I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
buradakı türk-qarapapaq kəndlərinin qəbristanlıqlarında vaxtilə kifayət qədər olmuş, ancaq çoxu baxımsızlıq ucbatından qırılıb parçalanmış, yaxud tarixin izlərini silmək üçün qəsdən sıradan çıxarılmış qoç heykəlləridir. Orxon-Yenisey yazıları ilə bağlı qədim türk kültür və mədəniyyətinə dair dərin araşdırma aparan, Orxundan tutmuş Anadoluya qədər (Borçalı da daxil olmaqla) qoç heykəllərini bir-bir təsbit etmiş türkoloq Cengiz Alyılmaz qoç heykəllərinin tarixini olduqca qədimlərə dayandırmaqdadır. C.Alyılmaz igidliyi, qəhrəmanlığı, döyüşkənliyi bildirən qoç heykəllərinin Göytürk və Uyğur dönəmlərində o dövrün daha çox tanınmış insanlarının məzarlarının başına qoyulduğu görüşünü müdafiə etməkdədir. Türk boylarına aid qoç heykəllərinin ilk örnəklərinə türklərin qədim ata-baba yurdu Monqolustanda sıx-sıx rastlandığını qeyd etmişdi. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
423 Akademik B.Budaqov hələ eramızdan əvvəl Altay türklərinin qoç daşları düzəltdiklərini qeyd edərək yazır: “Qəribədir, müsəlman dininə görə qəbir elə düzəldilməlidir ki, iki-üç ildən sonra qəbir itib batsın. Ancaq həmin qəbirlərdə qoç daşları sinədaşı qoyulmaqla bu ənənə pozulmuşdur” (4, s.30). M.Adcıya görə, qədim türklərdə qoç bolluq, varlılıq, rifah; aslan isə güc rəmzini ifadə edirdi və onların şüurunda qoç aslandan yüksəkdə dururdu (4, s.109). M.Seyidov yazır ki, qədim türk xalqlarında qoyun məhsuldarlığın, artımın zoomorfik onqonu sayılmışdır: “Ulu baba Oğuz xaqanda oğlanlarının gələcəkdə törəyib-artmaları, firavan dolanmaları üçün onlara elə qoyunu onqon verir…
Xaqaslarda əskidən qoyun heykəli − quze-menqir qoyunların döllənməsinə, balalamasına yardım edən onqon imiş. Onun ümumi artıma, məhsuldarlığa da yardım etdiyinə inanırmışlar. Elə buna görə də xaqaslar uğurlu məhsul bayramını (taxıl biçimindən sonra) − toyu quze-menqirin yanında keçirir, şərəfinə qurban kəsir və qurbanlıqdan ona pay verirmişlər”. Borçalıda qoç heykəllərin ən çox yerləşdiyi məkanlardan biri dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən və qalalarından hesab olunan Dumanis qalasının məzarlığıdır. Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən istilasından sonra ayrıca Dumanis əmirliyi mövcud olmuşdur.
Qarapapaqlar köçdən sonra da toy, yas və s. mərasimlərdəki ənənələrini və adətlərini xeyli dərəcədə mühafizə ediblər. Bu vəziyyətin meydana gəlməsində qarapapaqların bölgədə özlərini azlıq vəziyyətində görmələri, bu səbəblə digər icmalarla yaxınlıq qurmağa fikir verməmələrinin təsirli olub. Qarapapaqlar bölgədə yaşadıqları müddətin uzun bir hissəsində digər kəndlərə qız verməməyə diqqət yetirib, digər kəndlərdən də qız almayıb, bu vəziyyət icma daxilində qohum evliliklərinin geniş şəkildə çoxalmasına səbəb olub. Bununla birlikdə toy şənliklərini köçdən əvvəl olduğu kimi, köçdən sonra da bir həftə ediblər. Bu toylarda kənd meydanında böyük
çadırlar qurulub, bu çadırlarda “xəngəl”, “xəşil”, “quzu qovurması” və s. kimi yeməklər bişirilərək qonaqlara verilir. Papaqlı toylarındakı bir başqa ənənəvi tətbiq isə “Şah bəzəmə”dir. Bu adətə görə, müxtəlif meyvələr iplər vasitəsilə dəmir çubuqlara bağlanaraq kəndlilər tərəfindən toy evinə aparılar. Bəzi qarapapaq toylarında balaban, zurna,
akkordeon və
s. musiqi alətlərinin müşayiətində yerli rəqslər oynanarkən, bəzi toylarda mövludlar oxudulub və çalğı çaldırılmayıb. Qarapapaqların toy ənənələrində olduğu kimi yas mərasimləri də ətraf icmalardan fərqlidir. Papaqlı yas mərasimlərində görülən bu ayinlərdən ən məşhur olanı ağı ənənəsidir. Eyni zamanda yasevinin bir aylıq ərzağı kəndlilər tərəfindən təmin edilirmiş. Qonşuları, qohumları təxminən bir həftə, on gün yemək bişirb ora apararmışlar.
Öncə tərəkəmə camaatının qədimdən üzü bəri həvəslə istifadə elədikləri xalçalar, kilimlər barədə danışmaq lazımdır. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Qarabağ xalçalarının ən gözəlini tərəkəmələr toxuyub. Biz də burada əsasən müxtəlif heyvan – maral, pələng təsvirli və qədim türk elementləri, həmçinin möhürləri olan xovlu və xovsuz xalçalarla rastlaşdıq. Ayrı-ayrı evlərdə, müxtəlif qadınların toxuduqları, ancaq bir-birindən qətiyyən fərqlənməyən təsvirləri olan xalçalar da vardı. Məsələn, Hüsülü kəndində bir evdə rast gəldiyimiz xalçanın eynisini Hacallı kəndində də gördük. Kreml təsvirli iki xalça kimi. Bu xalçaların ölçüləri, toxunma texnologiyaları eyni olsa da, bir xalçada onu toxuyan qadın bura cavan yaşında vəfat etmiş qardaşının adını həkk edib. Ümumiyyətlə, Sovet hakimiyyəti illərində bu ellərin xalçaçıları naxışlı xalçalarla yanaşı xeyli sayda portret xalçalar da toxuyublar. Kəndlərdə böyük Azərbaycan şairi Nizaminin, Molla Pənah Vaqifin portreti həkk olunmuş xalçalardan başqa, dastanlardakı obrazların, məsələn, Ərəbzənginin, yaxud at belində hansısa qəhrəmanın təsviri olan xeyli xalçalar var. Buna baxmayaraq, bir neçə yerdə üzərində qədim türk simvollarının təsviri olan xalçalara da rast gəlinir ki, bunlardan biri haqqında Avşar kəndindən Minayə Hüseynova maraqlı bir əhvalat danışdı. Onun söylədiklərindən məlum olur ki, xalça toxuyan tərəkəmə qadınları xalçaların üzərindəki naxışları əsasən analarının, nənələrinin, ya da qonşularının vaxtilə vurduqları naxışlardan götürüblər.
Tərəkəmələrdə fərməş, xurcun, heybə, çul, palaz, cecim, yəhərüstü, örkən, çatı toxunulması da çox geniş yayılıb. Çünki tərəkəmə camaatı köçə başlayanda adları çəkilənlərin hər birindən istifadə edir, onların hərəsi bir işə yarayır. Əgər fərməşə yorğan-döşək, pal-paltar yığılırdısa, heybəyə yüngül yol azuqəsi, xurcuna məişətdə istifadə olunan əşyalar doldurulurdu. Ağcabədinin Hüsülü kəndində Nabat Əliyevanın bizə göstərdiyi fərməşin, heybənin naxışlarına, həqiqətən, baxmaqla doymaq olmur. Misdən olan qədimi su səhənginin boğazına dolanmış bəzəkli, qotazlı çatının isə nə az-nə çox, düz 50 yaşı var. Ancaq nə rəngi, nə də naxışları solub. 1886-da Tiflisdəki I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
424 Qafqaz yun sərgisində Sarvandan gətirilmiş Borçalı qumral qoyunuyla Tuş qoyununun
qarışığından alınan “dönmə” adlı yun, 1889-da yenə belə sərgidə Borçalı sakini İsmayıl Mürşüd oğlunun gətirdiyi ipəkdən toxunma cecim yüksək dəyərləndirilərək, gümüş mükafata layiq görülmüşdü. 19-cu yüzildə də Borçalı xalılarının, xalçalarının bəzək motivlərində mifik izlər güclü idi, stilizə olunmuş təsvirlər üstün idi. Əsasən Qızılhacılı’da toxunmuş “Ziynətnişan” vəya “Zeyvənişan” çeşnili xalı, Lətif Kərimov’un zənnincə, Borçalı Qarapapaqlarının adıyla bağlı olan “Papaqlı” xalıları, Borçalı’da toxunmuş və Azərbayçan İncəsənət Muzeyi’ndə saxlaian “Qaraqoyunlu” xalısının çeşniləri, “Faxralı”, “Qaraçöp”, “Qarayazı”, “Qaçağan”, “Qurbağalı”, “Ləmbəli”, “Dəmirçihasanlı” xalıları hər inçə naxışda, ilmə-düyündə sirləri yaşadır (3,s. 91).
Türk olmaq hələ türkü sеvmək, Onun yüksəlməsinə çalışmaq dеmək dеyil. Türkü sеvmək, onun yüksəlməsinə çalışmaq ilk öncə Ona vəcdlə vurğunluqdan kеçir. Bu vəcdlə vurğunluğun əsasında türkün tarixini, dilini, ədəbiyyatını, mənəvi dəyərlərini dərindən öyrənmək durur. Unudulmamalıdır ki, tarixdə ən böyük qüsurumuz “öz əlimizlə yaratdığımız və yaşatdığımız xarici gözəllərə aşiq olub onlarla еvlənməyimiz”, yəni öz dilimiz və ədəbiyyatımızın əvəzinə hakimiyyətimiz altında olan xalqların dil və ədəbiyyatlarını zənginləşdirməmiz olub. ƏDƏBİYYAT 1. Alyılmaz Cengiz. Gürcistandaki Türkler ve Türk Eserleri. // Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Abideleri. Ankara, 2012. 2. Hacılar Valeh. Gürcüstanda Türk xalq ƏDƏBİYYATı ənənələri. Bakı, 2005. 3. Керимли Вугар. Тюрки в Грузии. Баку: Текнур, 2011. 4. Məmmədli Şurəddin. Alın yazımız, Tiflis, 1997. NUR, Rıza. Hayat ve Hatıralarım, III cilt, İstanbul, 1968. Vuqar Karimli The Artistic Culture of the Garapapag Turks Summary
By the author of this article Garapapag tarakama), Turks, domestic and cultural life, its rich cultural heritage and ethnographic aspects edilmisdiQarapapaq Turks to have their residence in the area of historical monuments, including the areas were analyzed. Key word: Garapapag, tarakama, Turkic peoples, artistic culture, folk art.
Р. М.Валеев, д.и.н., проф. ИМОИВ КФУ, АН РТ Р.З.Валеева КГИК, КИУ (ИЭУП), Т.И.Зяппаров ИМОИВ КФУ
ИЗ ИСТОРИИ РОССИЙСКОЙ И АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ АРАБИСТИКИ И ТЮРКОЛОГИИ ХIХ В.: ПИСЬМА МИРЗЫ А.К. КАЗЕМ-БЕКА АКАДЕМИКУ Х.Д.ФРЕНУ (1831-1846 гг.) Статья посвящена обзору истоков и основных направлений развития российской арабистики и тюркологии ХIХ в., роли известных основоположников в изучении арабо- мусульманской цивилизации в России - Х. Д. Френа и Мирзы А. К. Казем-бека. Основное внимание уделено неопубликованным письмам профессора Мирзы А. К. Казем-бека академику Х. Д. Френу.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
425 Ключевые слова: Российская арабистика и тюркология ХIХ в., отечественные востоковеды, Х. Д. Френ, Мирза А. К. Казем-бек. The article is intended to review sources and main directions of development of the Russian Arab and turcology studies in the 19 th century as well as the role of Ch.M. Fraehn and Mirza A.K.Kazembek, well-known founders of Arab and Islamic civilization studies in Russia. The unpublished letters of professor Mirza A.K.Kazembek to academician Ch.M.Frähn are in the focus of the article. Key words: Russian Arab and turcology studies in the 19 th century, Russian Orientalists, Ch.M. Frähn, Mirza A.K.Kazembek В Российской империи во второй половине XVIII – нач. XX вв. изменялись система арабистического и тюркологического образования, научные, просветительские и мировоззренческие принципы исследовательской работы востоковедов - ученых и практиков. Арабистика и тюркология как комплекс знаний и научные направления пракитческой, академической и университетской ориенталистики об истории и культуре арабоязычных и тюркских народов становились органической сферой отечественной и европейской науки, культуры и российского имперского государства и общества. В ХVIII в. истоки знакомства с арабо-мусульманской цивилизацией связаны с обучением арабскому, персидскому и тюркским языкам, изданием арабского текста Корана в эпоху Екатерины II, русскими переводами Священной Книги с западных языков, переводом и изданием европейских текстов «1001 ночи», повествований об «Агарянах», «Измаильтянах» и «Сарацинах» и исследованием разнообразных тюркоязычных памятников духовной и материальной культуры. Подготовка и издание оригинальных переводов классических арабских и тюркских литературных памятников, составление словарей, грамматик, пособий сыграло основную роль в формировании целостного структурного видения арабо-мусульманского мира и наследия народов Арабского Востока и тюркского мира в российском обществе. На рубеже ХVIII – ХIХ вв. обозначилась эпоха рождения научных и культурных традиций российской и азербайджанской арабистики и тюркологии, взаимосвязанных научных направлений и дисциплин. Феномен этого социокультурного рубежа мы усматриваем, прежде всего, с истоками классической арабистики и тюркологии в России – систематическим и комплексным изучением арабского, персидского и тюркских языков, письменных и материальных памятников и осмыслением средневекового и современного историко- географического пространства арабо-мусульманского мира и вклада народов тюркской цивилизации. Востоковедение в Российской империи XIX – начала XX вв. как образование и наука представляло собой взаимосвязанную, развивающуюся и многоуровневую систему. Исключительную роль в истории науки и культуры народов России и Азербайджана сыграло академическая и университетская арабистика, иранистика и тюркология (османистика, туркология), институционально связанные между собой. На современном этапе совершенствования фундаментального востоковедного образования и дальнейшего сотрудничества ориенталистов академических институтов и учебных заведений России и Азербайджана (в целом стран СНГ) этот опыт приобрел социополитическую, культурную и научно-практическую значимость. Особенно во второй половине XIX – начале XX вв. значительно меняются масштабы востоковедных исследований и их организация. В России основную роль в развитии арабо- мусульманских штудий, посвященных истории и культуре тюркских народов империи ключевую роль начинают играть университеты, Академия наук и связанные с ними научные общества, а также специальные учебные заведения. Важнейший закономерный итог этого сложного и многоаспектного процесса – возникновение целостной системы арабистического, ирановедческого и тюркологического образования и науки о мусульманском Востоке в начале XX в.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
426 В истории российской (в том числе азербайджанской) арабистики и тюркологии ХIХ в. формирование и развитие просветительских и научных направлений исследования арабо- мусульманской цивилизации связаны с педагогической и научной деятельностью академика Х.Д.Френа (1782-1851) и профессора Мирза А.К. .Казем-Бек (1802-1870). В фондах Санкт-Петербургского филиала архива РАН 1 , хранится дело, которое может быть весьма полезным для исследователей истории становления российского и азербайджанского востоковедения – письма профессора Казанского университета А.К.Казем- Бека академику Х.Д.Френу. Х.Д.Френ и А.К.Казем-Бек являются патриархами российской имперской ориенталистики, создавшими в первой половине XIX в. востоковедение не только в Казани, но и в целом в России и Азербайджане, заложившими фундамент новой науки, оформившими ее задачи и определившими развитие в будущем. Тем не менее, характер и содержание отношений между двумя бывшими профессорами Казанского университета до сих пор не было предметом специального исследования. Адресатом писем был известный академик императорской Санкт-Петербургской Академии наук Христиан Мартин Френ (Христиан Данилович, Christian Martin Joachim Frahn) (1782 – 1851), востоковед, нумизмат, доктор философии и богословия (1804), орд. акад. Петерб. АН (1817). Он учился в университетах Ростока, Гёттингена, Тюбингена (1802). С 10 июля 1807 г. был зачислен на должность ординарного профессора восточной словесности Казанского университета. В 1807-17 возглавлял кафедру восточной cловесности, преподавал арабский, персидский, еврейский, сирийский языки, палеографию, золотоордынскую нумизматику. С 11 ноября 1818 г. он назначен хранителем и директором Азиатского музея в С.-Петербурге. В Казани вышла первая его монография, посвященная описанию саманидских и буидских монет, напечатанная на арабском языке. В дальнейшем он представил описание частных коллекций восточных монет, хранившихся в Казани, подробно останавливаясь на монетах Арабского халифата, династии Саманидов, Волжской Булгар. Здесь была заложена основа его собственной коллекции. Одним из первых описывал восточные монеты, медали Эрмитажа, Азиатского музея и рукописи Восточного Минц-кабинета Академии наук. Основатель и первый директор Азиатского музея Петербургской АН (1818-42). Член общества истории и древностей в Одессе (1839). Один из организаторов Русского археологического общества (1848). Основные труды посвящены средневековой восточной нумизматике, источниковедению и эпиграфике. Он сыграл исключительную роль в привлечении восточных источников для изучения российской истории. Его исследования заложили направления развития классического востоковедения и восточной (в т.ч. золотоордынской) нумизматики в России. Как справедливо считал И.Ю.Крачковский, именно в Казани произошло становление Х.Д.Френа как ученого 2 . Автор сохранившейся части переписки, Мирза Александр Касимович (при рождении Мухаммед Али) Казем-Бек (1801 – 1870).
Мирза А.К. Казем -Бек – основоположник и патриарх российского и азербайджанского востоковедения ХIХ в., крупнейший и видный тюрколог, иранист, арабист и исламовед признан в научных кругах России, Азербайджана, Европы и Востока. Человек и труженик поистине энциклопедических знаний, Казем – Бек оставил неизгладимый след в истории российского, азербайджанского и мирового востоковедения. Связанный тесными узами сотрудничества и дружбы с выдающимися учёными и передовыми мыслителями своего времени – Н.И. Лобачевским, Н.Г Чернышевским, Л.Н. Толстым, М.Ф. Ахундовым, А. Гумбольдтом и многими другими, Мирза А.К. Казем –Бек снискал себе всемирную известность как крупнейший знаток мусульманского мира.
1 Санкт-Петербургский филиал Архива РАН. Ф. 778. Оп. 2. Д. 130. 2 Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. Т.5. М.-Л., 1958. С. 54.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
427
Истоки и развитие университетского востоковедения в гг. Казани и Санкт Петербурге, качественные рубежи этого феномена связаны с личностью проф. Мирзы А.К.Казем-Бека. Он оказал огромное воздействие на последующее развитие отечественной ориенталистики во второй половине Х1Х в. Его исследования стали новаторскими и свидетельствуют с каким упорством ученый изучал культурное наследие арабо- мусульманского мира. Гуманистический характер востоковедных поисков ученого- мыслителя остается главным в наследии Казем-Бека. В целом Христиан Данилович Френ (Christian-Martin von Frehn, 1782-1851) и Александр Касимович Казембек (Мирза Мухаммед Али Казем-бек, 1802-1870) сыграли выдающуюся роль в научном развитии и институциональном становлении российской и мировой арабистики, иранистики, тюркологии и исламоведения. Начав востоковедную деятельность в Казани и Казанском императорском университете, они внесли значимый вклад в формирование и развитие известных востоковедных учреждений России и Европы – Казанского университета (ныне Казанский (приволжский) Федеральный университет), Азиатского музея (ныне Институт восточных рукописей РАН) Российской (Императорской Санкт-Петербургской) академии наук и Факультета восточных языков (ныне восточный факультет) Санкт-Петербургского университета. Неопубликованные письма Мирзы А. К. Казем-Бека академику Х. Д. Френу датируются 1831-1846 гг. Всего писем 33, общее количество листов – 50. Большинство из них написано на обеих сторонах листа, на обычной бумаге. В начале или в конце писем, как правило, содержатся трудночитаемые пометки на немецкой готике с датой получения, принадлежавшие перу Х.Д.Френа. Письма казанского профессора написаны на английском языке и органичным использованием турецкого, персидского, арабского, русского и даже французского языков. Это языковое изобилие и сыграло роль в том, что письма А.К.Казем-Бека не получили широкой известности и не были соответствующим образом введены в научный оборот в российской и европейской ориенталистике. В целом письма А.К.Казем-Бека были известны в истории отечественного востоковедения О них, в частности, упоминают А.М.Куликова, В.Гулиев 1 , к ним обращались М.А.Абдуллаев, А.К.Рзаев 2 . Однако эти упоминания имеют общий описательный характер и, скорее, служат для указания на существование таких писем вообще, нежели на анализ и вовлечение в научный оборот содержащиеся в них сведения и материалы. Хороший английский язык посланий объясняется тем, что молодой Мирза Мухаммед Али в период проживания в Астрахани преподавал восточные языки шотландским миссионерам, постоянно вступая с ними в диспуты на религиозные темы. Очевидно, это нелегкое для себя время талантливый юноша использовал с пользой для интеллектуального развития. Впоследствии комиссия по зачислению его в штат Казанского университета с удивлением отмечала его поразительную начитанность и осведомленность в европейской литературе 3 , а Эдуард Турнерелли (1813-1896) неоднократно указывал в своих заметках, что А.К.Казем-Бек говорил по-английски «так же хорошо, как и на родном персидском» 4 .
мусульманских рукописей, глубоким исследователем литературы, культуры, языков мусульманского Востока, личностью со своими интересами и жизненными проблемами и т.д.
1 См.: Куликова А.М. Российское востоковедение XIX века в лицах. СПб., 2001; Гулиев В. Азербайджанская школа в российской ориенталистике. Баку, 2002. 2 Абдуллаев М.А. Казем-Бек и Дагестан. Махачкала, 1997; Рзаев А.К. Мухаммед Али М.Казем-Бек. М.,1989. 3 Баратынская О.А. К биографии ориенталиста А.К.Казем-Бека // Русский архив. 1893. Кн. 3. С. 209. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|