I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
rəkkəb və aktual məsələlərin aşkarlanması ilə müşayiət olunan təkmilləşməsi zəruridir. Ən əsası isə odur ki, tədqiqatçı yalnız bir nəticəni deyil, qarşılaşdırılan obyektlərin fərqləri haqda məlumatların daxil olduğu bütöv bir elmi məlumatlar sistemi qazanacaq. Azərbaycan və Türk xalqlarının xalq yaradıcılığı ilk növbədə musiqi mədəniyyətlərinin genetik laylarının kəsiyində özünü büruzə verən qohumluq parametrlərinə malikdir. Bu layların di- namik imkanlarını – məkan (tarixi-mədəni) və zaman (müasir tarixi mərhələyə aiddan) xasiyyətnamələrini üzə çıxarmaq üçün müqayisəli təhlilin iki sinxron və diaxron, başqa sözlə, funksional və müqayisəli-tipoloji istiqamətini sintezləşdirmək lazımdır. Sinxron nəzər bir sıra arxetiplərin xarakter və funksiyasını, onların vahid sistemin variantları kimi korrelyasiyasını öyrənməyə imkan verir. Musiqi ənənəsinin, onunla münasibətlə xariji faktor rolunu oynayan amillərlərlə (dil, mifologiya, maddi mədəniyyət, mərasim), dövrün xarakteri ictimai şüur formaları və s. ilə qarşılıqlı əlaqələrin açılması diaxron müqayisəni müəyyənləşdirir. Bunun nəticəsində arxetiplərin müxtəlif milli və regional sistemlərdə musiqi inkişafının təkamülü prosesində yarana biləcək yeni aspektlər və xassələr üzə axajaq. Müqayisəli təhlili cəlb olunan materialın miqyası geniş olduqca müqayisəli metodun sinxron və diaxron aspektləri daha üzvü şəkildə qovuşur. Bu tədqiq olunan materialın obyektiv məzmunu ilə bağlıdır. Beləliklə, araşdırılan istənilən material «üfqi» və «şaquli» kəsiklərin çarpazlaşmasında işıqlandırılır, yəni özünün tam xasiyyətnaməsini alır.
Beləliklə, Azərbaycan və Türkiyə xalq musiqisinin müqayisəli təhlili metodologiyasında dörd mərhələdən ibarətdir: 1) hər iki xalqın folklorunda arxetiplərin müəyyənləşdirilməsi; 2) onların fəaliyyət sferalarının qarşılaşdırılması; 3) milli özünəməxsusluğun, fərqlərin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə arxetiplərin təsnifatının aparılması; 4) onlar arasında intonasiya-tipoloji əlaqələrin açılması indi isə bu təzislərin daha müfəssəl izahına keçək. İndi isə bu tezislərin daha müfəssəl izahına keçək. Artıq qeyd olunduğu kimi, janr analogiyaları iki mədəniyyəti vahid musiqi məkanında birləşdirir. Xalq musiqisinin fundamentini təşkil edən identik intonasiya modelləri bütöv strukturun
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
381 melodik cəhətdən ifadəli və əhəmiyyətli komponentləridir. Axırıncılar isə ladintonasiya prosesində mühüm funksiya yerinə yetirərək onun müxtəlify formalarının kristallaşmasının əsasına çevrilir. İntonasiya modellərinin sabitliyi və stabilliyi onların türksoylu tayfaların musiqili-nitq genofondu ilə genetik əlaqələri ilə sərtlənmişdir. Onlar müəyyən məna yükünə malik formul intonasiya dönmələrindən ibarət tipoloji təbəqəni yaradır. Burada tipoloji səhiyyənin ilkin protontonasiya və genetik kodu, formulluğu müəyyənləşdirən qanunauyğunluqları fəaliyyət göstərir. Hər bir musiqi hadisəsi öz dövrü ilə rəngarəng əlaqələrdə olur. Bu əlaqələr bədii xüsusiyyətlərdə də öz əksini tapır. Azərbaycan və türk xalqının musiqi praktikasında əsrlər boyu bir çox ifaçı və müğənninərin yaradıcılıq təcrübəsində ümumiləşdirilmiş formula ladintonasiya dönmələri kristallaşmışdır. Bu sabit kanonlaşmış modellər qeyri-adı, həssas xalq yaddaşında həkk olmuşdur. Şübhəsiz, bu cür tipoloji dönmələr müəyyən vaxtdan sonra qanunauyğunluqlar statusu almış müəyyən qarşılıqlı əla- qələrə əsaslanır: «hər vasitənin ifadəli imkanları bu və ya digər təbii müqəddəm şərtlərə (akustik, bioloji, psixoloji) dayaqlansa da, əhəmiyyətli sərəcədə hər hansı bir musiqi sistemindəki yerindən və rolundan asılıdır. Müxtəlif sistemlərdə eyni və ya oxşar vasitələrin funksiyaları və mənası müxtəlif ola bilər». Bu tezis bizim nəticələrimizi təsdiq edir: əgər Azərbaycan və Türkiyə musi- qisində qohum funksional mənalı analoji ladintonasiya dönmələri mövcuddursa, deməli bu iki musiqi ənənəsinin formalaşması eyni bir bədii sistemdə baş vermişdir. Bu zaman baş verən proses- lər üçün xarici impulslar tarixi faktorlardırsa, bu proseslərin müəyyən bədii sistemdə üzə çıxmaq imkanları strukturun öz daxili, gizli potensialları ilə şərtlənmişdir. Strukturun daxili genetik im- kanları öz «energetik» imkanlarını semantik əhəmiyyətli, genetik müəyyənləşmiş arxetiplərin fəaliyyətində reallaşdırır. Bu cür müqəddəm şərtlər onların tipikləşməsi və janr mənsubluğu üçün gözəl imkanlar yaradır. Şübhəsiz, ladintonasiya modelləri mahiyyət etibarilə, xalqın bədii yaddaşının tarixi inkişafı mərhələlərini əks etdirir. Onlar əsrlər boyu kristallaşaraq tipik intonasiya cövhərinə – folklor ənənəsinin dərindən dərk olunması səviyyəsində fəaliyyət göstərən semantik «işarə»yə çevrilir. Bununlada biz ümumtürk musiqi sisteminin «intonasiya kökünü» üzə çıxarmağa, onun tipoloji sırasının dərk edilməsinə yaxınlaşa bilərik. İndi bizim problemlə bağlı «tipolojı sıra» anlayışının bəzi xüsusiyyətlərini aşkarlayaq. 1. Tipoloji sıra anlayışı ümumtürk musiqi mədəniyyəti tarixində üzə çıxan proses və olayların obyektiv mövcud olan (özü də sinxron və diaxron mühitdə) tipoloji ümumidiyidir. 2. Bu anlayışda bütün rəngarəng materialdan keçən sabit melodik tiplər cəmləşir. Eyni zamanda tipoloji sıra anlayışı bu tiplərin fəaliyyət göstərdiyi formaların tarixi dəyişikliklərlə korrelyasiya edir. Şübhəsiz, axırıncı amil ümumi «göstəriciləri» saxlamaq şərtilə müəyyən bir «intonasiya müstəvisi»nin hüdudları ilə tənzimlənir. 3. Ümumtürk musiqi mədəniyyətinin müqayisəli oyrənilməsinin şaxələnmiş və çoxpilləli sistemində tipoloji sıra anlayışı tədqiqatın böyük vahidi rolunu oynayır. Bu zaman vahidlərin iriləşməsi miqyası, yeni hər dəfə tipoloji sıra anlayışı ilə bir yerə toplanan konkret materialın diapazonu universal deyil, mütəhərrikdir. Bəzi hallarda bu miqyas ümumtürk musiqisinin mikrohəcmini, məsələn, bir regiona aid iki qohum musiqi sisteminin inkişafının müqayisəli aspektini əhatə edir. Başqa bir halda, o, ümumtürk mədəniyyətinin bütün mənzərəsinə aid edilir, onu prosesin özünə sinxron nəzər çərçivəsində, ya da uzun müddətli tarixi zaman ərzində, yəni diaxron səviyyədə araşdırır. 4. Nəzəri ümumiləşdirmələrə şamilən, tipoloji sıra anlayışı həm konkret sənət nümunələrinə, həm də onların yaranmasının qanunauyğunluqlarına aiddir. İlk növbədə bizi musiqi proseslərinin elə xüsusiyyətləri maraqlandırır ki, onlarda ümumtürk mədəniyyətinin magistral qanunauyğunluqları ilə qarşılıqlı əlaqələr aydın surətdə sezilir. Bu cür ümumiləşdirmələri yalnız müxtəlif dairələrdə (ibtidaidən tutmuş alilərə qədər) qarşılaşdırmaların aparılması ilə formalaşdırmaq olar (biz ilkin folklor intonasiyaetməsi – nümunələrindən şifahi ənənəli peşəkar formalara aparan yolu nəzərdə tuturuq). 5. Eyni zamanda, musiqi sənəti sahəsində fəaliyyət göstərən tipoloji sıralar heç də hərəkətsiz qurumlar deyil. Onların hər birinin hüdudlarında milli mədəniyyətin və ya bütün bir zamanın xüsu- siyyətlərinə, müəyyən tarixi şəraitə müvafiq çoxcəhətli inkişaf formalarını aşkar etmək olar. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
382 6. Nəhayət, tipoloji sıra özündə cəmləşdirdiyi təzahürlərin sabitliyini, eyni zamanda onların variantlı çoxcəhətliliyini nəzərdə tutan dinamik anlayışdır. Ümumtürk musiqi məkanının fenomenləri rolunda çıxış edən sinxron və diaxron tipologiyalar tarixin özü ilə paralel dəyişir. Bu anlayışın dinamikası yalnız tarixi inkişafın gedişi ilə yaranan dəyişikliklərdə üzə çıxmır. O həm də bir musiqi epoxası hüdudlarında milli, regional və başqa səviyyələrin geniş spektrli variantlarında özünü büruzə verir. Tipoloji sıra anlayışı ümumtürk dünyasının tarixi və musiqi proseslərinin – dövrləşdirmə, «tarixi coğrafiya» (burada biz milli, zona və regional sistemlərin dəyişilmiş xəritəsini nəzərdə tuturuq) kimi mühüm koordinatlarının bilavasitə yaxınlığında yerləşir. Bu anlayış ali tarixi-musiqi elmi sintezinin əldə olunması üçün zəruri olan, müasir musiqişünaslığın aparıcı nəzəri anlayışlarına bütün parametrləri ilə uyğun əgəlir. Beləliklə milli, zona və regional musiqi qurumlarının ümumi tipoloji xüsusiyyətlərinin aşkarlanması tarixin musiqi türkologiyası «güzgüsündə» sistemli şəkildə əks olunması üçün zəruri hazırlıqdır. O, hər milli mədəniyyətin yolunun ümumtürk musiqi dünyası kontekstində müqayisəsi üçün müqəddəm şərtlər yaradır. Şübhəsiz, ümumtürk musiqi mədəniyyəti kimi çoxsaylı musiqi sistemlərinə malik mədəniyyətin tədqiqində yalnız ümumi kateqoriyaların deyil, həm də vahid prinsiplərin işlənməsi zəruridir. Bir daha musiqi sahəsində müqayisəli təhlilin ən məhsuldar və universal prinsipi kimi – ümumi tipoloji sıranın keyfiyyət xassələrinin müəyyənləşdirilməsini qeyd etdikdən sonra yenidən əvvəlki fikirlərə qayıdaq. Beləliklə, öz işimizdə biz xalq musiqi toxumasında tipologiyanın elə sabit elementlərini aşkarlamaq istəyirik ki, onların funksional mahiyyəti Azərbaycan və Türkiyə ən- ənələrində analoji əhəmiyyətə malik olsun. Nəticədə verilmiş melodik siniflər üçün ümumi tipoloji sıranın fəaliyyət radiusu üçün ideal şərait yaradılacaq. Bu zaman müəyyən tipoloji sıralar öz daxilində əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən inkişaf mərhələlərindən ibarət uzunmüddətli tarixi fəaliyyət hüdudlarına malik ola bilər. Digər tipoloji sıralar nisbətən qısa zaman çərçivəsində izlənə bilir. Bu yalnız musiqi tarixi baxımından deyil, həm də nəzəri baxımdan prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Rana Mammadova On some aspects of the study of Azerbaijan and Turkic music Summary
The folk creation of the Turkic world contains related parameters which became apparent first of all in the cut of genetic layers of the culture. In order to reveal dynamic possibilities of the last ones – their spatial (historical-cultural) and temporary (regarding modern historical stage) characteristics, it is necessary to synthesize two tendencies of the comparative analysis – synchronous and diachronous, in other words, functional and comparative-typological ones. Key words: Azerbaijan music, Turkic music, typological string, Turkic music culture.
Abide Doğan, Prof. Dr. Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, abide@hacettepe.edu.tr
ÜNLÜ BİR TARİHÇİNİN OYUNU: HIKÂYE-I İBRAHIM PAŞA VE İBRAHIM-I GÜLŞENİ Ünlü şair ve tiyatro yazarı Abdülhak Hâmid’in babası Hayrullah Efendi’nin tıp son sınıf öğrencisi iken yazıp çekmecesinde sakladığı Hikaye-i İbrahim Paşa ve İbrahim-i Gülşeni adlı eser, Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nden önce Türkçe kaleme alınmış oyunlardan biridir. Hayrullah Efendi tarihçi olduğu için eserinde tarihi bir konuyu ele almıştır. Oyunda olaylar Kanuni Sultan Süleyman devrinde geçer. Kanuni’nin sadrazamlarından İbrahim Paşa, Mısır’da ün salmış mutasavvıflardan I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
383 İbrahim-i Gülşenî ve Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın şahsiyetlerinin birbirine karıştırılarak oluşturulan eser teknik yönden basit olduğundan vakada karşılıklı olmuştur. Yazar, oyunda Osmanlı için asıl tehlikenin veliaht İbrahim’den geleceğini düşünmüş ise de, korkuları gerçekleşmemiştir. Eserin dili ve üslubu 16. yüzyıla uydurulmaya çalışılmıştır. Eser yayımlanmadığı için Türk tiyatrosunun geleceği üzerinde etkili olmamıştır. Ancak, tiyatro zevkinin bu devirde yepyeni ve güzel eser ortaya koyma deneyimine kadar gittiğini göstermesi bakımından önemli olduğu gibi, Abdülhak Hamid’deki tarihi piyes yazma merakının ve zevkinin nereden geldiğini göstermesi bakımından da önem taşır. Bu bildiride söz konusu eser, içerik, yapı, dil ve anlatım özellikleri, geleneksel Türk tiyatrosu ve Batı tiyatrosu etkileri yönünden de değerlendirilecektir.
Necati Demir, Prof. Dr. Gazi Üniversitesi Ankara, demir_necati@hotmail.com
OĞUZNAME’YE GÖRE AZERBAYCAN’IN OĞUZ KAĞAN TARAFINDAN FETHİ Giriş:
Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki Oğuz-name, birkaç kalemden çıkmıştır. İlki ve elbette ki en önemlisi yazılış tarihi bilinmeyen Uygur yazılı nüshasıdır. Uygur yazısı ile yazılmış olup en eski müstakil nüsha olduğu, XIII. yüzyılda kaleme alındığı düşünülmektedir. Paris Bibliotheque Nationele, Supplement Turc 1001’de kayıtlıdır. Baştan ve ortadan sayfaları eksiktir (Bang, Rahmeti: 1936, Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). Bir diğer nüsha ise Reşideddin, Camiü’t-Tevarih adlı eserinin içerisinde yer almaktadır. Yani Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı eserinin II. cildinde yer alan "Türkler'in ve Oğuz'un tarihi ve onun (yani Oğuz Han'ın) cihangirliğinin hikâyesi" adını taşıyan bölüm Oğuz-name’dir. 1305 yılında yazıldığı kuvvetle muhtemeldir (Togan: 1982, Şükürova: 2014, s. 57- Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). Hive Hanı Ebülgazi Bahadır Han’ın 1659-60 yılında kaleme aldığı Şecere-i Terakime adlı eser de Oğuz-name’dir (Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). Ayrıca Hive Hanı Ebülgazi Bahadır Han’ın 1663 yılına kadar kaleme aldığı Şecere-i Türk adlı eser de Oğuz-name sayılmaktadır. (Ölmez, Kargı: 1996). Ebülgazi Bahadır Han’ın 1663’te ölmesinden dolayı yarım kalmış, daha sonra eseri oğlu Enuşe Han tamamlamıştır(Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). 1. Oğuz Kağan ve Oğuz-name: Oğuz-name adlı ile bildiğimiz eserler içerisinde Oğuz Kağan’dan en detaylı bahseden nüsha, Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı Farsça eserinin II. cildinde yer alan "Türkler'in ve Oğuz'un tarihi ve onun (yani Oğuz Han'ın) cihangirliğinin hikâyesi" adını taşıyan bölümdür. Diğer eserlerde Oğuz Kağan hakkındaki bilgiler kısa tutulmuştur. Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı eserinde ise dünya hakimiyetini nasıl sağladığı özet olarak anlatılmaktadır (Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). 2. Oğuz-name ve Azerbaycan: Bahsedilen dört önemli Oğuzname nüshası içerisinde Azerbaycan’dan detaylı bir biçimde bahseden Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı Farsça eseridir. Eser hakkında bilinen ilk tercüme Türkmenistan’da yapılmıştır. Türkmen Salar Baba, Reşideddin‘in Cami‘üt-Tevarih adlı eserini Farsça‘dan tercüme etmiştir. Z. B. Muhammedova bu ilmi çalışmasında ilk defa eserin dil incelemesini yapmıştır. Onun orfografiyası, fonetiği, leksikası, sentaksı hakkında bilgiler verir. Sonra eserin metni ve Rus diline çevrilmiş tercümesi, en sonunda da sözlük ve tarihi-coğrafi adların anlamları verilmiştir. Daha sonra bu çalışma 1993 yılında Türkmen Arhiwi Dergisi‘nde neşredilmiştir. Türkiye Türkçesindeki en önemli çalışma, A. Zeki I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
384 Velidî Togan’a aittir. O pek çok nüshayı karşılaştırarak eseri 1982 yılında Oğuz Destanı adıyla yayımlamıştır (Togan: 1982, Şükürova: 2014, s. 57). 2.Oğuz-name’ye Göre “Azerbaycan” Adı Azerbaycan adının etimolojisi Oğuz-name’de çok ilginç bir şekilde yapılmıştır. Eserdeki bilgilere göre Oğuz Kağan, bir yıl yaz aylarında Azerbaycan vilâyetini de alır. O zamanlar Azerbaycan’ın adı elbette ki başkadır. Kendi has atlarını, otlakları çok geniş ve güzel olan Ucan Ovası’ndaki meralarda besler. Oğuz Kağan, Ucan Ovası’nda bulunduğu sırada bir gün herkesin toplanıp birer etek toprak getirerek yığmalarını ve burada büyük bir tepe yapmalarını emreder. Önce kendisi bir etek toprak getirip döker. Bizzat kendisi toprak döktüğü için bütün asker birer etek toprak getirip döktüler. Sonunda toprak yığılır, büyük bir tepe olur. Bu tepenin adına “Azerbaynân” dediler. Türkçede “Azer” yüksek; “baynân” ise “zenginlerin, uluların yeri” anlamına gelmektedir. Bu ülke, bu şekilde meşhur olur. Bugün de Azerbaycan demelerinin sebebi budur (Togan: 1982, s.30-Reşideddin, s.238b-250b). 3.Oğuz Kağan’ın Derbent Ülkesine Seferi Oğuz Kağan, uzun yıllar Kıl Baraklar adlı bir kavimle savaşır. Savaşı kazanır. Savaş yaptığı yerden Kıl Barak ile Atil / İtil arasında ıssız bir bozkır olan ülkesine hareket eder. Yol üzerinde bulunan ülkelerle savaşır ve teslim olmayan hükümdarını etkisiz hale getirir. Yol üzerindeki ülkeleri ve şehirleri alırlar. Her ülkenin tertip ve düzeninin sağlanması, vergilerin tespiti ile hanlarının atanması için üç yıl boyunca buralarda kalır. Oğuz Kağan, bozkır ülkesinde bir süre kaldıktan sonra Hazar Derbendi’ne sefer düzenleyip onların üzerine gider. … Buranın halkı hırsız, hilebaz ve yol kesicidir. Yolları tutarak yolculara ve tacirlere daima sıkıntı verip engel olmaktadırlar. Oğuz Kağan, Derbent vilayetini kuşatır, ordusu ile birlikte yaz aylarından ilkbahara kadar orada kuşatmaya devam ederler. Derbent halkı, açlık, çaresizlik ve perişanlık içinde kalır. Bir araya gelip birbirleriyle konuşup danışırlar. Oğuz Kağan’ın yakınlarındaki ülkeleri ne hale getirdiği zaten duyulmuştur. Sekiz ay süren kuşatmadan sonra vilayetin ileri gelenleri hep birlikte Oğuz Kağan’ın huzuruna gelirler ve barış isteklerini iletirler. Oğuz Kağan’a hediye olarak dokuz tane kır at getirirler ve Türk yurduna il olayı ve vergi vermeyi kabul ederler (Togan: 1982, s.28-29- Reşideddin, 238b-250b). 4.Oğuz Kağan’ın Şirvan ve Şamahı’ya Elçiler Göndermesi ve Sonra Fethetmesi Oğuz Kağan, Derbent vilâyetinin fethini tamamlar. Derbent’i Türk ili halinde getirip vergiye bağladıktan sonra Şirvan ve Şamahı’ya şu haberleri ulaştırmak için elçi gönderir: “Buraya geldiğimizi elbette ki işitmiş olmalısınız. Ulaştığımız her ülke, biz ne istediysek aynen yerine getirdi. Geçtiğimiz yerlerde almadığımız herhangi bir ülke; boyun eğmeyen, vergi vermeyen ve itaat yolunu tutmayan bir hükümdar kalmadı. Şimdi siz, kendi isteğinizle Türk ili olup bize bağlanırsanız güzel. Şayet direnip isyanda ısrar edecekseniz savaşa hazır olun. Biz bu elçilerin hemen arkasından gelmekteyiz.” der. Oğuz Kağan, Şamahı’ya gelir. Burada on dört gün kalıp dinlenir. O günlerde Şaberan / Şervan halkı vergisini getirip hazineye teslim eder. Bütün bunların yanında Şamahı halkı, vergilerin ödenmesini geciktirmektedir. Onlar anlaşmayı terk edip dostluktan ayrılmıştır. Oğuz Kağan’a karşı koymak için hazırlık yaparlar. Oğuz Kağan bu duruma çok öfkelenir. Herkesin birer kucak odun getirip Şamahı kapısına ve civarına yığmasını emreder. Bütün askerler gidip her biri bir kucak odun getirip Şamahı kapısına yığarlar ve ateşlerler. Kapı ve surlar korkunç alevler içinde kalıp yanar. Savaşarak şehri alırlar ve yağma ederler. Bu yağmada Şamahılıların kadın ve çocuklarını da esir alırlar. Bu durumda Şamahılıların önde gelenleri yaptıklarından pişman olur. Şehrin önde gelen büyükleri tekrar Oğuz Kağan’ın huzuruna gelip af diler. Vergi ödemeye de razı olduklarını beyan ederler. Oğuz Kağan, Şamahılılar kısa zamanda vergilerini ödemeleri, artık düşmanlık ve dikbaşlılık göstermemeleri halinde kadın ve çocuklarının geri vereceğini bildirdi. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
385 Oğuz Kağan, onların çaresizlik içinde olduklarını görünce acıyıp kadın ve çocuklarını geri verir. Vergilerini alır, oraya vali tayin eder. Bir süre sonra oradan ayrılır, Arran ve Mugan taraflarına gitmek üzere yola çıkar (Reşideddin, 238b-250b- Togan: 1982, s.29-30). 5.Oğuz Kağan’ın Arran ve Mugan Tarafına Seferi Oğuz Kağan’ın Şirvan ve Şamahı taraflarından kalkıp Arran ve Mugan tarafına geldiği zaman yaz mevsimi olup hava son derece sıcaktır. Bu sıcaklıktan dolayı orada kalmak mümkün değildir. Sıcaktan dolayı anlaşarak yaylak olan dağlara çıkarlar: “Kış gelince tekrar ovaya iner, bu vilâyetleri alır, yağma ederiz.” derler. Oğuz Kağan o yıl yaz aylarında bu vilayetlerin bütün yayla ve dağ yörelerini, Sebelân Dağları, Alatak Dağları ve Ağdıböri Dağları’na kadar tamamen işgal eder 1 . (Togan: 1982, s. 30). Sözün kısası, Oğuz Kağan yaz aylarında yaylakta kaldıkları zaman içerisinde bu taraflarda olan bütün ülkeleri ele geçirir. Oğuz Kağan o yıl yaz aylarında Azerbaycan vilâyetini de alır. Kendi has atlarını, otlakları çok geniş ve güzel olan Ucan Ovası’ndaki meralarda besler. O Alatağ’da yaylak yaparken Bağdat, Gürcistan, Diyarbekir ve Rakka taraflarına elçiler yollar. Buralara yakında sefere geleceğini bildirir. O, özellikler geleceğinden haberdar olmalarını ve buna nasıl cevap vereceklerini bilmek isterdi. Eğer baş eğip il olurlar ve vergilerini her yıl zamanında hazineye getirirlerse güzel. Oraya ordu göndermeye gerek yok. Şayet Oğuz Kağan’ın fikrine uygun cevap vermezlerse, onları itaat altına almak üzere harekete geçip üzerlerine yürürdü. Bağdat, Gürcistan, Diyarbekir ve Rakka tarafları için de böyle düşündü. Oğuz Kağan elçileri bu yörelere gönderdikten sonra kışın Arran ve Mugan tarafına gelir. Kür ve Aras ırmakları arasını yurt ve karargâh olarak seçip kışı orada geçirir. O ülkelerin bütün şehirlerini ve halklarını il yapar, baş eğmeyip bağlılığını bildirmeyenlerin hepsini yağma eder. Bahar gelince Oğuz Kağan’ın çeşitli ülkelerin hükümdar ve sultanlarına göndermiş olduğu elçiler geri döner. Diyarbekir, Rakka ve Bağdat’a gitmiş olanlara, bu yörelerin padişahları, Oğuz Kağan’ın Arran tarafına gitmesini başına gelen zorluklardan dolayı geri dönmüş olduğunu zannederek, elçilere: “Hele Oğuz bir gelsin de bakalım, onunla savaş mı ederiz, il mi oluruz, o geldiğinde cevap veririz” derler. Söylenenleri elçiler aynen Oğuz Kağan’a ilettiler. Oğuz Kağan’ın Gürcistan’a gönderdiği elçiye oranın padişahı: “Biz itaat edip il olmayacağız, Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|