İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

T əfriq i  diaq n oz. 
Xəstəliyi salmonellyozdan,  infeksion sinu- 
sitdən  və  kütləvi  zəhərlənmələrdən təfriq etmək  lazımdır.
Salmonellyoz  zamanı  ördəklərdə  həzm  traktının  iltihabı 
qeyd  olunur və  bakterioloji  müayinənin  nəticəsi  əsas  sayılır.
İnfeksion  sinusitdə  yuxarı  tənəffüs  yollarının  selikli  qişası­
nın  kataral  iltihabı  müşahidə  edilir və  virusoloji  müayinədə  isə 
ortomiksoviridə  ailəsinə  mənsub olan  viruslar əldə  edilir.
Zəhərlənm ələrdə  toksiki  vasitələrin  aradan  götürülməsi, 
yemlərin  toksikoloji  yoxlanması  aparılır.  Zəhərlənmələrdə  in- 
feksiya qeyd  olunmur və  simptomatik  müalicə  nəticə  verir.
M ü alicə. 
Müalicə məqsədilə rekonvalessent və  hiperimmun 
ördəklərdən  alınmış  immun  serumlardan  istifadə  edilir.  Biofab- 
rika şəraitində atların  hiperimmunizasiya üsulu  ilə alınmış  hipe­
rimmun  serum  da  əldə edilmişdir,  ancaq  onun  müalicəvi  səm ə­
rəliliyi  o  qədər də  yüksək deyil.
İm m unitet. 
İ.N.Doroşko  və  İ.İ.Panikar  tərəfindən  1971-ci 
ildə  maye  və  quru  virus  vaksin  hazırlanmışdır.  Vaksinlə  ilk 
günlük ördək cücələri peyvənd edildikdə 3  gündən sonra immu­
229

nitet yaranır və onun xəstəliyə həssaslıq dövrü boyu davam  edir. 
Passiv  immunitet  məqsədilə  rekonvalessent  ördəklərin  seru- 
mundan  və  hiperimmun  serumlardan  da  istifadə  etmək  olar.
P rofilaktika  v ə  m übarizə  təd b irləri. 
Ördəkləri  viruslu  he- 
patitinin profilaktikası onun saxlanması, yemləndirilməsi qayda­
larına  əməl  edilməsi  və  baytarlıq-sanitariya tədbirlərinin  yerinə 
yetirilməsinə  əsaslanır.  Təsərrüfatda  xəstəlik  baş  verdikdə  ka- 
rantin  tətbiq  edilir və  aşağıdakı  sağlamlaşdırıcı  tədbirlər  yerinə 
yetirilir.
X əstə  və  xəstəliyə  şübhəli,  həmçinin  z ə if   ördəklər 
öldürülür.  Şərti  sağlamlar müəyyən diri çəki əldə  edilənə qədər 
ayrıca  saxlanır  və  kəsilir.  Yaşlı  ördəklər  yumurtalama  dövrü 
qurtardıqdan  sonra ət üçün  kəsilir.
Şərti  sağlam  ördəklər  1-60  günlükdən  etibarən  hiperimmun 
serumla  müvafiq təlimat əsasında peyvənd  edilir.  Digər qrup ör­
dəklər isə maye və ya quru virus vaksinlə vaksinasiya edilir.  Quş 
binalarında mexaniki  təmizlikdən sonra dezinfeksiya  aparılır.
Karantin  şərtlərinə  əsasən  yumurtaların  inkubasiya  edilmə­
sinə ördəklərin təsərrüfatdan  kənara çıxarılmasına və ya onların 
əhaliyə  satılmasına,  quşları  qruplaşdırılması  və  ya  yerlərinin 
dəyişilməsinə, kənar şəxslərin fermaya daxil olmasına, xəstə ör­
dəklər olan  su  sahələrinin  1  il  ərzində  istifadə  edilməsinə  icazə 
verilmir.
Karantin  şərtlərinə görə  kliniki  sağlam  ördəklərin  kəsiminə, 
yumurtaların  formalin  buxarları  ilə  dezinfeksiyasından  sonra 
yeyinti  sənayesi  müəssisələrinə  verilməsinə,  patoloji-anatomik 
dəyişdiklər  qeyd  olunmayan  quş  cəmdəklərinin  məhtutlaşdır- 
madan  istifadəsinə,  yumurtaların  təsərrüfat daxilində ət istehsa­
lı  məqsədilə  inkubasiya edilməsinə  icazə  verilir.
Spesifik profilaktika məqsədilə hiperimmun serumdan istifa­
də edilməlidir.  Yaranmış  immunitetquşları  yalnız  10-12 gün  qo­
ruduğu üçün xəstəliyə görə qeyri-sağlam təsərrüfatlarda qum və
230
ya  maye  virus  vaksinlə  xəstəliyə  həssas  kliniki  sağlam  bütün 
quş qrupu  vaksinasiya edilməlidir.  Aparılan tədqiqatlar əsasında 
müəyyən  edilmişdir  ki,  peyvənddən  sonra  yaranmış  immunitet 
transovarial  yolla ördək cücələrinə  verilir.
Spesifik  profilaktika  ilə  bərabər  digər  baytarlıq-sanitariya 
tədbirləri  də  aparılmalıdır.
Karantin  təsərrüfatdan  axırıncı  xəstə  quşun  müəyyən  edil­
məsi  və  ləğvindən  30 gün  keçmiş və  yekun dezinfeksiya aparıl- 
dıqdan  sonra  götürülür.
Ö rd ək lərin  infeksion  sinusiti
Ördəklərin  infeksion  sinusiti  (Sinusitis  infektioza  anaticu- 
larum, ördəklərin qripi) kontagioz xəstəlik olub,  yuxarı tənəffüs 
yolları  selikli  qişasının  kataral  iltihabı  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlu m at. 
Xəstəlik  ilk  dəfə  1952-ci  ildə  Kanadada 
Volkner  və  Banister tərəfindən  qeyd  edilmişdir.  Xəstəlik  geniş 
şəkildə  İngiltərədə,  Çexiyada  və  Slovakiyada  müşahidə  edil­
məklə  böyük  iqtisadi  ziyana  səbəb  olmuşdur.  Keçmiş  SSRİ-də 
xəstəlik  1957-ci  ildə  M.T.Prokofyeva  və  İ.N.Doroşko  tərəfin­
dən  aşkar edilmişdir.
X əstəliy in   törəd icisi. 
Xəstəliyin  törədicisi  RNT-li  virus 
olub ortomiksoviruslar ailəsinin  inflyuensa cinsinə aiddir.  Labo­
ratoriya  şəraitində  virusun  yetişdirilməsi  üçün toyuq  embrionla- 
rından  və  hüceyrə  kulturalarından  istifadə  edilir.  M üxtəlif növ 
quşların  eritrositləri  ilə  hemaqqlyutinasiya  vermək  xüsusiyyəti­
nə  malikdir.  Virusun  təsirindən  quş  orqanizmində  antihe- 
maqqlyutininlər,  neytrallaşdırım və komplementtestbitedici anti- 
tellər  yaranır.  İnfeksion  sinusitin  etiologiyasında  şərti  patogen 
mikroflora böyük  rol  oynayır.
D a vam lılığı. 
Virus  aşağı  temperaturda  liofilizasiya  halda  2 
ilə  qədər  virulentliyini  itirmir.  Üzvi  maddədə  qurutma  amili 
konservləşdirir.
231

Kimyəvi dezinfeksiya vasitələrindən  3%-li  xlorlu əhəng,  2%- 
li  natrium qələvəsi,  5%-li  karbol  turşusu amili  tez  inaktivləşdirir.
E pizootoloji  m əlum atlar. 
İnfeksion sinusitlə  1  aylığa qədər 
ördəklər  xəstələnir.  İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  ör­
dəklər olub, burun axmtısı  ilə  suya virusla  çirkləndirir.
Yoluxma təbii halda aerogen yolla baş verir.  Ancaq, alimentar 
və transovarial  yolla yoluxmada qeyd olunur.  Xəstəliyin baş  ver­
məsində ördəklərin  pis şəraitdə saxlanması,  yemləmənin düzgün 
aparılmaması  əsas rol  oynayır.  Ördək binalarında  temperatura re­
jiminə  diqqət  yetirilmədikdə  ilin  soyuq  fəsillərində  onlarda  so­
yuqlama  baş  verir  ki,  buda  qeyd  olunan  xəstəliyin  meydana  çıx­
masına  səbəb  olur.  Bəzən  infeksion  proses  təsərrüfatda  olan  ör­
dəklərin 90%-ni  əhatə edir.  Letallıq 40-80% arasında dəyişir.
P atogenez. 
M üxtəlif yollarla  orqanizmə  daxil  olmuş  virus 
qana keçərək bütün orqan və toxumalara yayılır, ancaq daha çox 
yuxarı  tənəffüs  yollarının  selikli  qişasının  epiteli  hüceyrələrinə 
yığılır.  Virus  traxeyanın,  infraorbital  cibciyin  və  burun  yolunun 
selikli  qişasında,  ağciyərdə  reproduksiya  edir  və  bunların  kata- 
ral  fıbrinozlu  iltihabını  törədir.
Gedişi  və  klinik  əlamətləri.  Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü  5- 
10  gündür.  İti  gedişdə  xarakterik  kliniki  əlam ətlər  ördəklərdə 
asqırma, rinit və konyunktivit müşahidə edilir.  Dimdiyi  sıxdıqda 
burun  yolundan  selikli  yapışqanlı  ekssudat  ayrılır.  Onlar  ağzı 
açıq  halda  tənəffüs  edir,  infraorbital  cibciklərin  eksudatla  dolu 
olması  ördəyin  başının  ümumi  formasını  dəyişir.  Bəzən  göz al­
masının  atrofıyası  görünür.  İti  gedişdə  bəzən qəflətən qıc olma­
lar baş  verir ki,  buda  ölümlə  nəticələnir.
Xroniki  gediş  uzun  müddət davam  etməklə ördəklərdə arıq- 
lama və  bəzən  hətta  kaxeksiya vəziyyəti  qeyd olunur.  Sekundar 
mikroflora  ilə  mürəkkəbləşdikdə  kliniki  əlam ətlər  müxtəlif 
tərzdə  özünü göstərir.
Patoloji-anatomiki  dəyişdiklər,  cəsəd  arıq  olmaqla  baş  na-
232
hiyyəsi  eksudatla  çirklənir.  Konyunktiva  hipermiyalı  olmaqla 
üzərində  selikli  fıbrinozlu  və  bəzən  şorvari  kütlə  aşkar  edilir. 
Hava kisələri  iltihablıdır, divarları qalınlaşmış olmaqla üzərində 
hava  kisələrinin  iltihabı  daha  xarakterik  tərzdə  müşahidə  edilir. 
Qaraciyər  həcmən  böyüyür,  üzəri  fıbrinlə  örtülür,  parenxima- 
sında degenerativ dəyişdiklər nəzərə çarpır.
D iaq n oz. 
Xəstəliyə diaqnoz  qoyan  zaman  onun  epizootoloji 
xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri, patoloji-anatomik  dəyişdiklə­
ri  nəzərə  alınmaqla  laboratoriya müayinələri  aparılır.  Laborato­
riya müayinələrində  bioloji  sınağa üstünlük verilir.  Bu  məqsəd­
lə  ördək  cücələri  patoloji  materialın  suspenziyası  infraorbital 
cibciyə  yoluxdurulur.  Yoluxdurmadan  5-7  gün  keçmiş  ördək 
cücələrində  infeksion  sinusitə məxsus  əlamətlər görünürsə  bio­
loji  sınaq  müsbət hesab edilir.  Müəyyən hallarda potensial  pato- 
gen  mikrofloranı  və  onun  növ  tərkibini  müəyyən  etmək  üçün 
həm  də  bakterioloji  müayinə də aparılır.
Təfriqi  diaqnoz.  Xəstəliyi  pasterellyozdan,  salmonellyozdan 
və  infeksion  hepatitdən təfriq  etmək  lazımdır.
Salmonellyoz  zamanı  quşlarda əsas  proses həzm  orqanların­
da gedir.  45  günlüyə  qədər ördəklərdə  iti  gedişli,  yuxarı  yaşlar­
da  gizli  bakteriyadaşıyıcılıqda  özünü  göstərir.  Laboratoriya 
müayinəsi  əsasında  S.typhi  murium  əldə  edilir.
Pasterellyoz  zamanı  quşlarda  letallıq  faizi  daha  yüksəkdir. 
Ağ  ciyərdə  kəskin  nəzərə  çarpan  iltihab  qeyd  olunur.  Pipik  və 
saqqalın  sianozluğu  müşahidə  edilir.  Laboratoriya  müayinəsi 
nəticəsində  P.multosida  mikrobu  aşkar edilir.
İnfeksion  hepatit  zamanı  əsas  proses  qaraciyərdə  gedir.  Ör­
dəklərdə  duruş  vəziyyəti  dəyişir və  pinqvini  xatırladır.  Labora­
toriya  müayinələrinin  nəticəsi  əsas  götürülür.
M ü a licə. 
Yod  preparatlarının  su  ilə daxilə verilməsi  və eyni 
zamanda  yemə  biovetinin  daxil  edilməsi  yaxşı  nəticə  verir.  Or­
qanizmin  qoruyucu  xüsusiyyətini  yüksəltmək  üçün  xlortetrasik-
233

linin  3-6  həftəlik  ördəklərə  hər başa  10-15  mq  yemlə  verilməsi 
mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.
İm m unitet. 
Xəstəliyi  keçirmiş  ördəklərdə  infeksion  immu­
nitet  yaranır.  Xəstəliyə  qarşı  diri  virus  vaksin  hazırlanmışdır. 
Qeyd olunan vaksinlə ördəkləri peyvənd etdikdə onların qan se- 
rumunda antitellər 4 ay müddətində qeyd olunur.  İmmun ördək­
lərdə  antitellərin transovarial yolla verilməsi təcrübələr yolu  ilə 
təsdiq  edilmişdir.
P rofilaktika 
və 
m ü b arizə təd b irləri. 
İnfeksion sinusitə  gö­
rə qeyri-sağlam təsərrüfatlardan inkubasiya məqsədilə yum urta­
ların  istifadəsinə  icazə verilməməlidir.  Ördəkləri  quru ventilya- 
siya qurğusu  yaxşı  işləyən  binalarda  qalın  və  dəyişilməyən  dö­
şənək üzərində saxlamaq  lazımdır.  Hər m2 döşənək sahəsinə  3- 
4  baş  ördək olmalıdır.  İlin  isti  fəsillərində  havanın  temperatura- 
sı  15-20üS-dən aşağı olmayan vaxtlarda 7-10 günlük ördək cücə­
lərini  quru  gəzintiyə,  15-20  günlükləri  isə  su  gəzintisinə  bura­
xırlar.
İlk  gündən  ördək  cücələrinə  yüksək  keyfiyyətli  yemlər  ve­
rilməlidir.  Bu  məqsədlə  10-15%  miqdarında  təzə  yaşıl  yemlər 
qatılmış un qarışığından  istifadə edilir.  İnkubatordan götürülmüş 
hər  yeni  ördək  partiyası  yaxşı  təmizlənmiş,  dezinfeksiya  edil­
miş  binalara  köçürülür  və  döşənək  kimi  ağac  ovuntusu,  torf, 
küləş  qarışından  istifadə  edilir.  Bina  daxilində  temperatur  ilk 
günlər 280S  olmalıdır.
Xəstəlik təsərrüfatda baş verdikdə qeyri-sağlam hesab edilir, 
məhtutlaşmalar  qoyulur  və  xəstəliyi  törədən  faktorlara  qarşı 
mübarizə  aparılır.  X əstələr  ayrılaraq  onlarda  müalicə  aparılır, 
cari  dezinfeksiya  müntəzəm  şəkildə  yerinə  yetirilir.  Quşların 
içilən  suyuna  l:10000-da  formalin  qatılır.  Xəstəliyə  həssas  quş 
qrupu  müvafiq  təlimat əsasında diri  virus  vaksinlə  peyvənd edi­
lir.  Təsərrüfat  sağlamlaşdırıldıqdan  sonra  yekun  dezinfeksiya 
aparılır və  məhtutlaşmalar götürülür.
234
H ind  quşlarının  rinotraxeyiti
Rinotraxeyit  (Rinotraxeitis)  hind  quşlarının  infeksion  xəstə­
liyə olub yuxarı  tənəffüs yollarını  iltihabı  və üz nahiyyəsinin  şi­
şi  ilə  səciyyələnir.
T a rixi  m əlu m at. 
Xəstəlik  ilk  dəfə  1973-cü  ildə  ABŞ-mn 
Şimali  Karolina  Ştatında qeyd  edilmişdir.  Sonra  infeksion  rinot­
raxeyit  Afrikanın  cənubunda,  yaxın  Şərqdə  və  Avropa  ölkələ­
rində  aşkar olunmuşdur.
X ə stə liy in   törədicisi. 
Bu  xəstəliyin  ilk  tədqiqatçıları  xəstə­
liyin  törədicisini  Bordetella  bronchiseptica  ilə  infeksion  bursal 
xəstəliyinin  törədicisinin  assosiasiyası  kimi  qeyd etmişlər.  Son- 
ralar xəstəliyin  pnevmoviruslar tərəfindən  törədilməsi  göstəril­
mişdir.  Hal-hazırda müəyyən edilmişdir ki, hind quşlarının  rino­
traxeyit  xəstəliyinin  törədicisi  Alcaliqenos  faecolis  mikrob  ı  və 
pnevmoviruslardır.  Mikrob  kokkvari  çöp  olub,  mikroskopun 
görünüş  sahəsində  adətən  tək-tək  xaotik  zalda  nəzərə  çarpır. 
Bunlar qram  mənfidir,  biokimyəvi  fəallığı  zəifdir,  sərbəst hərə­
kətə  malikdir.  Aerobdur,  kazeinli  və  jelatinli  qida  mühitində 
yvxşı  boy  verir.  Maye  qida  mühitlərində  toksin  hasil  edir.
Bundan əlavə xəstəliyin törədicisi  beyin-ürək əzələsi  bulyo- 
nunda  və  beyin-qaraciyər bulyonunda da yaxşı  boy  verir.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Xəstəliyə  əsasən  hind  quşları 
həssasdır.  İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstələrdir.  Xəstəlik 
yüksək  kontagioz olduğu üçün yoluxma faizi yüksəkdir. Transo­
varial  yoluxma aşkar edilmişdir.  Embrion  inkişaf edən  hind  quş­
ları  yumurtaları  süni  yolla yoluxdurula biiir.
P atogen ez. 
Orqanizmə  daxil  olmuş  amil  əvvəlcə  respirator 
orqanlarda,  sonra  isə  dalaqda,  qaraciyərdə,  beyində,  həzm  trak- 
tında,  timusda  və  fabrisium  kisəsində  histopatoloji  dəyişdiklər 
törədir.  Bunun  nəticəsində  də  limfositlərin  blastogen  effekti 
aşağı  düşür.
235

Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  olunmuşdur  ki, 
A-faekalislə  yoluxmuş  hind  quşlarında  onların  ümumi  kütləsi 
aşağı  düşür, xüsusilə timusda, dalaqda və fabrisium kisəsində il­
tihab  daha çox  nəzərə çarpır.  İnfeksion  prosesin  inkişafı  nəticə­
sində  timusun  normal  şəkildə  formalaşması  ləngiyir.  Beləki, 
hind quşlarının 2 həftəliyində timusda  kortikal  zona zəif nəzərə 
çarpır,  kortikal  və  modulyar  törəmələr  qarışıq  şəkildə  nəzərə 
çarpır  və  timus  paycıqlarının  periferiya  hissələrində  böyük  və 
orta  həcmdə  limfositlərin  formalaşması  aşkar  edilir.  İnfeksion 
proseslə  əlaqədar olaraq  qammaqlobulinlərin  artması,  albumin- 
qlobulinlərin  isə  aşağı  düşməsi  qeyd  olunur.
Xəstə  quşlarda  sağlamlardan  fərqli  olaraq  bir  sıra  bakterial 
və  virus  aqentlərinə  qarşı  antitellərin  sintezində  nəzərə  çarpa- 
caq  dəyişilmələr müşahidə edilmir.  Nəticədə  leykositlərin  blas- 
transfonnasiyası kəskin şəkildə zəyifləyir, bu da hüceyrə immu­
nitetinin  funksiya pozğunluğuna səbəb  olur.
G ed işi  və  kliniki  əla m ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
müəyyən  edilmməişdir.  Hind  quşlarında  respirator  orqanların 
funksiya  pozğunluqlarına  məxsus  olan  əlam ətlər  qeyd  olunur. 
Xəstələrdə  tənəffüsün  çətinləşməsi,  xırıltı,  boğulma,  göz  yaşı­
nın  axması,  başın  üz  hissəsində  və  göz  qapaqlarında  şişkinlik 
nəzərə  çarpır.
3-12  həftəlik  hind  quşlarında xəstəlik  daha  ağır formada ge­
dir  və  yüksək  dərəcədə  tələfat  verir.  Yaşlılarda  yumurta  m əh­
suldarlığı  aşağı  düşür.
Xəstəliyin  son  dövründə  hind  quşlarında  bəzən  hemorroji 
enteritə  məxsus  simptomlar görünür.
Patoloji-anatom ik d əyişiliklər. 
Yuxarı tənəffüs orqanlarının 
selikli  qişasının  qalınlaşması  və üzərində  qan  sızmalar qeyd  edi­
lir.  Traxeyada  kifayət  dərəcədə  selik  aşkar  edilir.  Hava  kisələri 
və ağciyərdə zəif dərəcədə  nəzərə çarpan  iltihab qeyd edilir.
236
Diaqnoz.İnfeksion ripotraxeyitə diaqnoz qoymaq üçün  kom­
pleks  diaqnostika  üsulundan  istifadə  edilir  və  laboratoriya 
müayinələrinin  nəticəsi  əsas hesab edilir.  Bu  məqsədlə patoloji 
material bakterioloji  müayinə metodu  ilə müayinə edilir.  Məlum 
olmuşdur  ki,  xəstə  quşların  orqanizmində  A.faecalisi  spesifik 
antitellər  yaranır.  Ona  görə  də  xəstəliyin  diaqnostikasında
aqqlütinasiya  reaksiyasından  da  istifadə  edilir.
Reaksiya mixbər şüşəsi  daxilində və pleksiqlaz lövhəsi  üzə­
rində  qoyulur.  l:20-də  və  ondan  aşağı  durultmalarda  mixbər 
şüşəsinin  və gözcüyün dib hissəsində çöküntü qeyd  olunursa bu 
reaksiyanın  müsbət olmasını  göstərir.
T əfriq i  diaq n oz. 
İnfeksion  rinotraxeyiti  respirator  orqanla­
rın  iltihabını  törədən  digər  infeksion  xəstəliklərdən  xüsusilə 
qripdən,  infeksion  bronxitdən,  infeksion  larinqotraxeyitdən  təf- 
riq  etmək  lazımdır.  Bütün  hallarda  laboratoriya  müayinələrinin 
nəticəsi  əsas  hesab  edilir.
M ü alicə. 
Səmərəli  müalicə  vasitələri  yoxdur.
İm m unitet. 
İnfeksion  larinqotraxeyitdə  immunitet  tam  şə­
kildə  öyrənilmişdir.  Xəstəliyi  keçirmiş  quşlarda  gərginlikli  im­
munitet yaranmır.
Aparılan  tədqiqatlar nəticəsində  müəyyən  edilmişdir ki,  quş­
ların  bakterinlə  peyvəndi  zamanı  antitellərin  yaranması  qeyd 
olunmur,  ancaq  təkrar  immunizasiya  antitellərin  sintezini  sti­
mullaşdırır və bu  antitellər transovarial  yolla cücələrə  verilsədə 
onları  xəstəlikdən  qoruya bilmir.
Son  zamanlar  xəstəliyə  qarşı  diri  zəiflədilmiş  vaksinlər  ha­
zırlanmışdır.  Hind  quşlarının  cücələrinə  aerozol  üsulla  1  və  42 
yaxud 7,  12 və 42 günlükdə, yaşlıları  isə 8 və  10 həftəlikdə vak- 
sinasiya  etmək  lazımdır.
P rfilaktika  v ə  m übarizə  təd b irləri. 
Hind  quşları  müvafiq 
zoogigiyeniki  şəraitdə  saxlanmalı  və  yemləməsi  düzgün  təşkil 
edilməlidir.  Quşların  ümumi  rezistentliyini  aşağı  salan  faktorlar, 
xüsusilə  m üxtəlif stresslər aradan  götürülməlidir.  Vaxtaşırı  dez-
237

infeksiyanın  aparılması  xəstəliyin  profilaktikasında  mühüm 
əhəmiyyət kəsb  edir.
V ərəm
Vərəm (Tuberkuluoz)  quşların xroniki  gedişli  infeksion  x əs­
təlik  olub  ayrı-ayrı  orqanlarda tuberkulaların  əm ələ  gəlm əsi  ilə 
səciyyələnir.
Tarixi  m əlum at. 
Quşların vərəmi əvvəllər ayn-ayrı ölkələrdə 
müxtəlif adlarla  qeyd  edilmişdir.  1868-ci  ildə  Rolof bu  xəstəliyi 
toyuqlarda müşahidə  etmiş  və bunu  limfosarkoma adlandırmışdır. 
1872-ci  ildə  Pauliki,  1895-ci  ildə  Mozqalevski,  1896-cı  ildə  Brey 
xəstəliyi  qeyd  etmiş  və  onun  bəzi  xüsusiyyətlərini  öyrənmişlər. 
Onu da qeyd etmək  lazımdır ki, «tuberkulez» sözünü  1819-cu  ildə 
fransız  alimi  Lennek  elmi  ədəbiyyata  daxil  etmiş  və  1865-ci  ildə 
Villemen  xəstəliyin  infeksion  xüsusiyyətini göstərmişdir.
Xəstəliyin  törədicisini  1882-ci  ildə  R.Kox  əldə  etmiş  və 
1890-cı  ildə  tuberkulin  hazırlanmışdır.
Rusiyada quşların vərəmi  ilk dəfə  1911-ci  ildə  M.R.Tartakov- 
ski tərəfindən qeyd edilmiş, daha sonra R.V.Sizov, P.P.Vişnevski, 
R.V.Tuzova və s.  tərəfindən ətraflı şəkildə öyrənilmişdir.
X ə stə liy in  
tö rə d ic isi. 
Quşlarda 
vərəm in 
törədicisi 
Mucobakterium cinsinin M.avium növüdür.  Bu nazik, düz və çox 
vaxt azca  əyilmiş  şəkildə  görünməklə  obliqat aerobdur,  eni  0,2- 
0,5  mkm,  uzunu  isə  0,8-5,5  mkm-dir.  Bundan  əlavə  bunun  sap- 
vari,  budaqlanmış  və  kokkvari  formaları  da  nəzərə  çarpır.  Mik- 
rob  sərbəst  hərəkətə  malik  deyil,  hüceyrə  qişası  üzərində  yağlı- 
mumlu  maddə,  protoplazmasında  isə dənəvərlik  qeyd  edilir.
Mikobakteriyalar  spor  və  kapsula  yaratmır,  turşu  və  spirtə 
davamlıdır,  Tsil-Nilsen  üsulu  ilə parlaq  qırmızı  rəngdə  boyanır. 
Qida  mühitlərinə  tələbkardır.  Onun  laboratoriya  şəraitində  ye­
tişdirilməsi  üçün  qliserinli  ƏPA,  ƏRB,  kartof və  yumurtalı  qida 
mühitləri,  həmçinin  sintetik  qida  mühitlərindən  istifadə  edilir.
238
Qida  mühitlərində  amil  11-15  günə  boy  verir.  Mikobakteriyala- 
rın  quş  tipini  digər  tiplərdən  təfriq  etmək  üçün  hind  donuzları, 
ada dovşanları  və  toyuqlar üzərində  bioloji  sınaq  qoyulur.
D a v am lılığı. 
Quşların vərəminin törədicisi  müxtəlif fiziki  və
cədvəl
 
7
. 
Bioloji sınaq əsasında  vərəmin törədicisinin  növüniin  təfriqi
V ə r ə m i n   t ö r ə d i c i ­
l ə r i n   n ö v l ə r i
P a t o g e n l i k
H i n d   d o n u z l a r ı
A d a   d o v ş a n l a r ı
T o y u q l a r
İ n s a n   n ö v ü
Y a y ı l m ı ş   v ə r ə m
Y e r l i   p r o s e s
-
Ö k ü z   n ö v ü
Y a y ı l m ı ş   v ə r ə m
Y a y ı l m ı ş   v ə r ə m
-
Q u ş   n ö v ü
Y a y ı l m ı ş   v ə r ə m
V ə r ə m   s e p s i s i   b ə ­
z ə n   m ə h t u t   s a h ə l i  
z ə d ə l ə n m ə
Y a y ı l m ı ş   p r o s e s  
v ə   y a   m ə h t u t   s a ­
h ə l i   z ə d ə l ə n m ə
kimyəvi vasitələrin təsirinə kifayət qədər davamlıdır.  Bu mikrob 
hüceyrəsinin  qılafı  üzərində  yağlı-mumlu  maddənin  olması  ilə 
əlaqədardır.  Amil  xüsusilə  qaranlıq  və  nəmli  yerlərdə  uzun 
müddət  sağ  qalaraq  öz  patogenliyini  itirmir.  Amil  peyində  7  ay, 
torpaqda 2  ildən çox, çay sularında 3-7 ay, basdırılmış quş cəsəd­
lərində 2-3  ay müddətində sağ qalır. Günəşin düz şüalarının təsi­
rindən  mikobakteriyalar  50  dəqiqədən  sonra,  səpələnmiş  şüala­
rın  təsirindən  isə  8-10  gündən  sonra  inaktivləşir.  800S  tempera­
turda amil  20 dəqiqəyə, qaynatmaya isə 5 dəqiqə davamlılıq gös­
tərir.  Amil  turşuların,  qələvilərin,  spirtin  təsirinə davamlıdır.
3%-li  xloramin  məhlulu,  3%-li  formaldehid  məhlulu,  5%-li 
xlorlu  əhəng  məhlulu,  10%-li  birxlorlu  yod  məhlulu  mikobakteri- 
yaları  məhv  etmək  üçün  əlverişli  dezinfeksiya  vasitələri  hesab 
edilir.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Vərəmə  25  növdər  çox  quşlar 
həssaslıq  göstərir.  İnfeksiya törədicisinin  mənbəyi  xəstə quşlar­
dır.  Bunlar əsasən kal  vasitəsilə amili xarici  mühitə  ixrac edir və 
xarici  mühit obyektlərini  mikrobla çirkləndirir.  Təbii  halda  quş­
lar alimentar yolla yoluxur,  ancaq  transovarial  yoluxma  da  qeyd
239

edilir.  Vərəmli  quşların  yumurtaları  mikrobla  çirklənmiş  halda 
olur.  Belə  yumurtaların  inkubasiyası  zamanı  embrionların  çoxu 
tələf olur,  çıxmış  cücələrin  bir qismi  isə  infeksiya  törədicisinin 
mənbəyi  roluna  malik  olur.  Vəhşi  sərbəst  yaşayan  quş  növləri 
infeksiya törədicisinin quşlar arasında yayılmasında əsas rol  o y ­
nayır.  Bundan əlavə  xəstəliyin yayılmasında bəzi  gəm iricilərin, 
də  rolu  müəyyən  edilmişdir.  Vərəm  quşlar  arasında  tədricən 
yayılır.  Bu xəstəliyin inkubasiya dövrünün uzun  müddətli  olm a­
sı  ilə  izah  olunur.  Yemin  keyfiyyətinin  aşağı  olması,  quşların 
nəmli  və  qaranlıq  şəritdə  saxlanması  və  digər  faktorlar  onların 
ümumi  müqavimət qüvvəsini  aşağı  salır və vərəmin baş v erm ə­
sinə zəmin yaradır.