabbimin nasip ettiği bineğe 

sahipliğine şükrettiği vurgulanmıştır. Mısralarda  kalıplaşmış aşık mazmunlarından olan “ Leyla ve 

Mecnuna , Hz. İsa’ya ve Karun’a telmihte bulunulmuştur.  Küçücük bir dörtlüğüm içerisine 

sığdırılan üç telmih şairin derin bilgisinin olduğunun göstergesidir.   

4.

  Züleyha  



Hz. Yusuf kıssasında Mısır azizinin karısı olarak geçen Züleyha Hz. Yusuf’tan murat almak 

istemektedir. Türk Mesnevilerine de konu olan Bu olay  Kur’an-ı ı Kerim’de  ayette şu şekildedir. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



451

“Züleyha, Hz. Yusuf’un güzelliğine dayanamayıp ondan murat almak ister, sonrasında eşi ile 

karşılaşınca Hz. Yusuf’un kendisine saldırdığını ileri sürer. Öbür yandan şehrin kadınlarına azizin 

karısı, kölesinden murat alması dedikodusu intikal edince, Züleyha’da kendini haklı çıkarmak 

istermişçesine, şehrin kadınlarının ellerine bıçak, önlerine de meyve koyar ve kadınlar meyveleri 

soyduğu esnada Hz. Yusuf’a kadınların karşısına çıkmasını söyler ve kadınlar Hz. Yusuf’un 

güzelliği karşısında şaşırır, ellerini keserler. Züleyha da “ “işte” dedi, "bu gördüğünüz, beni 

hakkında kınadığınız (gençtir). Yemin ederim ki, ben bunun nefsinden yararlanmak istedim de o, 

namuslu davrandı. Yine yemin ederim ki, emrimi yerine getirmezse, muhakkak zindana atılacak ve 

kesinlikle zelillerden olacaktır” (Yûsuf 12/ 32) 

Kızıl desem kızıl, al desem alsın, 

Hindistan’da şeker, Bulgarda balsın 

Aşk bilen açılan bir taze gülsün. 

Yusuf Züleyhânın tayı güzel sen. (s. 15) 

“Kızıl desem kızıl, al desem alsın, Hindistan’da şeker, Bulgar’da balsın, aşk ile açılan taze 

gülsün, Yusuf Züleyha’nın benzeri gibi güzelsin.” 

Dörtlükte anlatılmak istenilen Yusuf ve Züleyha’nın güzelliğine telmihtir. Bu telmihler 

benzetmeler yoluyla sağlanmıştır. 

5.

  Hacı Bektâş-I Velî 



Şair, şiirinde, pek çok büyük zattan yardım  ister ve bu zatlardan birisi de Bektaşi tarikatının 

kurucusu  Hacı Bektâş-ı Velî’dir.  

Hacı Bektaş, Abdülkâdir, 

Hoca Ahmet, İmam Rızadır, 

Feridûn bir evliyâdır, 

Barından himmet islerin. (s. 301) 

Dörtlüğün manası şu şekildedir Hacı Bektaş, Abdülkâdir, Hoca Ahmet, İmam Rızadır, 

Feridun bir evliyadır, hepsinden yardım  isterim. Anılan adlar ile Mahtumkulu yine birçok alime 

zata evliyaya telmihte bulunmuştur. 

6.

  Leyla ve Mecnun    



Leyla ile Mecnun Doğu edebiyatında  aşk ve ızdıraba yönelik güçlü bir telmihtir. 

Mahtumkulu eserinde leyla ve mecnuna aşk ile bir telmihte bulunmuştur dörtlük şu şekildedir. 

Mahtumkulu gerek manevi gerekse maddi sevgisini aktarırken Mecnun’un sevdasına hatırlatma 

yapar. Mahtumkulu, düştüğü müşkülü anlatırken, Mecnun gibi aşık, Leyla gibi yanan olduğunu 

ifade eder. 

Leyla için cebr ettin Mecnûna, 

Zâlim insaf eyle bu nâ-hâk hûna, 

Günde kırk at bezep berdin Karûna, 

İsâ midâr verdin yeke hâr bile. (s. 49) 

Mısralarda aşkı ve sevgiyi dillendirirken aşkın zorluğunu Leyla ve Mecnun  ile 

ifadelendirmiş aşkın yakıcılığını bu efsanevi kahramanlar üzerinden telmihlemiştir.  

7.

  Ferhat İle Şirin 



Diğer aşk kemiyet kazanan kahramanlarından biri de Ferhat ile Şirin’dir. 

Dildi dağların zîrini, 

Tapmayan biri birini, 

Âşık Ferhât ol Şîrîni, 

Seven dek sevmişim seni. (s. 478) 

“Birbirini bulamayan, dağları delen o Şirin’ e aşık Ferhat’ın sevdiği gibi sevmişim seni.” 

Mahtumkulu Kendi sevgisini, Ferhat’ın sevgisine benzeterek, “Sevmişim Seni” şiirinde “ey 

habib, Hak resulüsün, samimi candan sevmişim seni” diyen şair, sevgisini bazı unsurlara benzeterek 

gül kokan peygambere olan bağlılığını ifade eder. Bunlardan biri de Ferhat’ın Şirin’e duyduğu 

muhabbeti belirtmiştir. Ve sevgiyi manevi olarak Ferhat’a benzeterek hatırlatmıştır.  

8.

  Nesimi 



Klâsik Türk şiirinin kuruluş ve gelişmesine katkıları tartışılamaz kişi olan Nesîmî 15.yy. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



452

Âzerî sahası şairlerindendir.321 “(ö. 820/1417 [?]) Hurûfîliği ile tanınan mutasavvıf şairdir. (Mengi: 

2010 :80 ) Mahtumkulu’nun şiirinde nesiminin derisinin soyulmasına da telmihte bulunmuştur 

dörtlük şu şekildedir. 

Ol didârdır, yemediler, doydular, 

Ol namazdır, kıyâmete koydular, 

Nesimînin tabanından soydular, 

Bizden selâm bolsun, cevap şöyledir. (s. 395) 

Mahtumkulu şiirinde, bir şaire “o nedir ki” diyerek çeşitli sorular sorar. İstifhamlardan  biri 

de “o kim idi ki tabanından soydular” sorusudur. “O Nesimi’dir” diyerek, Nesimi’nin başına gelen 

olayı hatırlatır. 

9.

  Çovdur Han 



Mahtumkulu devrin hükümdarıdır. Hükümdarın ölümüne üzülen Çovdur Han için şu sözleri 

söyler. “söyle Mahtumkulu, alem bilsin, yeri cennettir, şahit olsunlar, ‘hak rahmet etsin diyerek’ 

dua kılsınlar, tüm ulus iller Çovdur Han için” diyerek, Çovdur Han’a olan bağlılığını ve onun 

vefatından duyduğu hüznü dile getirir. 

Çovdur Han, görecim gönül direğim, 

Sen vefât bolup sen zârlar içinde. 

Göklende pelvânım, ile gereğim, 

Halkı koyup gittin, nârlar içinde. (s. 499) 

 Şair, Çovdur’ın vefatıyla adeta yıkılır. Aşırı hüzünlenir ve derdi artar  Çovdur Han, 

gözbebeğim, gönül direğim, sen vefat etmişsin, Göklerde pehlivanım, ile gereğim, halkı ateşler 

içinde koyup gittin diyerekten şiiri hatırlatmıştır.  

Sonuç 


Tüm Türk Dünyasında önemli bir yere sahip olan Mahtumkulu şiirlerinin “ Dini-Tasavvufi, 

Tarihi- Efsanevi kişi dairesinde incelenmesi gelenek ve geleceği Telmih sanatı yoluyla 

birleştirdiğinin en önemli göstergesidir. Çünkü şiir üstü kapalı bir mesaj iletim yapısına sahiptir. 

Mahtumkulu´nun şiiri ise üzeri kat kat örtülmüş derinlerine inildikçe cevherin açığa vurulduğu bir 

yapıdadır. r. Telmih sanatının geçmişten geleceğe önemli bir taşıyıcı olduğunun geçerliliği 

Mahtumkulu şiirinde hatırlatılan şahıslar yoluyla bir kez daha ispat edilmiştir. 

 

KAYNAKÇA 



 

1.

  Biray, Himmet. Mahtumkulu Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları/1398, Türk Dünyası 



Edebiyatı Dizisi/29, Ankara 1992 

2.

  Caferoğlu, Ahmet. “Türk Kavimleri”, Ankara, 1983 



3.

  Kahraman, Alim. “Mahtumkulu”, İslam Ansiklopedisi, “Mahtumkulu”, Basılan Yer İsam, 

C.27, Ankara 2003. 

4.

  Mengi, Mine.” Eski Türk Edebiyatı Tarihi”. Sayfa 80 Akçağ Yay. ,Ankara 2010 



5.

  Söylemez, Mikail. “Mahtumkulu Divanında İnsanın Psikolojik Yapısı” , Dicle Üniversitesi 

Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2011. 

6.

  Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları , 2010 



7.

  Yazır, Elmalı Hamdi. “ Kur’an-ı Kerim Türkçe Meaili ”  

 

 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



453

 

Ülkər Səmədova, magistr 



AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

Şərq-Qərb şöbəsi, kiçik elmi işçi 

ulcer@bakuhotspot.com 

 

TƏNZİMAT DÖVRÜ TÜRKİYƏ ƏDƏBIYYATINDA NƏSR 



JANRININ HƏDƏFLƏRİ VƏ NƏTİCƏLƏR 

Giriş. Tənzimat hərəkatının Türkiyənin modernləşmə prosesində yeri son dərəcə 

əhəmiyyətli  idi. Bernard Levis Tənzimatdan danışarkən yazır: “XIX və XX əsrlər dünyasında, 

Türkiyə ya modernləşmək, ya  da  məhv olma nöqtəsində idi. Nəticədə, Tənzimatçılar da bütün 

uğursuzluqları ilə birlikdə daha sonra həyata keçiriləcək köklü modernləşmə üçün vacib təməli 

atdılar. Həmin təməl Tənzimat fərmanı idi” Qeyd etməliyik ki, Tənzimat dövründəki Qərbliləşmə 

hərəkətləri “göydən düşmə” bir mahiyyət daşıdığından ictimai bir təmələ, bazaya dayanmırdı. 

Osmanlı ictimai strukturunda, Qərb dəyər və normalarına əsasən reallaşdırılan islahat, yəni 

Tənzimat fərmanı “Ziyalı” sinfi ilə “hökmdar”ın birgə işinin nəticəsi idi. Bu baxımdan Türkiyə 

tarixində Tənzimat adlanan bu islahat əslində ziyalı və idarəedici bütünləşməsinin ən yaxşı 

nümunəsi olmuşdur. 

Belə ki, XIX əsrdə Avropa ədəbiyyatından tərcümələrin dəqiq, tam siyahısı yoxdur. Bu 

mövzuda biblioqrafiya olaraq, istifadə edə biləcəyimiz yeganə qaynaq Seyfettin Özgenin 

Kataloqudur.(3: s.103). Bundan əlavə, bu əsrdə tərcümələrlə bağlı ən geniş araşdırma Ismail Habib  

Sevükün “Avrupa Edebiyyatı ve Biz” adlı kitabı və Sıdıka Yalçın Dilekin  Hacettepe 

Universitetində müdafiə olunan doktorluq dissertasiyası olan “XIX yüzyıl Türk Edebiyyatında 

Popüler Roman yazı” adlı işdir. (8: s.54-61) 

İlk roman tərcümələri haqqında daha geniş və əhatəli araşdırma Nihat Özönün “Türkçede 

roman hakkında bir deneme” adlı kitabında yer almışdır. İsmail Habib Sevük de “Avrupa edebiyyatı 

ve Biz” adlı iki cildlik əsərində 1938-ci ilə qədər ortaya çıxardığı müxtəlif mövzudakı tərcümə 

əsərlərini bir-biri ilə müqayisə edərək, sistemli şəkildə təqdim etmişdir. Dilek Yalçın “XIX yüzyıl 

Türk Edebiyyatında Popüler Roman”, Yadigar Türkeli “Tanzimattan sonra Türkçede Roman 

Tercümeleri (1860-1928)” kimi materiallarda sözügedən dövrdə tərcümə olunan əsərlər öz əksini 

tapmışdır (4: s.107). 

Bu fəsildə Rusiya daxil olmaqla bütün Qərb ədəbiyyatından tərcümə olunan romanlar 

tədqiqat obyektinə çevriləcək. Qeyd etməliyik ki, Dilek Yalçın  “XIX yüzyil Türk Ədəbiyyatında 

Popüler Roman” adlı araşdırmasında 372 tərcümə roman, İsmail Habib Sevük “Avrupa Edebiyatı 

ve Biz” 224 əsərində tərcümə roman, Yadigar Türkeli “Tanzimat sonrası Türkçede roman 

tercümeleri” adlı araşdırmada 457 tərcümə roman tədqiqata cəlb olunmuşdur.( 5: s.92-120) 

Metin Andın, Fevziyye Abbullah Tansel və çox saylı müxtəlif jurnallarda nəşr olunmuş 

məqalələri nəzərdən keçirməklə, mövzuda müəyyən dərəcədə məlumatlanmaq mümkündür. 

1860-1901-ci illər arasında başda Fransız ədəbiyyatı olmaqla İngilis, Alman, Rus, İtalyan, 

İspan ədəbiyyatından 457 roman tərcümə edilərək, Türk ədəbiyyatına qazandırılmışdır. Fransız 

ədəbiyyatından daha çox Xavier de Montepin, Jul Vern kimi yazıçıların əsərləri tərcümə edilmişdir. 

Qərb ədəbiyyatından edilən roman tərcümələri müxtəlif aspektlərdən Türk romanına təsir 

göstərmişdir. Türk romanının özünü təsdiqləməsində tərcümə romanlarının böyük təsiri olmuşdur. 

Tərcümə olunan əsərlərin böyük bir hissəsi sevgi, dedektiv, macəra, səyahət kimi mövzularda idi 

(10: s. 96). 

Qərb filosoflarının əsərlərindən tərcümə etdiyi məlum olan ilk türk müəllif Münif  Paşadır. 

O, Volter, Fenelon və Fontenelledən tərcümə etdiyi dialoqları “Muhaverat-ı Hikemiyye” adı altında 

toplayaraq, 1859-cu ildə nəşr etdirmişdir. Yenə Volter, Bosset, Qretridən etdiyi tərcümələri 

“Ruzname-i Ceride-i Havadis” və “Mecmua-i Fünun”  jurnallarında nəşr etdirmişdir. Bunlardan 

başqa “İlm-i Belağat” adlı əsərində  Sokrat, Aristotel, Siseron, Volter, Fenelon, Monteskyö, Rosse, 

Buffon, Fontenelle kimi yunan və qərbli filosof və ədəbiyyatçılardan çox sayda istinadlar etdiyi 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



454

kimi, Rossenin “Julie ou la Nouvelle Heloise” adlı əsərindən birinci məktubu tərcümə etmişdir. Bu 

tərcümə Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən 1886-cı ildə “Muntehabat-ı Cedide” adlı antalogiyada  nəşr 

olunmuşdur (7: s. 299). 

Ahmet Vefik Paşa Volterin “Mikromega” adlı əsərini “Hikaye-i Hikemiyye-i mikromega” 

adı ilə tərcümə edərək, əvvəl “Diyojen”  jurnalında, sonra da kitab olaraq  1871-ci ildə nəşr 

etdirmişdir. Eyni əsəri bir il sonra  Direktör Ali bəy “Gülli Aqop” teatrı üçün pyes variantında 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin