İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BİBLİYOQRAFYA Ahbâr mecmûa fî fethi’l-Endelüs ve zikri ümerâihâ rahimehumullâh ve’l- hurûbi’l-vâkıati bihâ beynehüm (müellifi mechul), thk. İbrâhim Ebyârî, 2. Basım, Kahire 1989. Apaydın, H. Yunus, “Zâhiriyye”, DİA, İstanbul 2013, XLIV, 93-100. Atçeken, İsmail Hakkı, “Tarîf b. Malik”, DİA, İstanbul 2011, XL, 29. Atkinson, William C.,A History of Spain and Portugal, Middlesex 1960. Atlan, Sabahat, Roma Tarihi’nin Ana Hatları Cumhuriyet Devri, İstanbul 1970. Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892-983), Fütûhu’l- büldân, Leiden 1866 (Islamic Geography, Ed. Fuat Sezgin [Frankfurt 1992] içinde). Beinart, Haim, “Toledo”, Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978, XV, 1198- 1200.
Bertrand, Louis, İspanya Tarihi, (trc. Galip Kemali Söylemezoğlu, Nurullah Ataç), İstanbul 1940. Britannica, “Toledo”, İstanbul 1990, XI, 830. Constable, Olivia Remie (Ed.), Medieval Iberia, Pennsylvania 1997. Dağlı, Yücel - Cumhure Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, I-V, Ankara 1997. Demircioğlu, Halil, Roma Tarihi: Cumhuriyet: I. Kısım: Menşe’lerden Akdeniz Hâkimiyeti Kurulmasına Kadar, 2. Basım, Ankara 1987. Diakov, Vladimir, Sergei Kovalev, İlkçağ tarihi: Uzakdoğu, Ortadoğu, Eski Yunan, (trc. Özdemir İnce), Ankara 1987. Dozy, Reinhart, “Endülüs Emevî Devleti”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 381-473. Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, I-III, 2. Basım, İstanbul 2009.
Encyclopaedia Britannica, “Huesca”, Chicago 1972, VI, 121. Encyclopaedia Britannica, “Iberian”, Chicago 1972, VI, 213-214. Glick, Thomas F.,Convivencia: Jews, Muslims and Christians in Medieval Spain (ed. Vivian B. Mann, Thomas F. Glick, Jerrilynn D. Dodds), New York 1992. ………., “Toledo”, Dictionary of the Middle Ages, New York 1989, XII, 67. Harekât, İbrahim, Ahmet Kavas, “Hevvâre”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 281- 284.
Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 29
Hitti, Philip Khuri, İslam Tarihi: Siyasi ve Kültürel, (trc. Salih Tuğ), İstanbul 2011.
Hüseyin Nâzım Paşa, İspanya ve Portugal Tarihi,[y.y. ] [t.y]. İbn Beşküval, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik b. Mesʻud (ö 578/1183), es- Sıla, I-III, (thk. İbrâhim Ebyârî), Kahire 1989. İbn Habîb, Abdülmelik, Kitâbü’t-Târîh (thk. Jorge Aguade), Madrid 1991. İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (ö. 808/1406) Mukaddime, I-II, (hzl. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982.
Provençal), Beyrut 1983. İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, I-IX (thk. Halil Me’mûn Şîhâ), Beyrut 2002. İbnü’l-Hatîb, Lisânüddîn (ö. 776/1374-1375), Târîhu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye: Aʽmâlü’l-aʽlâm, (thk. E. Lévi-Provençal), Beyrut 1956. İdrisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah eş-Şerîf (ö. 560/1165), Nüzhetü’l-müştak fî ihtiraki’l-afâk, I-II, Beyrut 1989. İlhan, Sinan, Fethinden Murabıtlar Dönemine Kadar Endülüs’te Yahudiler (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi SBE, 2006. İmamüddin, S. Muhammed, Endülüs Siyasi Tarihi, (trc. Yusuf Yazar), Ankara 1990.
……….,“Endülüs Emevîlerinde Kültürel Faaliyetler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 475-540. Koyuncu, Mevlüt, “Velid I”, DİA, İstanbul 2013, XXXIIL, 30-31. Levi Provençal, E., “Tulaytula”, EI 2 , 2. Basım, Leiden Brill 2000, X, 604-607. …………, “Toledo”, İA, 2. Basım, İstanbul 1979, XII/I, 427-430. Lirola, Jorge, “Müstaʻrib”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 123-124. Lynch, Hannah, Toledo, The Story of an Old Spanish Capital”, London 1910. Matthew, Donald, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, (trc. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1988. O’Callaghan, Joseph F., A History of Medieval Spain, New York 1975. Öğüt, Salim, “Evzâî”, DİA, İstanbul 1995, XI, 546-548. Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Ankara 2012. ………., Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, Ankara, 2013. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 30
………., “Endülüs’de Birlikte Yaşama Tecrübesi Üzerine Bazı Mülahazalar (VIII-XI. yüzyıllar arası)”, İSTEM, yıl 2009, cilt VII, sayı 14, 11-40. …….…, “Hişâm I”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 145-146. ………., “Hişâm II”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 146-147. ………., “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, DİA, Ankara 2003, XXVIII, 379-380. ………., “Müvelledûn”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 228-229. ………., “Tuleytula”, DİA, İstanbul 2012, XXXXI, 363-368. Rosenthal, E., “İspanya’da Arap Hâkimiyetinin İzleri”, (trc. Yusuf Alemdar), CÜİFD, yıl 2006, cilt X/I, 251-271. Sem’ânî, el-Ensâb, I-XIII, (thk. Muhammed Avame), Beyrut [t.y.]. Schwarzfuchs, Simon R., “Spain”, Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978, XV, 220-222. es-Sufî, Halid, “Müslümanların Endülüs’ü Fethi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 15-116. ………., “Endülüs Emevî Devleti”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 117-307. Sözen, Metin - Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1986.
Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî (ö. 310/923), Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, I-XI,(thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Beyrut 1967. el-Ubûdî, Câsim, “Mûsâ b. Nusayr”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 224-225. Waldman, Carl - Catherine Mason, Encyclopedia of European Peoples, Amerika Birleşik Devletleri 2006. Watt, W. Montogomery - Pierre Cachia, Endülüs Tarihi, (trc. Cumhur Ersin Adıgüzel, Qiyas Şükürov), İstanbul 2011. Ya’kubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebû Yakub İshak b. Cafer b. Vehb b. Vâzıh (ö. 292/905’ten sonra), el-Büldân, (thk. Muhammed Emin Dannavi), Beyrut 2002. Yâkût, Ebû Abdullah Şehabeddin Yâkût b. Abdullah el-Hamevî (ö. 629/1229), Mu’cemü’l-Büldân, I-V, Dâru’s-Sâdır, Beyrût 1977. Yıldız, “Abdurrahman I”, DİA, İstanbul 1988, I, 147-150. Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I-II, thk. Luis Molina, Madrid 1983. http://whc.unesco.org/en/list/379 (17.08.2015) Mövlana Cəlaləddin Ruminin qadın müridləri 31
MÖVLANA CӘLALӘDDİN RUMİNİN QADIN MÜRİDLӘRİ Q.T.Məmmədəliyeva
Açar sözlər: Mövlana Cəlaləddin Rumi, Mövləviyyə, qadın, Kira Xatun, Gürcü Xatun, Fatma Xatun, Hədiyyə Xatun, Guməc Xatun, Fəxrunnisa Ключевые слова: Мовлана Джалаладдин Руми, Маулавийа, женщина, Кира Хатун, Гуржу Хатун, Фатма Хатун, Хадийа Хатун, Гумаж Хатун, Фахрунниса. Key words: Mawlānā Jalāl ad-Dīn Rūmī, Mawlawiyya, Kira Khatun, Gurju Khatun, Fatma Khatun, Hadiyya Khatun, Gumaj Khatun, Fakhr al-Nisa.
Böyük sufi Mövlana Cəlaləddin Ruminin yaşadığı dövrə nəzər saldıqda, İslam dünyasında qadınların dövlət və cəmiyyət həyatında aktiv rola malik olduqlarını görürük. Bu dövrdə İslam dünyasının müxtəlif yerlərində qadınlar hətta sultanlığa və əmirliyə qədər yüksəlmişdilər. Məsələn, Misirdə Әyyubi dövlətinin sultanı Nəcməddin Әyyubun türk əsilli cariyəsi Şəcərüddürr (ö.655/1257) 1250-ci ildə sultan olmuşdu. Onun hakimiyyəti illərində İslam dünyasını işğal edən səlibçilərə sarsıdıcı zərbə vurulmuş, başçıları olan Fransa Kralı IX Lüdovik (1214 –1270) əsir alınmışdı (13, 404). Eyni dövrdə Abiş Xatun (ö. 685/1286) Salqurluların atəbəyi, Raziyə Bəyim isə üç il müddətində (1236-1239) Dehli sultanı kimi fəaliyyət göstərmişdi (8, 10). Qadınların cəmiyyət hayatındakı bu aktiv rolu Cəlaləddin Ruminin qurduğu Mövləviyyə təriqətinə də sirayət etmişdir. Ümumiyyətlə sufi mütəfəkkirlərin qadınlara baxışı həmişə ortodoksal ruhaniliyin baxışından müsbət mənada fərqlənmiş və sufi dünya görüşündə qadınların xüsusi çəkisi olmuşudur (11, 7-11 ). Mövləvilikdə isə qadınların təriqət içindəki yeri digər sufi təriqətlərindən daha yüksək olmuşdur. Təriqət içindəki qadın müridlərin çoxluğu bu fikri təsdiq edir.
BDU-nun baş müəllimi Q.T.Məmmədəliyeva 32
Məqaləmizdə Mövlana Cəlaləddin Ruminin əsas qadın müridləri haqqında söhbət açacağıq. Mövzu çox geniş olduğu üçün məqaləmizi xüsusən Әhməd Әflakinin Rumi və onun mühiti haqqında məlumat verən “Mənaqibul-arifin” (Arfilərin hekayətləri) adlı əsərindəki qadın müridlərlə məhdudlaşdıracağıq. Kira Xatun Mənbələr Ruminin bir çox qadın müridindən və tərəfdarlarından bəhs edirlər. Bunların başında onun həyat yoldaşı Kira Xatun gəlir. Әflaki Kira Xatunun dili ilə Mövlananın bir çox kəramətlərindən bəhs edir. Bunların içərisində Kira Xatunun nəql etdiyi bir hadisə xüsusilə əhəmiyyətlidir. Rəvayətə görə, Kira Xatun belə demişdir: “İllərlə Mövlanaya iqtida edib onunla birlikdə namaz qılmaq arzusu ilə yaşayırdım. Lakin bu səadət mənə nəsib olmurdu. Bir gün səhər tezdən Mövlana dərin bir mənəvi sərxoşluq halında idi. Səhərdən axşama qədər mədrəsənin damında vəcd içində gedib-gəlir, heç bir şeylə maraqlanmırdı. Birdən damın kənarına gəldi, ayağını havaya qaldıraraq gözdən itdi. Mən bu halı görəndə huşumu itirdim və səhərə qədər belə qaldım. Birdən Mövlana otağımın damından mənə səslənərək “Namaz vaxtıdır, qalx namaz qılaq!” – dedi. Sarığını çıxardı, iki ucunu yerə sərib səccadə elədi. Vacib namaz üçün niyyət etdi, mən də ona iqtida elədim. Namaz qurtardıqdan sonra ayağa qalxıb Mövlananın ayaqqabılarını düzəltmək istədim. Ayaqqabılarının içinin Hicaz qumu ilə dolu olduğunu gördüm. Mövlana həzrətləri “Bu gördüklərini qətiyyən heç kimə demə!” – buyurdu. Mən də o yaşadığı müddətdə bunu heç kimə demədim” (5, I/ 338-339). Әflakinin nəql etdiyi bu hekayətdəki iki məqamdan çıxış edərək Mövlanın Kira Xatunu müridliyə qəbul etdiyini irəli sürə bilərik. Birincisi, Kira Xatunun Mövlanaya iqtida edib namaz qılmasıdır. Belə ki, əvvəllər Kira Xatun çox istədiyi halda buna müvəffəq olmamışdı. Bu, onu göstərir ki, Mövlana nəticədə Kira Xatunun müridliyə layiq olduğunu düşünmüş və buna görə də onunla birlikdə namaz qılmağa icazə vermişdir. İkinci məqam isə Ruminin öz kəramətini həyat yoldaşına göstərməsidir. Ümumiyyətlə təsəvvüf ənənəsində böyük vəlilərin (Allah dostları) fövqəladə qabiliyyətlərə malik olduğu qəbul olunur. Allahın bəxş etdiyi bu qabiliyyətlər sayəsində onların normal insanların edə bilməyəcəyi bəzi fövqəladə hərəkətləri edə biləcəkləri irəli sürülür. Bunlardan biri də teyyi-məkan və teyyi-zaman adı verilən hərəkətdir. Teyyi-məkan və teyyi- zaman Allahın yardımı ilə vəlinin qısa bir zamanda uzun bir məsafəni qət edə bilməsidir (3, 264). Qeyd etdiyimiz hekayətdə Mövlana Cəlaləddin Ruminin qısa bir zamanda Məkkə və Mədinənin yerləşdiyi Hicaz bölgəsinə gedib qayıtması da məhz Mövlana Cəlaləddin Ruminin qadın müridləri 33
teyyi-məkan və teyi-zaman fikri ilə izah olunur. Lakin təsəvvüf ənənəsinə əsasən mürşid öz kəramətlərini açıb-ağartmamalıdır. Buna görə də, belə qəbul olunur ki, sufilər kəramətlərindən ancaq seçilmiş müridlərini agah edirlər. Kira Xatunun Mövlananın kəramətindən agah olması onun müridliyə qəbul olunduğunun başqa bir dəlilidir. Qeyd edək ki, Mənaqibul-arifində Mövlananın Kira Xatunu bir çox gizli mənəvi hallarından agah etdiyi, başa düşülməsi çətin olan bəzi dini mövzuları ona izah etdiyi qeyd olunur (5, I/167-168, 190, 278, 286). Bu da Ruminin öz həyat yoldaşına verdiyi dəyəri göstərir. Gürcü Xatun Mövlananın məşhur qadın müridlərindən biri də Gürcü Xatun olmuşdur. Әsl adı Tamara olan, gürcü olduğu üçün “Gürcü Xatun” adı ilə məşhur olan bu qadın Gürcüstan kraliçası Rusudanın (1194-1245) qızıdır. O, əvvəlcə Anadolu Səlcuqilərinin sultanı olan II Keyxosrovla (ö.1245), onun vəfatından sonra isə məşhur vəzir Pərvanə Müinəddin Süleymanla (ö. 676/1277) ailə həyatı qurmuşdur. Gürcü Xatun Pərvanə ilə ailə həyatı qurduqdan sonra İslamı qəbul etmiş, həyat yoldaşı ilə birlikdə Mövlananın müridi olmuşdur (4, 446). Mənaqibul-Arifinin bir çox yerində Gürcü Xatunun Mövlana ilə olan mənəvi əlaqəsindən bəhs olunur. Məsələn, rəvayətə görə, Mövlana Kira Xatuna mənəvi dəyəri yüksək olan bir gül hədiyyə etmiş və bunu qorumasını tövsiyə etmişdir. Kira Xatun da bu tövsiyəyə əməl edərək gülü qorumuş, heç kimə verməmiş, təkcə bir neçə ləçəyini Gürcü Xatuna bağışlamışdı (5, I/167). Bu rəvayət Gürcü Xatunun Mövlananın müridləri arasındakı mühüm məqamını göstərir. Әflaki də bu məqama diqqət çəkərək belə deyir: “Dövrün kraliçası, dünyanın xanımı və sultanın həyat yoldaşı olan Gürcü Xatun Mövlana xanədanını sevənlərdən, onun seçilmiş müridlərindən idi” (5, I/400). Gürcü Xatun Mövlanaya o qədər bağlı idi ki, hətta dövrün məşhur rəssamı Eynüddövlə Rumiyə onun şəkillərini çəkdirmişdi. O, Konyadan kənara çıxdıqda bu şəkilləri bir sandığa qoyub özü ilə aparar, beləcə Mövlanadan ayrı qaldığı müddətdə bu şəkillərə baxaraq öz şeyxindən mənəvi feyz alardı (5, I/400-401). Mənbələrdə Gürcü Xatunun Mövlanaya və onun müridlərinə maddi dəstək verdiyi qeyd olunur (5, 201, 367, 424). Mövlana vəfat etdikdən sonra Gürcü Xatun və həyat yoldaşı Pərvanə öz maddi vəsaitləri hesabına onun türbəsini inşa etmişdilər (12, 93). Gürcü Xatun Mövlananın vəfatından sonra da Mövləviyyə təriqətinə sədaqətini davam etdirmiş, onun xəlifəsi olan Hüsaməddin Çələbinin müridi olmuşdur (5, II/177). Q.T.Məmmədəliyeva 34
Fatma Xatun Mövlana Cəlaləddin Ruminin ən məşhur qadın müridlərindən biri də oğlu Sultan Vələdin həyat yoldaşı olan Fatma Xatundur. Mənaqibul-Arifində verilən məlumata əsasən Fatma Xatun dövrünün böyük şeyxlərindən və Mövlananın yaxın dostlarından ola Şeyx Səlahəddinin qızı olmuşdur. Mövlananın istəyi ilə oğlu Sultan Vələd Fatma Xatunla ailə həyatı qurmuşdu. Mövlana ona çox dəyər verir, təhsili ilə birbaşa özü məşğul olurdu. Aşağıdakı sözləri onun Fatma Xatuna verdiyi dəyərin bariz nümunəsidir: “Fatma Xatun mənim sağ gözüm, bacısı Hədiyyə Xatun isə sol gözümdür. Fatma Xatun və bacısından başqa yanıma gələn bütün qadınlar üzləri yarıaçıq vəziyyətdə gəlirlər. Bu ikisi isə üzlərini örtmədən gəlirlər.” Mövləvi ənənəsində Fatma Xatunla Sultan Vələdin nikahının göydə mələkləri belə sevindirdiyi, habelə Fatma Xatunun çox sayda kəramətlərinin olduğu qəbul olunur. Әflaki onun çox vaxt gündüzlər oruc tutub, gecələr ibadətlə məşğul olduğunu, ehtiyac sahiblərinə köməklik göstərdiyini, az yeyib az içdiyini yazır. Fatma Xatun kiçik yaşlarından etibarən Mövlananın müridi olmuşdur. Mövlana hətta oğlu Sultan Vələdə məktub yazaraq ona Fatma Xatuna hörmət göstərməsini tövsiyə etmişdir (5, II/152-153, 160- 161). Bütün bunlar Fatma Xatunun Mövlananın müridləri içərisindəki xüsusi yerini göstərir.
Hədiyyə Xatun Mövlananın gəlini Fatma Xatunun bacısıdır. Mövlana bacısı kimi Hədiyyə Xatuna da çox hörmət göstərmişdir. Bunu C.Ruminin yuxarıda qeyd etdiyimiz “Fatma Xatun mənim sağ gözüm, bacısı Hədiyyə Xatun isə sol gözümdür” sözlərindən başa düşürük. Bu sözlər eyni zamanda Mövlananın onu müridliyə qəbul etdiyini də göstərir. Cəlaləddin Rumi Fatma Xatunla Hədiyyə Xatunun mənsub olduğu Şeyx Səlahəddinin ailəsinə qarşı xüsusi məhəbbəti vardı. Şeyx Səlahəddinlə sirr yoldaşı olmaqla yanaşı onun həyat yoldaşı Lətifə Xatuna da dərin hörmət bəsləyirdi. Hədiyyə Xatun böyüyüb boya-başa çatana qədər Mövlananın evində yaşamış, xəttat Mövlana Nizaməddinlə ailə həyatı qurarkən cehizini Gürcü Xatunun yardımı ilə Mövlana özü vermişdir (5, II/156-158).
Mövlananın qadın müridlərindən biri də Guməc Xatundur. O, Anadolu Səlcuqilərinin sultanları IV Qılınc Arslanın (1237-1266) həyat yoldaşı, III
Mövlana Cəlaləddin Ruminin qadın müridləri 35
Qiyasəddin Keyxosrovun (ö. 682/1283-84) isə anasıdır. Mənbələrın haqqında çox məlumat vermədiyi Guməc Xatun haqqında az da olsa Məqamətul-Arifində bəhs olunur. Әsərdən belə məlum olur ki, o, əslən Tokat vilayətindən olmuşdur (5, I/227). Әflaki ondan “Sultan Rüknəddinin həyat yoldaşı, Mövlananın müridəsi” şəklində bəhs edir (5, I/338). Bundan başqa, Guməc Xatunun Mövlananın gəlini və seçilmiş müridlərindən olan Fatma Xatunla da rəfiqə olmuşdur (5, II/152). Guməc Xatunun Konyanın Kalenderhane məhəlləsinin Müsəlla qəbiristanlığında yerləşən türbəsi dövrümüzə qədər qorunmuşdur (1, 149). Fəxrünnisa Nizam Xatun Mənbələrə əsasən Mövlananın ən məşhur müridlərindən biri də “Fəxrünnisa” ləqəbi ilə tanınmış Nizam Xatun idi. Konya şəhərində yaşamış bu sufi qadın “dövrünün Rabiəsi” kimi tanınırdı. Әflaki onun kamil və kəramətləri həddən artıq çox olan bir qadın kimi təqdim edir. Fəxrünnisa həmişə Mövlananın məclislərində iştirak edirdi. Mövlana özü də bəzən onu görməyə gedir, tərtib etdiyi səma məclislərində iştirak edirdi (5, I/303-304, II/ 66-67). Mövlana Cəlaləddin Ruminin qadın müridləri qeyd etdiklərimizlə məhdudlaşmır. Mövlananın çox hörmət göstərdiyi Usta Xatun, Tavusi-Cəngi kimi bir çox başqa qadın müridləri də olmuşdur (5, I/365-366). Әflaki “Hələb şəhərinin qadınlı-kişili bütün xalqı onun müridi oldular” deməsi (4, II/159) C.Ruminin qadın müridlərinin nə qədər çox olduğunu göstərir. Lakin biz onların ən məşhurları haqqında məlumat verməyə çalışdıq. Ümid edirik ki, məqaləmiz gələcəkdə bu sahədə daha geniş tədqiqatların aparılmasına stimul verəcəkdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məlumatlar əsasında Mövlana Cəlaləddin Ruminin qadınlara çox dəyər verdiyini, onları cəmiyyət həyatının aktiv bir ünsürü kimi gördüyünü irəli sürmək mümkündür. Mənbələrdə hətta onun qadınların təşkil etdiyi səma məclislərində də iştirak etdiyi qeyd olunur (7, 209-211). Mövləviyyə təriqətində qadınlara qarşı bu müsbət münasibət Mövlana Cəlaləddin Ruminin vəfatından sonra da davam etdirilmişdir. Hətta qadınlardan mürşidlik məqamına çatanlar belə olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar qadınların şeyxlik məqamına qədər yüksəldikləri yeganə təriqətin Mövləvilik olduğunu irəli sürürlər (10, 397). Bunların içərisində Sultan Vələdin qızları Mütəhhərə Xatunla Şərəf Xatunun adlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Mövlana Mütəhhərə Xatuna Abidə, Şərəf Xatuna isə Arifə adını vermişdir. Әflakinin qeyd etdiyinə görə, Rum ölkələri qadınlarının çoxu bu iki xanımın müridləriydilər (5, II/343). Mövləviyyənin Mütəhhərə Xatundan davam Q.T.Məmmədəliyeva 36
edən bir silsiləsi də vardır. Bu silsiləyə “İnas Çələbilər”, yəni “Qadın Çələbilər” adı verilir. Habelə Gürcü Xatunun qızı Eynülhəyat Sultan Vələdin oğlu Arif Çələbinin (ö. 719/1320) müridlərindən olmuşdur(5, II/287). Arif Çələbinin Tokatdakı xəlifəsi də qadın olmuşdur. Mövləvi şeyxi Şah Mehmet Çələbidən sonra qızı Destina Karahisar Mövləvixanasına rəhbərlik etmişdir. Başqa bir Mövləvi şeyxi Kiçik Mehmet Çələbinin qızı Günəş Xan da atasının vəfatından sonra postnişinlik etmiş, təriqət içərisində mühüm məqama çatan qadın mürşidlərdən biri olmuşdur. Kütahya Mövləvixanasının postnişini olan Mehmet Dədədən sonra (ö. 1060/1650) məsnəvixan (Məsnəvi oxuyan) Kamilə Xanım, ondan sonra isə qızı Fatma Xanım şeyxlik məqamına təyin edilmişdir (10, 397; 2, 37). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, XVII əsrdən etibarən Mövləviyyə təriqətində qadınların məqamı zəifləmiş, onlara əvvəlki qədər əhəmiyyət verilməmişdir. Müəyyən dövrdən sonra qadınlar səma məclislərinə də buraxılmamış, hətta şairə Leyla xanım kimi bəzi qadınlar bu məclislərdə iştirak edə bilmədikləri üçün “Kaş ki, kişi olaydıq!” deyə heyfsilənmişlər (6, 281). Türk təsəvvüf tədqiqatçısı Hülya Küçük bunu Mövləviliyin getdikcə daha çox şəhər təriqəti halına gəlməsi ilə izah edir (10, 397). Belə ki, orta əsrlərdə qadınlar kəndlərdə iş həyatında aktiv iştirak etdikləri üçün şəhərlərə nisbətən daha sərbəst idilər. Küçükün görüşünü qismən bölüşsək də, fikrimizcə bu görüş məsələni tam izah etmir. Çünki Mövlana Cəlaləddin Ruminin və Sultan Vələdin dövründə də Mövləvilik bir şəhər təriqəti idi. Lakin buna baxmayaraq, qadınların təriqət daxilində xüsusi məqamları var idi. Fikrimizcə bunun səbəbini həmin dövrün Osmanlı cəmiyyətinin ictimai strukturunda axtarmaq lazımdır. Belə ki, XVII əsrdən etibarən istər Osmanlıda, istərsə də İslam dünyasının digər bölgələrində ifrat mühafizəkarlaşma prosesinin getdiyini görürük. Bu da öz növbəsində qadınların cəmiyyət içindəki, eləcədə cəmiyyətin bir hissəsi olan sufi təriqətlərinin daxilindəki rolunun azaldılması ilə nəticələnmişdi. Nəticədə qeyd etmək mümkündür ki, istər Mövlana Cəlaləddin Ruminin öz dövründə, istərsə də XVII əsrə qədər Mövləviyyə təriqətində qadın müridlərin xüsusi rolu olmuşdur. Mövləviyyə qadınların şeyxlik məqamına çatdığı yeganə sufi təriqəti olmuşdur.
|