Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

Ўрта


асрлар


Шарқ


ва


Ғарб


фалсафаси


вужудга


келиши


ва


ривожланишининг


умумий


белгилари


:


:
Д
ин
Ғарбда

ҳам

,

Шарқ
да

ҳам

феодал

жамиятнинг
ҳукмрон

мафкураси

ҳисобланган

Му

қ
аддас

китоб

а

қ
идалари

фалсафий

муло

ҳ

азаларнинг

таянч

нуқтасига

айланган

.

Билим
эмас

,

балки
эътиқод

,

фан
эмас

,

балки
дин

афзал

кўрилган

Теоцентризм
, 

яъни

Худога

,

унинг
моҳиятига

дунёнинг

биринчи

сабаби

ва

биринчи
асоси

сифатида

ёндашиш

ўрта

асрлар

фалсафасига
хос

хусусиятдир

Буддизм

фалсафаси

асосий

эътиборни

борлиқнинг

ўткинчилиги

ва
йўқликнинг
ҳақиқийлиги

,

жоннинг
боқийлиги

ва

абадий
маънавий

дунёни

англаб

етиш

йўлида

ўзликни

камолотга
етказиш

орқали

унинг

ўз

шакл
-

шамойилини

ўзгартириши

муаммоларини

ўрганишга

қаратган

.

Конфуцийчилик
феодал

тузумни

оқлаш

учун

буддизм

ва

даосизмнинг
идеалистик

ва

даосизм
ғяларини

ўзлаштирган

:

одамлар

ўзларининг
«
ёмон
»

ниятларини

жиловлаб

,

тақдирга
бўйсунишлари

лозим

.

Ҳокимиятга

бўйсуниш

,

уни
ардоқлаш

ва

ҳурмат
қилишни

талаб

этувчи

«

Осмон
қонуни

»

ҳақидаги
таълимот

конфуцийчиликда

энг

муҳим

таълимотга
айланган

.

Европа
феодализми

шароитида

христиан

дини

ҳукмронлик
қилган

.

У
ўзининг

одамлар

ақли

ва

қалбини
назорат

қилиш

марказлаштирилган
тизимини

кўп

сонли

тарқоқ

феодал

давлатларга

қарши

қўйган

.

53
Ўрта

асрлар


Европасида


фалсафий


тафаккурнинг


ривожланиш


хусусиятлари
Ғарб

ва

Шарқ
фалсафий

тафаккури

XVI

асргача

ҳар

бири

ўз

йўлида
ривожланган

:

араб

Шарқида

ва

Испаниянинг
араблар

истило

қилган

қисмида

фалсафага
диннинг

таъсири

Европа

ва

Шарқий
Осиёдагидан

камроқ

бўлган

.

Бу
даврда

араб

фани

ривожланишда

Европа

фанидан

анча

илдамлаб

кетган

Европа

фалсафасида

материализм

ўрта

асрларда

Шарқдагидек

кенг

тарқалмаган

ва
маданиятга
кучли

таъсир

кўрсатмаган
.
Илк
ўрта

асрларда

фалсафий

тафаккур

ривожланишининг

асосий

шакллари

апологетика

ва
патристика
бўлган

Апологетика

ортидан

«

черков
оталари

»

нинг
фалсафий

таълимоти

–
патристика
(

лот

.


pater
–

ота

)

пайдо
бўлган

.

Патристиканинг

энг

ёрқин

вакили

Гиппон

(

Шимолий
Африка

)

даги
епископ

Авлиё


Августин
(354

-

430)
дир

.

У
ўрта

асрлар

фалсафасига
,
шунингдек
фалсафий

ижоднинг

кейинги

даврлардаги
кўпгина

вакилларига

кучли

таъсир

кўрсатган
.
Схоластика
(

юнон

.


schole
–

мактаб

)

–

мактаб

таълимида

ҳукмронлик

қилган

ва

илоҳиётга

тўла

боғлиқ

бўлган

ўрта

асрлар

христиан

фалсафаси

.
XI
асрда

схоластик

фалсафа

доирасида

номинализм
ва
реализм
ўртасида

кураш

авж

олган

---

TARQATMA MATERIALLAR 

370

62
Ғарб


Уйғониш


даври


фалсафаси


Ғарб


уйғониш


фалсафасининг


ри


-


вожланишида


учта


даврни


ва


шунга


му


-


вофиқ


холда


учта


оқим


, 


йўналишни


фарқ


қилиш


мумкин


:

гуманистик

(

ант
-

ропоцентрик

)
давр

-

XIV
аср

ўрталари

–

XV
аср

ўрталари

;

гуманистик
(

ант

-

ропоцентрик

)

давр
-

XIV

аср

ўрталари

–

XV
аср

ўрталари

;

гуманистик
(

ант

-

ропоцентрик

)

давр
-

XIV

аср

ўрталари

–

XV
аср

ўрталари

;

65

Энг


машҳур


гуманист


-


файласуфлар


Данте


Алигьери


(1265


-

1321)


«


Тангри


комедияси


»


муаллифи


Франческо


Петрарка


(1304


-

1371)

–

«


Ашулалар


китоби


»


, 


«


Оламга


нафрат


»


ва


бошқа


асрлар


муаллифи


Лоренцо


Валла


(1507


-


1557)

«


Асл


эзгулик


сифатидаги


лаззатланиш


ҳақида


»


асарининг


муаллифи

---

TARQATMA MATERIALLAR 

371

84
Ўрта


асрлар


Шарқ


фалсафаси


нинг


ўзига


хос


хусусиятлари
Барча

одамларни

маърифатли

қилишга

интилиш

,

бу
йўлда

ўтмиш

меросидан
,
ва
қўшни

мамлакатларнинг

ф
ан
,

маданият

ютуқларидан

фойдаланиш

,

табиий
-

фалсафий

ва

ижтимоий
фанларни

ривожлантириш

Табиатни

ўрганиш

,

табиий
-

илмий

билимларни

,
оқилоналикка
таяниб

ривожлантириш

,
ақлнинг
кучига

ишониш

,

асосий
эътиборни

ҳақиқатни
билишга

қаратиш

,

ҳақиқатни

инсон

билимининг

негизи

деб

билиш

;

Инсонга
хос

табиий

,

бадиий
, 

маънавий

фазилатларини

юксалтириш

,

инсонпарварликни
улуғлаш

,

баркамол
авлодни

тарбиялашда

олий

маънавий

қонунларга

риоя

қилиш

.

Универсализм

–

борлиқ

ва

ижтимоий

ҳаётнинг

барча

муаммоларига
қизиқиш

бу

давр
маданиятининг

муҳим

жиҳатларидир

95
Сўфизм

фалсафаси


Мўътадил


сўфизм


Ашаддий


сўфизм
Г
ностик
(

ориф

)

нинг
асосий

вазифаси

олий

мақсадга

эришиш

–

ҳақиқатни

билишдан

иборат

.

Бу
мақсадга

ўзини

ўзи

такомиллаштириш
ва
ўзини
ўзи

билиш

йўли

билан

эришилади
.
Ўз
моҳиятини

билиш

жараёнида
инсон

ўзида

илоҳий

унсурлар

мавжудлигини

,
Аллоҳ
ни

билишнинг

бирдан

-

бир
тўғри

усули

ўзини

ўзи

билиш

,

яъни
ўзликни

англаш

эканини

ни

тушуна
бошлайди

.

Ҳақиқат
(

Аллоҳ

)

ва

табиатни

бир

деб

қарайдилар

.
Табиат
илоҳий

эмансипация

оқибати

дир

.

Инсон
бу

эмансипация
занжирида

охирги

бўғинни

эгаллайди

.
У
нафақат

Ҳақиқат

(

Аллоҳ
)

ни

билиш
даражасига

етади

,

балки
ўзи

ҳам

Ҳақиқат

–

«
Аллоҳ

»

га
айланади

.

Сўфийликнинг
бу

тариқати

вакиллари

яширин

,

сирли
нарсаларни

билишни

афзал

кўриб

,

шариат
ақидалари

ва

меъёрларини

тан

олмаганлар

.
Сўфизм
Аллоҳ

ни

табиат
билан

узвий

деб

қара

йди

.

Уни
инсонни

қуршаган

ташқи

дунёда

,

мавжуд
ҳар

бир

нарса

билан

тенглаштиради
,
уларда
Аллоҳнинг

сиймоси

,

моҳиятини

кўриб

,

табиат
, 

атроф

муҳит

сари

,

унинг
сирларини

очиш

томон

,

бу
яширин

ҳодисаларнинг
ҳар

бирида

илоҳий

ҳақиқат

белгиси

,

моҳиятини
топиш

ва

билиш
мақсадида

муайян

қадам

ташлайди

---