Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

TARQATMA MATERIALLAR 

372

2
ЯНГИ


ДАВР


ФАЛСАФАСИНИНГ


ТАБИИЙ


-


ИЛМИЙ


АСОСЛАРИ


XVII 


асрдан


бошлаб


табиатшунослик


жадал


суръатлар


-


да


ривожланади


. 


Денгизларда


кемаларнинг


юриш


эҳтиёжлари


астрономиянинг


ривожланишини


, 


шаҳарсозлик


, 


кемасозлик


, 


ҳарбий


иш

–

математика


ва


механиканинг


ривожланишини


белгилайди


.

4
ЯНГИ

ДАВР


ҒАРБ


ВА


ШАРҚ


ФАЛСАФАСИНИНГ


АСОСИЙ


МУАММОЛАРИ
Янги

давр

,

аввало
XVII

аср

фалсафасида

онто

-

логия
, 

яъни

борлиқ

ва

субстанция
ҳақидаги

таъ

-

лимотга
катта

эътибор

берилади

(

айниқса
ҳара

-

кат
, 

макон

ва

замон
тўғрисида

сўз

юритилганда

).
Фан
ва

фалсафанинг

вазифаси

–

инсоннинг
табиат

устидан

ҳукмрон

-

лигини
кучайтиришга

,

ин
-

сон

соғлиғи

ва

гўзаллигига
кўмаклашиш

ҳодисалар

-
нинг
сабабларини

,

улар
-

нинг

муҳим

кучларини

ўрганиш

зарурлиги

анг

-

лаб
етилишига

олиб

келган

.

Шу
сабабли

субс

-

танция
ва

унинг

хосса

-

лари
муаммолари

Янги

даврнинг

деярли

барча

файласуфларини

қизиқтирган

.

---

TARQATMA MATERIALLAR 

373

7


Янги


давр


инглиз


фалсафаси


намоёндалари


Френсис


Бэкон
фалсафадаги

эмпирик

(

тажриба
)

йўналишининг
асосчиси

Томас


Гоббс
давлат

муаммоларига

катта

эътибор

қаратади

,

“
Левиофан

”

китобининг
муаллифи

,

“
ижтимоий

шартнома

”

ғоясини
илгари

сурган

Жон


Локк
давлат

муаммоларини

ўрганган

,

Т
.

Гоббс

анъаналарини
давом

эттирган

37
XVII


-


АСР


ЕВРОПА


ФАЛСАФА


C


ИНИНГ


МАЪРИФИЙ


ХУСУСИЯТЛАРИ
XVIII

аср

фалсафасида
табиат

ҳодисаларини

тушунтиришга

нисбатан

қарашларда

материализм

сезиларли

даражада

ривож

-

ланади
. 

Француз

материа

-

лизми
оламшумул

тарихий

аҳамият

касб

этади

:

у

ўрта

асрлар

схоластикасига
қар

-

ши
чиқибгина

қолмасдан

,
балки
ўз

дунёқараши

ва
дунёвий
манфаатларини

ҳам

асослашга
ҳаракат

қилади

.

Албатта
, 

XVIII

аср

фал

-

сафаси
бир

жинсли

эмас

:

унда
материалистик

дунё

-

қараш
мўлжаллари

ҳам

,

идеалистик
дунёқараш

мўлжаллари

ҳам

,

ате
-

истик

ва

деистик
қараш

-

лар
ҳам

мавжуд

.

Акса
-

рият

ҳолларда

идеализм

ва

материализм
, 

дин

ва

фан
ёнма

-

ён
туради

.

---

TARQATMA MATERIALLAR 

374

45
Немис


классик


фалсафаси


XVIII


аср


охири


ва


XIX


асрнинг


биринчи


ярмида


кенг


ёйилди


.


Асосий


намоёндалар


Иммануил


Кант
(1724

-

1804)

немис

классик

фалсафасининг

асосчиси

Асосий

ғоялари

Қ

уёш

тизимининг

хосил

бўлишини

табиий

сабабларга
таяниб

,

Ньютон
қонунлари

асосида

тушунтириб
берди

–

борлиқ
з

а

рядланган
м

оддий

зарраларнинг
ҳаракатланаётган

туманлигидан

келиб

чиққан

де

б
тушунтирди

;

Билиш

че

кланган
;

инсон

имкониятларини

ва
атрофимиздаги
воқеа

ҳамда

жисмларнинг
ички

моҳиятини

англаб

бўлмайди

«

нарсаларнинг
ўзи

»

;

тоифалар

тўғрисидаги

таълимот

яратди

–

фалсафа
да

асосланадиган
асосий

ва

умумий
тушунчалар

;

ахлоқий

қонунни

шакллантирди
(
«
тоифали

императив

»
)
;

урушнинг

иқтисодий
самарасизлиги

ва

унинг
ҳуқуқий

таъқиқланишига

асосланиб

келгусидаги

«
ниҳоясиз
дунё

»

ғоясини
яратди

.
46

Георг


Гегель
(1770

-

1831)
–

фалсафасининг

асосий

ғоялари

борлиқ

ва

тафаккурни
айнанлаштирди

;

онгга

боғлиқ

бўлмаган

ва

барча
борлиқ

,

моддий
дунёнинг

дастлабки

асоси

бўлиши

мутлақ

ғоя

таълимотини
яратди

,

шу
билан

,

Ғарбнинг
қатор

давлатларида

кенг

тарқалган

объектив

идеализм

концепциясини

атрофлича

асослаб

берди

;

Гегельнинг

фалсафага

қўшган

асосий

хиссаси

диалектикани
ишлаб

чиққанлигидадир

–
умумий
ривожланиш

таълимоти

,
унинг
асосий

қонуниятлари

ва
тамойиллари


Фридрих


Шеллинг
(1775

-

1854)
–

фалсафасининг

асосий

ғоялари

О

бъектив

идеализм

нуқтаи

-

назаридан

табиатнинг

моҳиятини

чуқур

асослаб

берди

;

Эркинлик

ва

ҳуқуқий
тузум

азалдан

табиатда

мавжуддир

деган

ғояни

ишлаб

чиқди

.

---

TARQATMA MATERIALLAR 

375

эркинлиги 

Эркинлик аспектлари

Фалсафий

Ижтимоий

-

иқтисодий

й
Сиёси

Ҳуқуқий

Психологик

Эстетик

Ахлоқий
Эркинлик ва зарурият 

–

шахс 

хулқ


-


авторининг ахлоқий мезони

Ахлоқий эркинлик

Ахлоқий зарурият

Ирода эркинлиги

Фатализм

Танлаш 

Валюнтаризм

---

TARQATMA MATERIALLAR 

376

ЭСТЕТИКА ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ 

ЭСТЕТИКАНИНГ КАТЕГОРИЯЛАРИ 

ЭСТЕТИКА

Нафосатнинг моҳиятини 

ўрганувчи қадимий фан

ЭСТЕТИК ТУШУНЧАЛАР

ГЎЗАЛЛИК

УЛУҒВОРЛИК

ФОЖИАВИЙЛИК

КУЛГИЛИЛИК

УЙҒУНЛИК

МЎЪЖИЗАВИЙЛИК

НОЗИКЛИК

Эстетиканинг 

предмети
Гўзаллик фалсафаси
Ҳиссий
идрок этиш

Санъат фалсафаси

Бадиий ижод
фалсафаси

---

TARQATMA MATERIALLAR 
377
ЭСТЕТИК ФАОЛИЯТНИНГ ТАРКИБИ


ЭСТЕТИК ОНГНИНГ 


АСОСИЙ УНСУРЛАРИ


Эстетик онг кенг асосий унсурлари

Эстетик эҳтиёж ва эстетик 

муносабат

Эстетик туйғу ва эстетик дид

Эстетик баҳо ва эстетик идеал

Эстетик қарашлар ва эстетик

назариялар

Эстетик онг

нинг

асосий
унсурлари

---

TARQATMA MATERIALLAR 
378


ФОЖИАВИЙЛИК ТУШУНЧАСИ
18
Эстетик фаолият

Меҳнатнинг ўзига хос тури

Меҳнат ва санъатнинг ўзаро
алоқадорлиги

Ҳунарнинг

эстетик вазифалари

---

TARQATMA MATERIALLAR 
379


Фожиавийлик 

тушунчаси

Фожиавий

тўқнашув

Фожиавийлик ва эстетик

идеал
Фожиавийликни
нг

санъатда

намоён бўлиши

Фожиавий зиддият

Фожиавий қаҳрамон

Фожиа

(

трагедия

)

-

санъат
жанри сифатида 

Фориғланиш

---

TARQATMA MATERIALLAR 
380

КУЛГИЛИЛИК ТУШУНЧАСИ 

Кулгилилик тушунчаси

К
улги

ли ҳо

лат
Кулги ва унинг

инсон

ҳаё
т

идаги ўрни

Ҳазил

ҳисси
Кулгилиликнинг санъатда
н

а

м
о

ён бўлиши ва унинг 

ифода шакллари (ҳажв, 

мутоиба, 

к
и
н

оя,
кесатиқ, истеҳзо)

Кулги (комедия) 
–
санъат
жанри сифатида

Кулгининг фори

ғ

ла

н
ти

риш
хусусияти

---