İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ

Mütənəbbi elmi və ədəbi mövqeyi: 

Әbu  ət-Tayyib  əl  Mütənəbbinin  adı  irihəcmli  ədəbiyyat  və  şeirin  geniş 

üfüqlərində  heç  bir  ərəb  şairinin  çatmadığı  uca  bir  zirvədə  dayanır.  Bununla  belə, 

şairin  elmi  şəxsiyyəti  yalnız  şeir  və  ədəbiyyatla  məhdudlaşmayan  daha  yüksək 

mövqedədir.  Şairin  həyatı  və  yaradıcılığı,  təhsili  və  hər  şeydən  daha  çox  isə  onun 

“Divan”ında istifadə edilən zənginliyi okeanlar qədər dərin olan maarif və hikməti 

bunu göstərir ki, Mütənəbbi din sahəsində alim və ziyalı olmuş, öz dövrünün fəlsəfi 

məktəbləri ilə tanış olmuşdur. Corci Zeydan bu haqda yazır: 

" 

هباحصا نم ملعلا ذخا و ةظفاحلا یوق ناک بدلاو ملعلا بلط

 

یلع أشن

 "  

(15.səh.555)  

" Uşaqlıqdan biliyə və ədəbiyyata marağı olmuşdur, hədsiz güclü hafizəyə 

malik olmuş və biliyi alimlərdən almışdır " 

 

 

Mütənəbbinin şeirlərində Quran, hədis və ürfan məsələləri 

95 

Həmçinin Butrus əl-Büstani yazir: 

 ماکحلااب اعبشم ،اجضان هرکف زاربا یلع نوع هینانویلا هیبرعلا ةفسلفلا یلع هعلاطا نم هل ناکو"

ةدیدسلا

 

"

 

)

  11. səh 348) 

"Onun ərəb, yunan fəlsəfəsi ilə tanışlığı fikiri baxımından inkişafı və alətlərdən 

düzgün bəhrələnməsinə səbəb oldu " 

Burada  Mütənəbbinin  dövründəki  münasib  şərait  və  elmi  inkişafından  bəhs 

etmək yerinə düşər. 

Beləki,  "Tarixu  adabi-luğətil  ərəbiyyə"  kitabının  ikinci  cildinin  529-cu  səhifə-

sində VI əsri "İslamın qızıl əsri" adlandırmışlar.(15, s.529) Bu dövr Mütənəbbi və o 

dövrün  bütün  tədqiqatçılarının  ac  ruhuna  misilsiz  və  mahir  ustadlardan  bəhrələn-

məyə imkan verdi və onlar öz yanğınlarını şəffaf və zülal islam maarifi ilə söndür-

dülər.  Şair  də  o  dövrün  mükəmməl  şəraitindən  tam  şəkildə  bəhrələndi  və  qiraət, 

Quran, qrammatika, hədis, fəlsəfə və s. kimi öz dövrünün müxtəlif elmləri sahəsin-

dəki böyük alimlər və istedadlı tədqiqatçılarından elm, bilik öyrəndi. Şeir və ədəbiy-

yat  sahəsindəki  məşhurluq,  onun  şeirlərinin  məna  dərinliyi,  mövzular  və  təbirlərin 

yüksək  səviyyəsi,  beytlərdəki  hikmətamiz  məqamlar,  yüksək  fikirlər,  fikir  və  dü-

şüncələrinin  dəqiqliyi,  geniş  dünyagörüşü  və  baxışları,  gətirdiyi  yeniliklər  -  bütün 

bunlar şairin zəngin mədəniyyəti, islam maarifini dərindən və tam bilməsinin aydın 

və  şübhəsiz  nümunəsidir.  Bu  baxımdan  şairin  “Divan”ı  deyilənlərə  ən  yaxşı  sübut 

ola bilər. 

Mütənəbbi şöhrəti və sözü əsrlərdir ki, onun doğma yurdunun hüdudlarını aşıb 

keçmiş və şairin şeirləri böyük filosof və ədəbiyyatçıları özünə cəlb etmişdir. Şairin 

şöhrəti  elə  bir  səviyyədədir  ki,  ondan  başqa  heç  bir  şair  haqqında  bu  qədər  söz 

deyilməmişdir: 

 ءاوس هلنی ملام ةیبدلأا ةرهشلاب لانف 

 (15, səh 556) 

 "Әdəbiyyat sahəsində elə şöhrəti var ki, heç kəs ona çatmır" 

Mütənəbbinin şöhrətinin səbəblərindən biri budur ki, öz dövründən başlayaraq 

bu  günə  qədər  onun  şeiri  haqqında  söhbət  açılmış  və  araşdırmalar  aparılmışdır. 

Səalibinin təbirincə desək "onun şeiri dərs-üns məclislərində, yazıçıların risalələrin-

də,  şairlərin”  dilində,  müğənnilərin  nəğmələrində  və  s.  zümzümə  edilir"  (6,səh.78) 

Şairin şeirlərinin təfsiri və şərhinə dair kitablar yazılmışdır. Onun səhrada yaşaması 

və  səhrada  yaşayanlarla  söhbətləri  şeir  dilinin  saflaşmasına  olduqca  böyük  təsir 

göstərmişdir. Belə ki, şairin elə bir qəsidəsini tapmaq mümkün deyil ki, orada səhra 

 Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad 

96 

və onun təsiri duyulmasın. Mütənəbbinin bütün fikri, ruhu, hisləri və xəyalı səhra və 

səhra  sakinləri  ilə  bağlıdır.  O,  səhra  həyatını  elə  bir  şəkildə  təsvir  edir  ki,  elə  bil 

bütün həyatını orada keçirmişdir. Şairin səhra ilə bağlılığı ərəb dilini, sözlərin incə-

lik və mənalarını dərindən bilməsi onun dilinin əsrarəngiz bir rəng almasına, təmiz 

və  səlis,  bəlağətli  və  aydın  olmasına,  ədəbiyyatın  ən  uca  zirvəsinə  çatmasına  və 

“nəbi  əl-ədəb”  adlandırılmasına  səbəb  olmuşdur.  Şair  elə  bir  ədəbi  mövqe  və  yerə 

sahib olmuşdur ki, onu və qiymətli xəzinə olan şeirlərini tanımaq üçün xüsüsi əsərlər 

yazıldı. 

 

Mütənəbbi şeirində peyğəmbər hədisləri:  

Yüksək məqamlı şairlər keçmiş zamanlardan müqəddəs şəxsiyyətlərin qiymətli 

kəlamlarından  və  hədislərindən  istifadə  etməklə  öz  əsərlərinin  əbədiliyi  və  ölməz-

liyini təmin edir. Onlar istifadə etdikləri qaynaqların əzəmət və vüqarını artırmaqla 

ən  müqəddəs  bəşər  ədəbiyyatını  yaratmışlar.  Hədislərdəki  bilik  və  məlumatın 

zənginliyi  onlardakı  dərin  məna  tutumuna,  fəsahət,  bəlağətə  və  fikir  zənginliyinə 

bağlıdır. Çünki hədislərin kökündə Quran kimi bir əzəmət və qüdrət dayanır. Әsas 

mayasını Quran və hədislər təşkil edən islam mədəniyyətinin qoynunda böyük yazıcı 

və  şairlər  yetişmişlər.  Onların  şeirləri  Quran  məfhumları  və  ayələri  ile  müşayət 

olunur.  Klassik  şairlərin  böyük  vurğunluqla  Quran  və  hədislərin  mübarək  məfhum 

və elmləri, böyük din adamlarının sözləri ilə tanışlığı Quran və hədislərin təsiri onun 

bütün  “Divanı”  boyunca  aydın  görünməkdədir.  Quran  kəlamları  və  hədislər  onun 

ruhuna  sahib  olmuş  və  bu  səbəbdən  də  onun  bu  təsirini  addımbaşı  görmək 

mümkündür.  Məsələn,  böyük  və  müqəddəs  “Allah”  sözü  Mütənəbbinin  şeirlərində 

dəfələrlə  istifadə  edilmişdir.  Bundan  əlavə  şair  islam  tarixində  ozunəməxsus 

məfhuma malik sözlərdən istifadə edir və bu ad onun həmin anlayışlara olan sonsuz 

etiqadını böyük məhəbbət və ehtiramını göstərir. 

 Mütənəbbi  öz  beytlərinin  birində  günahkarın  əfv  olunması  və  günahlarının 

bağışlanılması haqqında yazır: 

مه

 

 َنونسحی

 

 َوفعلا

 

نع

 

 ِلک

 

  بنذم

 

و

 

نولمتحی

 

 َمرُغلا

 

نع

 

  لک

 

 ِمراغ

 

(8, s.375 , b. 1) 

" Onlar öz xoşniyyətliyindən hər bir günahkarın günahını bağışlayırlar. Digər 

şəxslərin də günahların əvəzini ödəməyi öz öhdələrinə götürürlər." 

Həzrət Rəsuli Әkrəm də buyurur:  

" کملظ نامع وفعلا ؟ هرخلا و ایندلا قئلاخریخب مکربخا لأ "

 

Mütənəbbinin şeirlərində Quran, hədis və ürfan məsələləri 

97 

(25, s.339) 

"Ey camaat, istəyirisiniz sizi agah edim bu dünya və axirətin ən yaxşı insanı 

kimdir? O, kəs ki zalımın günahını bağışlayır " 

Mütənəbbi öz Divanının digər bir yerində də ölüm və insanın sonu barədə yazır:  

ناف

 

 ُکی

 

  اناسنا

 

یضم

 

 ِهلیبسل

 

 انِاف

 

ایانملا

 

 ُةیاغ

 

 ِناوَیَحلا

 

(8, s.287, b. 1) 

Mütənəbbinin bu beytinin ikinci misrası ölüm haqqında olan məşhur hədislərə 

istinad edir. Həmin hədislərdən biri aşağıdakı kimidir.  

" توملا توق تنا و لکآ ةابح لکلو توق قمر یذ لکل "

 

" Hər bir canlınıb qidası olduğu kimi hər bir cücərtinin yeyəni vardır, Və sən də 

ölümün qidasısan "

 

(25, s. 287) 

 

Mütənəbbinin şeirlərində Әmirəlmömininin(ə) kəlamları 

Әli əleyhissalamın xütbə və nitqləri, müsahibələri və qısa hikmətamiz sözlərin-

dən  ibarət  olan  söhbətlərinin  dərin  mənası  və  əxlaqı-didaktik  mahiyyəti,  sözlərinin 

şirinliyi, qəliblərinin gözəlliyi o dövrdən başlayaraq geniş oxucu kütləsinin diqqətini 

cəlb etmişdir. 

“Səbt  bin  əl-Cüzi”  adı  ilə  məşhur  olan  əllamə  Şəmsəddin  Hanəfi  bu  haqda 

deyir:  Әli  elə  sözləri  dilinə  gətirir  ki,  ismət  və  əzəmətlə  doludur.  O,  kifayət  qədər 

hikmətli danışırdı və Allah bu kəlamla ona böyüklük və əzəmət vermişdir. Bu sözlər 

hər  kəsin  qulağına  çatsa,  onu  heyrətləndirir  və  təəccübləndirir.  Allah  söz  demək 

nemətini ona verdi, şirinlik və məlahəti bir yere gətirə bildi, bəyan sehrini və fəsahət 

gözəlliyini bir-birinə qarışdırdı. 

Ondan  nə  bir  söz  atmaq  olar,  nə  də  sənəd  köməyi  ilə  və  bir  dəlillə  onunla 

bərabərləşmək  olar.  (22,  s.193)  "Demək  lazımdır  ki,  heç  bir  şübhə  olmadan 

Әmirəlmöminin (ə) dedikləri Qurani-Kərimdən sonra ərəb məsnəvisində ən yüksək 

nəsr nümunəsidir. Bu bir həqiqətdir ki, ərəb ədəbiyyatı və dilinin biliciləri, katibləri 

min il bundan əvvəl etiraf etmişlər ki, ərəb ədibləri və digər xalqların nümayəndələri 

hicri-qəməri  tarixinin  üçüncü  əsrindən  başlayaraq  imamın  söhbətlərinin  kiçik 

parçalarını toplamağının səbəbi həmin söhbətlərin mənəvi xüsusiyyətləri sözlərinin 

gözəlliyidir".(23,  s.202)  Buna  görədir  ki,  tədqiqatçılar  ərəb  ədiblərinin  xütbə  və 

kitablarını hətta islamdan sonra ərsəyə gələn ərəbdilli müsəlman şairlərin divanlarını 

araşdırmaq istərkən, çox az ədib və  şairin Әlinin (ə) söhbətlərindən və sözlərindən 

 Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad 

98 

öz  yazılarında  istifadə  etmədiyinin  şahidi  olurlar.  Tam  qətiyyətlə  demək  olar  ki, 

Qurani-Kərim və Peyğəmbərin (s) söhbətlərindən sonra yazarlar və dinləyicilər heç 

kəsin  sözlərindən  Әlinin  (ə)  sözləri  qədər  bəhrələnməmiş  olmasınlar.  Bu  məsələ 

Әlinin  (ə)  sözləri  ilə  tanış  olan  hər  kəs  və  həmçinin  bütün  müsəlmanlar  üçün 

doğrudur. Bu sırada ruh və din baxımdan Әli (ə) ilə həmfikir olan müsəlmanlar, bu 

sahədən  agah  olanlar,  başqa  sözlə  desək,  Әli  məktəbinin  davamçıları  Әlinin 

sözlərinin  təsirini  qəbul  etməyə  və  bunu  öz  əsərlərində  əks  etdirməyə  daha  çox 

hazırlıqlıdırlar.  Mütənəbbi  Həzrət  Әliyə  (ə)  olduqca  vurğun  olan  müsəlmanlar 

sırasındadır və Әli (ə)haqqında söz söyləməyi çox çətin hesab edir. Bu böyük ərəb 

şairinə  deyəndə  ki,  niyə  Әlini  tərifləmək  üçün  bir  şey  demirsən,  o  belə  cavab 

vermişdir. 

  ادامَعَت ايِصَولِل يحْدَم  ُتْكَرَت َو 

 ْذإ

 

 َناك

 

  اروُن

 

  لایطَتْسُم

 

لاِماَش

 

 ِهِسْفَنِب َماق ُءيشلا َلاطَتسا اذإ و 

لاِطاب  ُبهذت ِسماشلا ِء ْوَض  ُتافِص َو 

(8, 1-ci cild, səh.49, beyt: 4-5) 

"Mən peyğəmbərin canişinin mədhindən qəsdən uzaqlaşmışam, çünki dünyanı 

bir sözdə sığışdırmaq olmaz. Onun zatında gizlənmiş o əzəmətin mədhə nə ehtiyacı 

var?! Məgər aləmə nur saçan günəşi tərif etmək boşuna deyil ?! " 

"Bu  sözlər  bir  ərəb  şairinin  həyəcanla,  şüurla,  zəifliklə,  dərdlə,  yerində  olan 

sadəliklə, təəccüb və vurğunluğu ilə üzr istəməsidir. Mütənəbbi bir damcıdır ki, ona 

dedilər  ki  okeanların  vəsfindən  danışsın  və  zərrədir  ki  istədilər  ondan  günəşin 

fəziləti  haqqında  şeir  yazsın".(21,  s.21-22)  Buna  görədir  ki,  Әliyə  vurğun  və  Әli 

şiəsi olan şair Mütənəbbinin "Divan"ında hədsiz çox nəsihətlər və mövzular görmək 

olar  ki,  Әmirəlmöminindən  iqtibas  edilmiş,  onun  dilindən  danışılmış,  məfhumla-

rından  istifadə  edilmiş  və  onun  kəlamlarında  bəyan  edilmişdir.  Mərhum  əllamə 

Məhəmməd Hüseyn Әli Kaşif əl-Әzainin fikrincə, "Mütənəbbi özünün hikmətamiz 

şeirləri  və  zərb-məsəllərinin  əksəriyyətini  Әlinin  (ə)  söhbətlərindən  götürmüşdür". 

(22, s.195) 

İndi isə Mütənəbbinin Divanında Həzrət Әlinin kəlamlarına istinad edən beytlə-

rin şərhinə başlayırıq.  

  ةَزِئاج َو

 

یَوعَد

 

 ِةابَحَملا

 

 َو

 

یَوَهلا

 

نإ َو

 

 َناک

 

ل

 

یَفخی

 

 ُملاَک

 

 ِقِفانُملا

 

(8, s.175, b. 3) 

Mütənəbbinin şeirlərində Quran, hədis və ürfan məsələləri 

99 

" Layiq insanlara dostluq və sevgi elan etmək cayizdir. Amma ikiüzlü insanın 

sözlərində həqiqət gizli qalmaz " 

Dostluq  və  məhəbbət  iddiası  cayizdir.  Amma  düşmənçilik  və  kinayə  saxlayan 

insanların sözlərinin həqiqiliyi heç vaxt örtülü qalmır.  

Mütənəbbi yuxarıdakı beytində Həzrət Әlinin bu kəlamına əsaslanır:  

 َلَف یف َرَهَظ الِا  ائیَش  دَحَأ َرَمضَأ ام "

 ِهِهجَو ِتاحَفَص و ِهِناسِل ِتات

 

"

 

(26, s.1098, hikmət 25) 

" Heç kim heç nə ürəyində gizlədə bilməz. Çünki hər nəyi gizlətsə həqiqət onun 

düşünülməmiş və diqqətsiz sözlərindən və simasında aşkar olar " 

اذإ

 

 َلیق

 

  اقفِر

 

 َلاق

 

 ِملِحلل

 

  عِضوم

 

 

 

 ُملِح َو

 

یتفلا

 ف

هعِضوَم ِریَغ ی

 

 ُلهَج

 

(8, s.161, b. 2) 

Ona hər dəfə deyildiyi zaman ki rəftarında sərt olma, o deyir: biliyin və 

dözümlülüyün özünəməxsus bir yeri var. Lazım olmayan yerdə dözümlülük ziyalı 

insan üçün nadanlıqdır" 

Mütənəbbinin  bu  beytinin  məzmunu  Həzrət  Әmirəl  Möminin  bilikli  insanlar 

barədə olan bu kəlamına əsaslanır:  

" ُهَعِضاوَم َء یَّشلا ُعَضَی یذَّلا َوُه

 

(26, s.1191, hikmət 227) 

"Ağıllı insan odur ki, hər şeyi öz yerinə qoysun " 

Mütənəbbi isə başqa bir yerdə yazır:  

 ُمه

 

مِهِلاوم ِل

 

 َو

 

 َنسَل

 

مُهَل

 

 

 ُراعلاَو

 

یقبَی

 

 ُحرُجلا و

 

 ُمِئَتلَی

 

(8, s.218, b. 7 ) 

" Onlar malların və sərvətlərin qullarıdır, Halbuki mallar və sərvətlər onların 

deyil. Pislik daimi qalır, amma qılınc yarası sağalır " 

Bu  beytin  məzmunu  əxlaqi  dəyərlər  daşıyan  bir  məsələ  haqqındadır.  Bunun 

mövzusu  “tamahkarlıq  və  xəsislik”dir.  Quran  ayələrində  və  hədislərdə  bu 

xüsusiyyətlər şiddətlə pislənir. Həzrət Әli (ə) də öz kəlamlarında buyurur:  

 «

  راع ُلخُبلا

»

 

(23, s. 361) " Xəsislik ardır " 

 

Mütənəbbi şeirində hikmət, Quran və ürfan ünsürləri:  

Mütənəbbi  əsil-nəcabətli  bir  ailədə  böyüyüb  boya  başa  çatmışdır.  Təhsilini 

yaxşı ələvi məktəbində almış və orada şiəliyin əsasları ilə tanış olmuşdur, dövrünün 

 Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad 

100 

elmi məclislərində iştirak etmiş, tələbələrlə əlaqəsi və söhbətlər vasitəsilə fəlsəfi və 

təsəvvüf məktəblər haqqında məlumat əldə etmişdir. Mütənəbbi yunan fəlsəfəsi ilə 

tanışlıq, müxtəlif şəhərlərə və ölkələrə uzunmüddətli səfərləri geniş dünyagörüşünə 

malik  olması,  söz  sənətinin  incəliklərini  hərtərəgli  və  dolğun  şəkildə  yiyələnməsi 

onun bir şair kimi yetişməsinə səbəb olmuşdur. Mütənəbbinin şeiri mistika, hikmət 

və fəlsəfə ilə dolub daşır. Onun bu mövzularla bağlı beytləri zövq və düşüncəsinin 

şah əsərləridir. Şair bu qəbildən olan şeirlərinin əksəriyyətində ən incə etik nöqtələri 

həyatdan  götürdüyü  nümunəyə  çevirmişdir.  Boş  yerə  deyildirki,  bu  beytlərin 

əksəriyyəti  xalqın  dillər  əzbəri  olmuş,  sadəliyi  və  hikmətamizliyinə  görə  hamı 

tərəfindən geniş istifadə edilmiş və ibrət alanlar üçün nümunə olmuşdur. Mütənəbbi 

hikmətdə  də  yeni  mənalar  yaradır  və  bu  onun  özünəməxsus  xüsusiyyətlərindəndir. 

İncə  zövqü  və  güclü  hisləri  ona  tamamilə  yeni  fikirləri,  toxunulmamış  mövzuları 

kəşf etməyə imkan vermişdir. Buna görədir ki, onun “Divanı”nının hər yerində yeni 

mövzularla qarşılaşırıq. Mütənəbbinin şeirində fəlsəfə mistika və etika ilə qaynayıb 

qarışmışdır  və  şair  bir  vaiz  kimi  təmsil  vasitəsilə  arqumentlərdən  bəhs  edir. 

Səyahətlər  onu  həyatın  sirləri  və  rəmzləri  ilə  tanış  etmişdir.  Buna  görədə  şairin 

hikmətinin  olduqca  böyük  bir  hissəsi  onun  şəxsi  təcrübələridir  və  "Mütənəbbinin 

hikməti onun həyat təcrübəsinin nəticəsidir".(9, səh.813) 

 Mütənəbbinin şeirdəki fövqəladə istedadı öz dövrünün ədəbiyyat və sənətsevər 

padşahları  və  şahzadələrinin  diqqətini  cəlb  etmişdir.  Lakin  şairin  şeirinin  yüksək 

ruhu  şeirinin  alimcəsinə  və  abidcəsinə  vüqar  və  əyilməzliyi  onu  sitayiş  etməkdən 

uzaqlaşdırırdı, mümkün olduğu qədər sitayiş edilməkdən və təriflənməkdən qaçırdı. 

Bu da onun şöhrət və hörmətinin artmasına səbəb olurdu. Digər tərəfdən isə bir çox 

şairlər  kimi  öz  dövrünə  məxsus  olan  ləzzətlər  və  xoşbəxtliklərdən  yararlanmaq 

imkanı  axtarırdı.  Lakin  bütün  tarixçilərin  etiraf  etdiyi  kimi,  gəncliyini  paklıqla, 

nəfsini  saxlamaqla,  dindarlıq  və  möminliklə  keçirmiş  və  ömrünün  sonuna  qədər 

ləyaqətlə  yaşamışdır.  Mütənəbbinin  Quranla,  hədislərlə,  fiqhlə,  təfsirlə,  fəlsəfə  ilə 

tanışlığı  onun  əsərlərində  aydın  şəkildə  özünü  göstərir.  Fikri  bunların  təsirindən 

kənarda  qalmır.  Bütün  bunlar  şairin  müdrik  bir  insan  kimi  tanınmasına  səbəb 

olmuşdur.  Mütənəbbinin  “Divan”ında  olduqca  az  qəsidə  tapmaq  olar  ki,  hikmətsiz 

olsun. Әl-Faxurinin təbirincə:  

" هتمکح نم زونک یلع تفقو هناوید تبَلق امفیک کانا " 

(14,səh.813) 

" Onun “Divan”ını alt-üst etdikdə, onun hikmət xəzinəsini ələ keçirirsən " 

Mütənəbbinin şeirlərində Quran, hədis və ürfan məsələləri 

101 

Mütənəbbinin  müxtəlif  zamanlarda  şeir  deməsinə  baxmayaraq,  onun  gerçək 

şəxsiyyəti  onun  hikmətində  özünü  göstərmişdir.  Mütənəbbinin  şeiri  fəlsəfə  və 

hikmətlə  elə  qaynayıb-qarışmışdır  ki,  Әl-Məərri  onu  şair  hesab  etmir  "müdrik" 

sözünü ona layiq bilir: 

یرتحبلارعاشلا امنا و نامیکح یبنتملا و ماامتوبا

 

"

 

" 

(9, səh. 557) 

"Әbu Təmmam və Mütənəbbi müdrikdirlər və şair ancaq Bühtüridir." 

Mütənəbbinin  müdrik  şeirlərinin  əzəmətini  anlamaq  üçün  şairin  əsərlərini 

araşdıran  tədqiqatçıların  təəccübünə  səbəb  olan  məsələyə  işarə  etmək  lazımdır.  Bu 

da ondan ibarətdir ki, Mütənəbbinin hikmətli sözləri və zərb-məsəllərini toplayıb çap 

edənlər  şairin  düşmənləri  və  onu  kəskin  tənqid  edənlər  olmuşdur.  Belə  şəxslərdən 

biri  də  Әl-Hatəmidir  ki,  Mütənəbbinin  96  beytini  “Әr-risalə  əl  Hatəmiyyə  fi  ma 

vafəqal  Әl-Mütənəbbi  fi  şeiri  kəlami  Әrəstu  fi-hikəm”  adlı  kiçik  bir  kitabda 

toplamışdır. O, kitabın müqəddiməsində deyir: 

“Mütənəbbinin şeirində fəlsəfi meyllər vardır ki, Aristotelin sözləri və məntiqi 

tam  mənası  ilə  bəyan  edilmişdir.  Әgər  bu  hadisə  Mütənəbbinin  araşdırması  və 

mütaliəsi  səbəbilə  olsa,  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  fəlsəfi  əsər  və  kitablara 

dərindən və ətraflı yiyələnmişdir. Әgər təsadüfən olsa lakoniklik və bəlağət xatirinə 

Mütənəbbinin  şeirindədir  və  onun  kəlamı  onlar  üçün  üstünlük  qazanmışdır”. 

(10,s.269) Bu fikri elə bir şəxs söyləyir ki, Mütənəbbinin düşmənlərinin tövsiyəsi ilə 

onu rədd edən “Әl-mozehat fi zikri sərəqati Әbit ət-Təyyub və saqət şirihi” adlı kitab 

yazmışdır.  Mütənəbbinin  hikmətli  sözləri  və  zərb-məsəllərini  toplayan  başqa  bir 

şəxs  isə  Sahib  bin  Әbaddır  və  bu  şəxsin  Mütənəbbiyə olan  düşmənçiliyi  və  nifrəti 

hamının dilində idi. Sahib Mütənəbbinin şeirlərindən 371 beyti əlifba sırası ilə “Әl-

əmsalul  saire  min  şiril  Әl-Mütənəbbi”adlı  kitabında  toplamışdır.  Fəxrüddövlə  İbn 

Buyə  üçün  toplamış  bu  kitabın  müqəddiməsində  yazır:  "Bu  şair  öz  sənətindəki 

məharəti və tam ustalığı səbəbilə zərb-məsəllərinin bəyanı üçün bir üslubu vardır ki, 

öz həmtaylarından irəli getmişdir. Mən də öz növbəmdə yeni və misilsiz, məna və 

sözlərdə  eybi  və  nöqsanı  olmayan  zərb-məsəlləri  onun  “Divan”ından  çıxarıb 

yazdım".(20,s.21) 

Aydındır  ki,  əgər  Mütənəbbi  düşmənlərinin  və  əleyhidarlarının  onun  hikməti 

haqqında  belə  fikirləri  varsa,  İbn  Cinni,  Məərri,  Ukbəri  və  Vahidinin  şairin 

beytlərinin şərhi zamanı olan təəccüb və şaşqınlıqlarına işarə etməyə ehtiyac yoxdur. 

Mütənəbbi  fikrində  canlandırdığı  Mədineyi-faziləni  hikmətli  sözlərində  təsvir  edir, 

 Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad 

102 

özünün  hikmətamiz,  məna  dolu  sözləri  və  şeirlərində  insan  xəbisliyindən  və 

yaxşılıqlarından geniş bəhs edir. 

Quranın  ədəbi  üslubu,  Qurandakı  sözlərin  gözəlliyi,  ahəngi  və  məna  genişliyi 

onu dinləyən insanların qəlbində təsvir edilməz bir həvəs oyadırdı. Bu cür təsiredici 

amillər  adi  insanlardan  daha  çox  incəsənət  xadimlərinə,  xüsusilədə  şairlərə  təsir 

göstərir və onların qəlblərində özünəməxsus bir yer tuturdu. Məhz buna görədir ki, 

islam dininə etiqad edən bütün müəllif və ədiblər Qurani-Kərimdən təsirlənmiş, öz 

yaradıcılıqlarında  Quran  ayələrindən  və  müxtəlif  məsələlərdən  geniş  şəkildə  bəhs 

edən əsərlər miras qoymuşlar. Bu səbəbdəndə islam dünyasından bəhs edən müxtəlif 

əsərlərdə,  tarixi  kitablarında,  Divanlarda,  eləcədə  Qurani-Kərimdən  bəhs  edən 

əsərlərdə  ürfani  məsələlərə  aid  müxtəlif  ayə  və  məzmunlara  rast  gəlirik. 

Mütənəbbinin  fəlsəfi  şeirləri  arasında  çox  az  sayda  beytləri  ola  bilər  ki,  Qurandan 

bəhs  edən  məsələlərdən  xali  olsun.  Bu  təsirin  miqyası  o  həddə  idi  ki,  müxtəlif 

məzmunlardan istifadə etməklə yanaşı bəzən təfsirlərə də yol verilirdi Allahu-Təala 

Qurani-Kərimdə buyurur: 

«

 َلأا َو   نَمْلاِب مُکِتاَقَدَص ْاوُلِطْبُتَل ْ اونَماَء  َنیِذَّلا اَهُّیَأ اَی

 یَذ

»...

 

 (17, Bəqərə, 264) 

" Ey iman əhli! Sədəqələrinizi minnət və əziyyət verməklə bada verməyin..." 

Mütənəbbidə yuxarıdakı möhtərəm ayədən təsirlənərək deyir: 

یطْعُی

 

لاَف

 

  ةَلْطَم

 

اَهُرادَکُی

 

اَهب

 

 َو

 

ل

 

  ةانَم

 

اَهُداکَنُی

 

 (8, 1ci cild, səh.120, beyt:1) 

"Dərk etmədən əta edir və minnət qoymaqla bağışlamağının dəyəri azalmır " 

Allahu-Təala Qurani-Kərimdə buyurur: 

 «

 َّنَبیِصُتَّل  ةَنْتِف ْاوُقَّتا َو

 

  َنیِذَّلا

...  ةَّصاَخ ْمُکْنِم ْاوُمَلَظ

 

» .

 

(17, Әl-Әnfal, 25) 

" Qorxun o bəladan ki ancaq sizin sitəmkarlarınızın olmasın " 

Mütənəbbidə bu mübarək ayədən təsirlənərək deyir: 

 َو

 

  م ْرُج

 

 ُهارَج

 

 ُءاهَفُس

 

  م ْوق

 

 َو

 

 الَح

 

ریَغب

 

هِمراج

 

 ُباذَعلا

 

(8, 2ci cild, səh.160, beyt: 2) 

"Ağılsızların törətdikləri çoxlu günahların cəza və işgəncələri günahsızlara 

çatır"