İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

T əfriq i  diaqnoz. 
Xəstəliyi  Marek  xəstəliyindən,  limfoidli 
nekroz,  infeksion bronxitin nefrit-nefroz formasından və strepto- 
kokkozdan  təfriq  etmək  lazımdır.
Marek xəstəliyində parenximatoz orqanlarda neoplastik pro­
seslər və  periferik  sinir sisteminin  iltihabı  ilə  səciyyələnir.
Limfoidli  leykozda  fabrisium  kisəsinin  böyüməsi  limfofolli- 
kullarda az  inkişaf etmiş  limfoid  hüceyrələrin  prolierasiyası  he­
sabına  olur və  virusoloji  müayinə  əsasında  virusun  ailəsinin  və 
cinsinin  təyini  əsasında bu  xəstəliklər bir-birindən  fərqlənir.
İnfeksion bronxitin nefrit-nefroz sindromunda böyrəkdə gedən 
dəyişdiklər infeksion bursal xəstəliyinə bənzəyir. Ancaq infeksion 
bronxitdə yuxarı tənəffüs yollarının zədələnmələri  qeyd edilir.
1 8 4
Streptokokkozda  çənəaltı  sahədə,  döş,  qarın  və  ətraflarda 
dərialtı  toxumada  həlməşikli  infıltrat  müşahidə  edilir.  Parenxi­
matoz  orqanlarda  böyümə,  serozlu-fıbrinozlu  perikardit  və  epi- 
kardit müşahidə  edilir.
M üalicə. 
Səmərəli vasitələr olmadığına görə müalicə aparılmır.
İm m u n itet. 
Xəstəliyi  keçirmiş  quşlarda  immunitet  yaranır. 
İmmun  analardan alınmış yumurtaların  inkubasiyası zamanı  çıx­
mış  cücələrdə  passiv  immunitet  qeyd  olunur.  Ana  antitelləri 
cücələri  ilk  günlərdə  infeksion  bursal  xəstəliyindən  etibarlı  şə­
kildə  qoruyur.  Xüsusilə  belə  antitellər  cücələri  2-4  həftə  ərzin­
də həm təbii  virusdan və həmdə vaksin viruslardan qorumaq qa­
biliyyətinə  malikdir.  2-4  həftədən  sonra  isə  onlar  artıq  passiv 
immunitetlə  qorunmur,  xəstəliyə  həssas  olur.  İnfeksion  barsa 
xəstəliyinə  qarşı  vaksinasiyanın  vaxtının  dəqiq  müəyyən  edil­
məsi  onunla  mübarizədə  həlledici  rola  malikdir.  Vaksinasiya  o 
vaxt  aparılmalıdır  ki,ana  antitellərinin  səviyyəsi  bunun  aparıl­
masına  imkan  versin.
Hal-hazırda  bu  xəstəliyin  spesifik  profilaktikası  üçün  4  tip 
attenuasiya  olunmuş  vaksin  mövcuddur.
Bu tiplər ana antitelləri olan şəraitdə  immunitet yaratmaq qa­
biliyyətinə  və  onların  qalıq patogenliyinə  görə təsnif olunur.
1.  Y u m şaq   tip. 
Bunlarda  invazivlik  zəifdir.  Ana  antitelləri 
aşağı  səviyyədə olduğu zaman  neytrallaşdırır.
2. 
A ralıq  tip. 
İnvazivliyi  kifayət dərəcədə  yüksəkdir.  Hətta 
ana antitelləri  orta səviyyədə olduqda belə  infeksion  bursal xəs­
təliyinə  qarşı  immunitet yaradır.
3. 
A ralıq  m ü sb ət  tip. 
Yüksək  dərəcədə  invazivliyə  malik­
dir.  Ana  antitelləri  yüksək  səviyyədə  olduqda  belə  infeksion 
bursal  xəstəliyinə  qarşı  immunitet yaradır.
4.  İsti  tip . 
Qalıq  patogenliyi  olduqca  yüksəkdir.  İmmunitet 
müəyyən  mürəkkəbləşmələrlə  müşayət  olunur.  Bu  tip  vaksin- 
lərdən  istifadə  edilməsinə hal-hazırda  icazə  verilmir.
1 8 5

İnfeksion  bursal  xəstəliyinə  qarşı  vaksinasiyada  müşahidə 
edilən  başlıca  problem  ondan  ibarətdir ki,  ana  antitelləri  vaksin 
virusu ilə interferensiya edir. Ana antitellərin aşağı düşməsi vak- 
sinasiyanın  səmərəli  olması  üçün  kritik  momentdir.  Məlumdur 
ki,  broyler quşlar sürətlə böyüyür və buna paralel  olaraq ana an­
titellərin titri  bu sürətlə aşağı düşür. Əksinə yumurtalıq cinslərin 
ləng  inkişaf edir və  ana  antitellərin  səviyyəsinin  aşağı  düşməsi 
də  tədricən  gedir.
Vaksinasiya momenti  yumurtadan çıxma vaxtı cücələrdə ana 
antitellərin səviyyəsindən də asılıdır. Aşağı  səviyyədə antitellə- 
rə  malik olan cücələr vaksinasiyaya yuxarı  səviyyədəkilərə nis­
bətən  tez  hazır  hesab  edilir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
cücələrin  həyatının  ilk  3  günündə  antitellərin  səviyyəsi  aşağı 
düşmür.  Bunu  sarılıq  kisəsində  olan  antitellər  kompensasiya 
edir.
İnfeksion  bursal  xəstəliyinə  qarşı  vaksinasiyanın  vaxtının 
təyini  üçün  3  üsuldan  istifadə  edilir.
1.  R iyazi  düsturlar. 
Bu  məqsədlə  Konvenxoven  və  Deven­
ter  düsturlarından  istifadə  edilir.  Bu  düsturlar  vasitəsilə  broyler 
və  yumurtalıq  krossların  cücələri  üçün  vaksinasiya  vaxtı  hesab­
lanıb  müəyyən  edilir.
2.  A n titellərin   yarım parçalan m a  d övrü n ə  əsa sla n m ış  he­
sab lan m a. 
Bu  üsul  xüsusilə  o  vaxt  tətbiq  olunur  ki,  qan  nümu­
nəsi  quşlardan  həyatlarının  6-10  günlərində  götürülür.  Hər  bir 
yarımparçalanma  dövrü  üçün  ELİSA  üzrə  titrin  riyazi  orta 
böyüklüyü  ikiyə bölünür.
M əsələn,  broyler  cücələrdən  həyatlarının  6-cı  günündə 
götürüdmüş nümunədə müəyyən edilmişdir ki, ana antitellərinin 
(A.A.)  orta  səviyyəsi  3800  ELİSA-dır (Ana  antitellərinin  yarım 
parçalanma  dövrü  bunlar üçün  3  günə  müvafiqdir).
9-cu  gün  ana antitellərinin orta  səviyyəsi  3800  (2/1900) ola­
caq,  çünki  nümunə götürülməsindən  3  gün  keçib,  12-ci  gün, yə­
1 8 6
ni  nümunə götürülməsindən yarımparçalanmanın 2 dövrü neçiə- 
dir  ana  antitellərinin  orta  səviyyəsi  3800  (4/950),  15-ci  gündə 
isə  bu  3800  (8/475)  olur.
Yumurtalıq  cücələr  üçün  yarımparçalanma  dövrü  6  gündür 
və ona görə də belə hesablanma zamanı ana antitellərinin  ilk sə-
Cədvəl 3.  Broyler cücələrin  «aralıq müsbət»  vaksmləri ilə peyvəndi­
nin standart vaxtları  (Konvenxovun  düsturunun  modifaksiyası)
ELİSA 
üzrə orta  titrlər 
Həftənin  1  və 3 günü
Tövsiyyə edilən 
vaksinasiya  günü
1500  və ya  <1500
9
1750
10
2000
10
2250
10
2500
11
2750
12
3000
12
3250
12
3500
13
3750
14
4000
14
4250
15
4500
15
4750
16
5000
16
5250
17
5500
17
5750
18
6000
18
6250
18
6500
19
6750
19
7000  və >7000
20
1 8 7

viyyəsinin  orta  miqdarını  sonrakı  hər  6  günlükdə  2-yə  b ö lm ək  
lazımdır.  Məsələn, nümunə cücələrin həyatlarının  6-cı  günündə 
götürülübsə  (AA=1700),  onda  ana  antitellərinin  orta  səviyyəsi 
12-ci  gündə  1700/2,  18-ci  gündə  1700/4  və  24-cü  gündə  is ə  
1700/8  ELİSA  olacaqdır.
Vaksinasiya  «aralıq  müsbət»  vaksinlərlə  təxminən  AA  s ə ­
viyyəsi  təxminən  500  ELİSA  olduqda,  «aralıq»  vaksinləri  is ə  
200 olduqda aparılır.  Yəni  broyler cücələr «aralıq müsbət»  v a k ­
sinlərlə  14 və ya  15-ci gündə, yumurtalıq kross cücələr isə « ara­
lıq»  vaksinlərlə  2  dəfə  22  və  28-ci  gündə,  yəni  hesablanmış  ta ­
rixdən -  (25  gün)  3  gün  əvvəl  və  sonra vaksinasiya  edilm əlidir.
3. 
Yumurtalıq kross cücələr üçün vaksinasiyanın mərkəzi  ta ­
rixindən  istifadə üsulu.
Sənaye  və  ya  damazlıq  üçün  nəzərdə  tutulmuş  yumurtalıq 
kross cücələr ana antitellərinin  tədricən  aşağı  düşməsi  ilə əlaq ə­
dar  olaraq  2  dəfə  vaksinasiya  edilməlidir.  Birinci  vaksinasiya- 
vaksinasiyanın  mərkəzi  tarixindən  3  gün  əvvəl,  ikinci  isə  3  gün 
sonra  aparılmalıdır.  Birinci  vaksinasiya  o  quşları  immunlaşdırır 
ki,  onların  həyatlarının  ilk  günündə  ana  antitellərinin  titri  aşağı­
dır və  bunlar digər quş  qruplarına  nisbətən  vaksinə  həyatlarının 
başlanmasından  həssasdır.  İkinci  vaksinasiya  o  quşları  immun- 
ləşdirir  ki,  onlarda  ana  antitellərinin  titri  orta  titrə  nisbətən 
yüksəkdir və vaksinə müəyyən vaxt keçəndən sonra həssas olur.
Məsələn, antitellərin səviyyəsi  1  günlük cücələrdə 6000 ELİ­
SA olursa,  vaksinasiyanın  mərkəzi tarixi onların həyatlarının 22- 
ci  günüdür,  1-ci  vaksinasiya  quşların  19-cu  günündə  (22-3)  və 
ikinci  isə 25-ci  gündə (22+3) aparılmalıdır.  Praktikada bütün quş 
qrupu  6  günlük  fasilə  ilə  2 dəfə  vaksinasiya edilməlidir.
Broyler cücələri  üçün  iki  ardıcıl  vaksinasiyanın 3-6 gündəlik 
fasilədə  aparılması  tövsiyyə  olunur  ki,  onların  immun  statusu 
həyatlarının  birinci  günündə  heterogen  olsun  (ana  antitelləri). 
Ana antitelləri  o vaxt heterogen  hesab edilir ki,  ELİSA  titri  əsa­
188
l-ci gündən  sonra 
antitellərin  sə­
viyyəsi  (ELİSA)
VMT
1-ci  vaksinasiya
2-ci  vaksinasiya
8000
25
22
28
7500
24
21
27
7000
24
21
27
6500
23
20
26
6000
22
19
25
5500
21
18
24
5000
20
17
23
4500
19
16
22
4000
18
15
21
3500
17
14
20
3000
15
12
18
2500
13
10
16
2 0 0 0 |
12
9
15
cədvəl 4.
sında  variasiya  koeffisienti  50%-dən  artıq  olsun.  Variasiya  koe- 
fisienti  yol  veriləcək  dəyişkənliyin  orta  dəyişkənliyə  olan  nis­
bəti  ilə  ifadə  olunur.
VK% = — -1 0 0  
m
İnfeksion  bursal  xəstəliy in ə  qarşı  tövsiyyə  olunan 
vaksinsiya  rejim i
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  «Sevak»  IBDL  infeksion 
bursal  xəstəliyin  qarşı  daha səmərəli  vaksin  hesab edilir.  Vaksi- 
nin  infvazivlik  və  diffuziya  xüsusiyyəti  quş  orqanizmində  ana 
anitelləri  yüksək titrdə olduqda belə onun  tətbiqinə  imkan verir.
Etibarlı  şəkildə  attenuasiya  olunduğuna  görə  vaksin  zərər­
sizdir.  Xüsusilə Nyukasl xəstəliyinə qarşı  yaranmış postvaksinal 
immunitet  «Sevak»  IBDL vaksinin  tətbiqindən  sonra  pozulmur.
«Sevak»  IBDL vaksini  xüsusi  təlimat əsasında su  ilə  peroral 
yolla quşlara  verilir.
189

İstehsalat  tipi
Vaksinlər
1  günlük cücələrin  immun  statusu
Yüksək  və 
homogen
Aşağı  və ya 
hcterogen
B r o y l e r   c ü c ə l ə r
« A r a l ı q »   S e v a k  
G u m b o   L
1 8 - 2 1  - c i   g ü n
( 1 0 - 1 4 - c ü )   v ə  
( 1 6 - 2 0 - c i )   g ü n
« A r a l ı q »   S e v a k  
I B D L
1 4 - 1 6 - c ı   g ü n
( 1 0 - 1 2 - c i )   v ə  
( 1 6 - 1 8 - c i )   g ü n
S ə n a y e   v ə   y a   d a ­
m a z l ı q   ü ç ü n   n ə -  
z ə r d ə   t u t u l a n   y u -  
m u r t a l ı q   k r o s s  
c ü c ə l ə r
« A r a l ı q »   S e v a k  
G u m b o   L
2 2   v ə   2 8 - c i   g ü n
1 8   v ə   2 4 - c ü   g ü n
« A r a l ı q »   S e v a k  
I B D L
2 0   v ə   2 6 - c ı   g ü n
1 6   v ə   2 2 - c i   g ü n
cədvəl 5
Qeyd:  18-21-ci gün  cücələrin  18-dən  21-ci günlüyə  qədər olan yaşında 
vaksinasiyanı göstərir.  22  və  28-ci gün  iki  vaksinasiyam  l-ci  22 günlükdə  və 
ikinci  28 günlükdə vaksinasiyam göstərir.
Profilaktika  m übarizə  təd b irləri. 
Xəstəliyə  görə  sağlam 
təsərrüfatlarda  infeksion  bursal  xəstəliyinin  törədicisinin  bura 
daxil olmasının qarşısını  almaq  üçün ümumi  baytarlıq-sanitariya 
tədbirləri aparılır.  Hər bir texnoloji  partiyadan olan cavanları ay­
rılıqda  saxlayırlar.  Quşların  ümumi  rezistentliyini  təmin  etmək 
üçün 
onların  yemləmə  və  və  bəsləməsinə  xüsusi  fikir  verilmə­
lidir.
İnfeksion  bursal  xəstəliyi  təsərrüfatda  müşahidə  edildikdə 
xəstə  və  xəstəliyə  şübhəli  quşların  hamısı  öldürülür.
İnfeksion bursal  xəstəliyi  ilə mübarizə epizootoloji cəhətdən 
ona görə böyük əhəmiyyətə  malikdir ki,  bu xəstəlikdə virus im- 
munsəriştəli  orqanda  yəni  bursada  reproduksiya  edir.  Ona görə 
də bu orqanın  zədələnməsi quşların  immun sisteminin  fəaliyyə­
tini  aşağı  salır,  nəticədə  quşların  müxtəlif xəstəlik  törədiciləri­
nə  qarşı  rezisentliyini  aşağı  salır.  Bundan  əlavə  digər  infeksion 
xəstəliklərə  qarşı  işlədilən  bioloji  preparatlara  qarşı  orqanizmin 
immun  cavabı  kəskin  şəkildə  dəyişir.
190
Təcrübələr yolu  ilə  müəyyən  edilmişdir ki,  infeksion  bursal 
xəstəliyin  virusu  quşlarda  mikoplazmanın  yaranmasına  davam­
lılığı  və  Marek  xəstəliyinə  qarşı  vaksinasiyanın  səmərəliliyinə 
mənfi  immunodepressiv təsir göstərir.  Həmçinin  müəyyən edil­
mişdir ki,  bu  xəstəliyin törədicisi  ilə  yoluxmuş quşlarda  bir sıra 
xəstəliklərə  qarşı,  o  cümlədən  nyukasl  xəstəliyinə  qarşı  vaksi- 
nasiyalar zamanı  immunitetin  formalaşması  zəifləyir.
Quş  binalarında  cari  dezinfeksiya  üçün  2-3%-li  natrium  qə­
ləvisi  məhlulu,  tərkibində  2-3%  fəal  xlor  olan  xlorlu  əhəng 
məhlulundan  və  yod  preparatlarının  aerozol  halında  tətbiqindən 
istifadə  edilir.  Ancaq  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  infeksion 
bursal  xəstəliyinin  virusu  dezinfeksiya  vasitələrinin  təsirinə  ol­
duqca  davamlıdır və xəstəliklə  mübarizədə ən əhəmiyyətli  təd­
bir vaksinasiyaların  aparılmasıdır.
ÇİÇƏK
Çiçək  (Variola)  quşların  kontagioz  xəstəliyi  olub  dəri  üzə­
rində çiçək səpkilərinin əmələ gəlməsi,  ağız boşluğu, yuxarı  tə­
nəffüs yollarının və konyunktivanın selikli qişasının difteriki zə­
dələnməsi  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlu m a t. 
Bu  xəstəlik  kənd  təsərrüfatı  heyvanların­
da çoxdan  məlum olmasına baxmayaraq  quşlarda  ilk  dəfə  1778- 
ci  ildə  Huzard  qeyd  etmiş  və  1873-cü  ildə  Bollinger xəstə  quş­
ların  toxuma  hüceyrələrində spesifik cisimciklər aşkar etmişdir. 
Sonradan  müəyyən  edilmişdir ki,  bu cisimciklər on  minlərlə  vi- 
rionların  toplantısından  ibarətdir və  bunu  Bollinger cisimcikləri 
adlandırmışlar.  Əvvəllər çiçəyin dəri  və difteritiki  formasını  ay­
rı-ayrı  xəstəlik  kimi  göstərirdilər.  Ancaq  xəstəliyin  törədicisi 
müəyyən  edildikdən  sonra  məlum  oldu  ki,  bunlar  eyni  xəstəli­
yin  m üxtəlif formalarıdır.
1902-ci  ildə  alman  alimləri  Marks  və  Ştiqer  və  rus  alimi
191

F.P.Polovinkin xəstəliyin törədicisinin virus olmasını  göstərmiş­
lər.  1904-cü  ildə quşların dərisinin epiteli  hüceyrələrində əvvəl­
lər  stronqoplazma  adlandırılmış  elementar  cisimcikləri  m üəy­
yən  edilmiş  və  sonradan  bunlar  Borrel  cisimcikləri  adlandırıl­
mışdır.
X əstəliy in   törəd icisi. 
Xəstəliyin  törədicisi  DNT-li  virus 
olub  poksviride  ailəsinin  avipoksvirus  cinsinə  mənsubdur.  Bu 
cinsin  3  əsas  növü  yəni  toyuqların  çiçək  virusu,  göyərçinlərin 
çiçək  virusu  və  sarı  bülbülün  çiçək virusu  ayırd  edilmişdir.
Virus  170-350 nm ölçüyə malik olub, epiteliotrop xüsusiyyə­
ti  ilə  səciyyələnir,  hüceyrədə  Paşen,  Qvamieli  və  Bollinger  ci­
simcikləri  yaradır ki, bunlarda Morozov boyama üsulu  ilə boya- 
dıqda  aydın  şəkildə  görünür.  Quşların  çiçək  virusunun  3  növü 
bəzi  xüsusiyyətlərinə  görə  bir-birindən  fərqlənir ki,  bu  da  aşa­
ğıdakı  cədvəldə göstərilir.
QUŞALRIN  ÇİÇƏK VİRUSUNUN 
İMMUUOBİOLOJİ  XÜSUSİYYƏTLƏRİ
c ə d v ə l  6
V i r u s
Ş t a m l a r ı n
p a t o g e n l i y i
R e a k s i y a
İ m m u n i t e t
to
y
u
q
la
r
d
a
g
ö
y
ə
r
ç
in
lə
r
d
ə
b
ü
lb
ü
ll
ə
r
d
ə
to
y
u
q
la
r
d
a
g
ö
y
ə
r
ç
in
lə
r
d
ə
b
ü
lb
ü
ll
ə
r
d
ə
T o y u q l a r ı n
ç i ç ə y i
M o n o p a t o g e n
B i p a t o g e n
+++
+++
++
-
+++
++
+ +
-
G ö y ə r ç i n l ə r i n
ç i ç ə y i
B i p a t o g e n
++
+++
-
++
+++
-
B ü l b ü l l ə r i n
ç i ç ə y i
Ü ç   p a t o g e n
+
+
+++
-
-
+++
192
Q e y d :   - g ö r ü n ə n  f o llik u ly a r  r e a k s iy a  y o x d u r ,  im m u n ite t y a r a tm ır ;
+  fo llik u lfa r  rea k siya  zəifdir,  z ə i f  im m u n itet q e y d  olunur;
+ + f o llik u ly a r  rea k siya  ya x şı n ə zə r ə  çarpır,  o r ta  d ə rə c ə d ə  im m u n itet y a r a n ır ; 
+ + +   f o l li k u ly a r   re a k s iy a   o ld u q c a   g ü c lü d ü r ,  y ü k s ə k   g ə r g in lik li  v ə   uzun 
im m u n ite t y a r a n ır .
1958-ci  ildə  Vitman  çiçək  virusunda  presipitinləşdirici  anti- 
tel  aşkar  etmiş  və  qeyd  etmişdir  ki,  antigenin  təsirindən  orqa­
nizmdə  spesifik  presipitinləşdirici  antilellər  yaranır  ki,  bunları 
da  qan  serumunda  aqar  gelində  presipitasiya  reaksiyası  ilə 
müəyyən  etmək  mümkündür.
D avam lılıq. 
Çiçək qrupu virusların xarici mühit obyektlərində 
uzun  müddət  öz  virulentliyini  itirmir.  Virus  quruma  və  dondur­
maya  davamlıdır.  Qum  çiçək  qərtməklərində  virus  1,5  ilə  qədər 
sağ qalır. Yüksək temperatura, qələvələr, turşular, günəş şüaları və 
çiirüdücü  mikroorqanizmlərin  təsirindən  tez  məhv  olur.  Müxtəlif 
toxumalarda virus 60°S temperaturda 3 saata, 80°S-də 30 dəqiqəyə 
və  100°S-də isə 5 dəqiqəyə inaktivləşir.  Kükürd, duz və karbol tur­
şularının  2-5%-li,  formaldehid  və  xloraminin  1%-li  natrium  qələ­
visinin  3%-li  məhlulları  amili  1  saat ərizndə öldürür.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Çiçək  quşlarda  ilin  bütün  fəsillə­
rində müşahidə edilir, ancaq daha çox payız və qışda nəzərə çar­
pır.  X əstəliyə  en  çox  cavanlar və  dekorativ quş  cinsləri  həssas­
lıq gösətərir.  Yaşlı  quşlarda bir qayda olaraq  xəstəliyin  dəri  for­
ması,  cavanlarda  isə difteritiki  və qarışıq  forması  müşahidə  edi­
lir.  Belə  hal  onunla  izah  olunur  ki,  yaşlılarda  virus  orqanizmə 
zədələnmiş  dəri  sahələrindən,  cavanlarda  isə  selikli  qişalar  va­
sitəsilə daxil olur.  İlin  isti  fəsillərində çiçək yüngül getməklə ən 
çox dəri  forma  nəzərə çarpdığı  halda, soyuq  fəsillərdə  isə selik­
li  qişaların  zədələnmələrinə səbəb olur və yüksək  dərəcədə tə­
ləfat  verir.  Avitaminozlar,  mineral  maddələr  mübadiləsinin  po­
zulması  nəticəsində  orqanizmin  ümumi  müqavimət  qüvvəsi 
aşağı  düşür  və  bu  da  xəstəliyin  ağır gedişinə  zəmin  yaradır.
193

İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə quşlar və xəstəliyi  ke­
çirmiş  virus  daşıyan  quşlar hesab  edilir.  Virus  orqanizmdən  xa­
rici  mühitə  tökülən  qartmaq  kütləsi  ilə,  kalla,  burun  və  ağızdan 
axan axıntı  ilə və göz yaşı ilə ixrac olunur.  Virusun quşlar və tə ­
sərrüfatlar  arasında  yayılmasında  sərbəst  yaşayış  tərzinə  malik 
olan  quşlar,  gəmiricilər,  həşaratlar böyük rol  oynayır.  M üəyyən 
edilmişdir ki,  virus  fars  gənəsinin  orqanizmində  1  ay,  birədə  35 
gün,  omitodoris  lahorenzis  genesində  3  aydan  çox,  ağcaqanad­
larda  isə  7  aydan  çox  sağ qalır.
Yoluxma  kontakt,  alimentar  və  aerogen  yolla  baş  verir.  Çi­
çək  infeksiyasının  gedişi  və  xarakteri  orqanizmin  müqavimət 
qüvvəsindən,  virusun dozası və virulentliyindən,  ilin  fəsillindən 
və  şairədən  asılı  olaraq  öz  müxtəlifliyi  ilə  səciyyələnir.  Bəzən 
xəstəliyə  görə  qeyri-sağlam  təsərrüfatlarda  stasionarlıq  qeyd 
olunur.  Çiçək  quşlarda  zəif  epizootiyalar  halında  getməklə  6 
həftəyə  qədər davam  edir.
Xəstə  quşlarda  yumurta  məhsuldarlığı  bir  neçə  dəfə  aşağı 
düşür və sağalmadan sonra isə tədricən bərpa olunur.  Çiçəyi  ke­
çirmiş  quşlarda rezistentlik  aşağı  düşdüyü  üçün  onun  digər xəs­
təliklərə qarşı  müqavimət qüvvəsidə azalır.
Patogenez. 
Orqanizmə daxil olmuş virus qana keçir, ayrı-ay­
rı  orqan  və  toxumaların,  ən  çox  isə  dəri  və  selikli  qişaların  ilti­
habını  törədir.  Müəyyən edilmişdir ki, virusun  virulentli  ştamla- 
rı  qana və qan doğuran orqanlara düşdükdən  sonra qan  hüceyrə­
lərini  və  retikuloendotelial  sistem  hüceyrələrini  zədələyir. 
Sümük  iliyinin  kəskin  zədələnmələri  nəticəsində  qan  və  qan 
doğuran  orqanların  funksiya  pozğunluqları  baş  verir.  Ümumiy­
yətlə quşlarda yoluxmadan 24-48  saat keçmiş virus daxili orqan­
ların  əksəriyyətində  qeyd  olunur,  parenximatoz  hüceyrələrin 
distrofıyasını  və  damarların endoteli  hüceyrələrini  zədələyir.
Adətən  çiçək  prosesi  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpan  dərinin 
epidermisinin,  selikli  qişalar  və  daxili  orqanların  epiteli  hücey­
1 9 4
rələrinin  kəskin  zədələnmələri  ilə  özünü  göstərir.
Histoloji  müayinə  zamanı  epidermis  hüceyrələrinin  hiper- 
plaziyası  və onların plazınasında  Bollinger cisimciklərinin  mey­
dana  çıxması  aşkar edilir.  Difteritiki  forma  ağız  boşluğunun  se­
likli  qişasında  nəzərə  çarpır  aə  buradan  isə  burun  boşluğu­
nun,qırtlağın  və  gövdənin digər nahiyyələrinə  yayılır.
Difteritiki  formada quşlarda tənəffüs və yem qəbulu çətinlə­
şir,  nəticədə  orqanizmdə  kəskin  arıqlıq  və  zəiflik,  bəzən  isə 
qırtlağın  difteritiki  maddə  ilə  tutulması  nəticəsində  onlarda  as- 
fıksiyadan  ölüm  baş  verir.
Quşlarda  çiçək  prosesi  17-45  gün  davam  edir,  ancaq  letallıq 
faizi  aşağıdır.
G edişi  v ə  kliniki  əlam ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
7-20 gündür.  Çiçəyin  quşlarda dəri, difteritiki, qarışıq  və kataral 
formada getməsi  qeyd  edilir.
Dəri  formasında quşun pipiyində, pəncəsində və dimdik ətra­
fında çiçək  səpkiləri  yaranır ki,  bunlar əvvəlcə ağ,  sonra  isə qan- 
sızmalarlə  əlaqədar olaraq  tündləşmiş  halda  müşahidə  edilir.  Çi­
çək səpkiləri quruyur və qartmaqlara çevrilir ki, buda zədələnmə­
miş  toxumadan  ayrılır.  Qartmaq  qopub  düşdükdən  sonra  yerində 
hamar  çapıq  toxuma  qalır.  Virulentli  virus  cavan  quşlarda  xəstə­
liyin bədxassəli  formasını  törədir.  Belə halda proses gövdənin di­
gər nahiyyələrini  də əhatə edir və quşlarda tələfat qeyd olunur.
Xəstəliyin difteritiki  formasında yuxarı  tənəffüs yolları  və ağız 
boşluğunun  selikli  qişasında kataral  iltihab  müşahidə  edilir  və  bu­
nun yaranmasından  2-3  gün keçmiş sarımtıl-ağ rəngdə oval  forma­
da  çöküntü  qeyd  olunur.  Belə  ocaqlar  bir-birilə  birləşərək  pendir 
çöküntüsü  xatırladır və  selikli  qişanın  dərin  qatlarına  keçərək  yem 
və su qəbulunu  çətinləşdirir.  Tənəffüs orqanlarının  iltihabı  nəticə­
sində tənəffüs fəaliyyəti çətinləşir. Difteritiki formada çox vaxt bu­
run  kanalı  və  infraorbital  cibcik  zədələnir.  Xəstəliyin  bu  forması 
həmişə sekundar mikroflora ilə mürəkkəbləşir və ölüm baş verir.