İlhami Cəfərsoy İber və H’ay folklorunda türk miFİk təFƏKKÜRÜNÜN İZLƏRİ baki 2014 Elmi redaktor: Tofiq Hacıyev

H’Ay folklorunda Türk, İber folklorunda

Buntürk obrazı
Ermənilər tarixi mənbələrin astarını üzünə çevi­rərək özlərinə qurama bir tarix yaratdılar. Həmin tarixi bünövrəsindən dağıtmaq Qarabağdakı düşmən sığnaq­larını dağıtmaq kimi müqəddəs işdir.

M
H’Ay və İber dilləri indiki ermənilərin və gürcülərin dili deyil.

ixiyazılı kitabələri, qədim Misirin papirus mətnlərini, xristian keşişlərin və yəhudi kahinlərin salnamələrini öyrənərkən görürük ki, 37-ci ildən sonra SSRİ məkanında tarix yazılmamış, tarixin astar üzü yazılmışdır. 70 ildə tarixin özü yox, astar üzü dərslik­lərə, ensiklopediyalara salındı.

Ermənilər tarixin özünü yox, astar üzünü ger­çəklik kimi qələmə verərək iddia edirlər ki, biz H’Ay nəslindənik. Halbuki h’aylar iltisaqi, ermənilər flektiv dillidirlər. H’Aylar Yafəs övladları, ermənilər İran və yunan hibrididirlər (Марр 1903. XXVIII-XXIX).

H
Makedoniyalı İsgəndərin zamanında İberiyada köhnə Xəzər dilində danışırdılar.
’Ay dilinə bənzəyən qədim gürcü, yəni İber dili (Патканов 1883. 199-265). N.Y.Marrın yazdığına görə, hindavropa mənşəli olmamışdır (Марр 1903. ХХХ-ХХХI). İosif Stalinin akademik Marrı təhdidin­dən – 1930-cü ildən sonra kim deyə bilərdi ki, iberlər və h’aylar türk dillərinin iki arxaik ləhcəsində da­nışmışlar? Halbuki V əsrdə qələmə alınmış salnamə­lərə istinadən Leonti Mroveli (XI əsr) yazır ki, Ma­kedoniyalı İsgəndərin zamanında İberiyada Xəzər di­lində danışırdılar (Мровели 1979. 27).

H
Türk H’Erakla və 120 fil gücündə olan Rüstəmə bərabərdir.

’Aylar necə ermənidir ki, onların milli qəhrə­manı Türk olmuşdur? İberlər necə güclüdür ki, onların ölkəsində Xəzər və Buntürk dillərində danışırdılar?

Xristianlıqdan qabaqkı qusan-ozan mahnılarında deyilir ki, Türk Y’Eraklesə, hətta 120 fil gücündə olan Postoma bərabərdir (Абегян 1975. 24). Deməli, fars­lar üçün Rüstəm, yunanlar üçün H’Erakle, yəhudilər üçen Sampson kimdirsə, h’aylar üçün Türk odur.

Musa Xorenliyə görə, Turk tanrı və qəhrəmandır. O, üzü sərt cizgili, vəhşi baxışlı nəhəng kimi görənləri dəhşətə gətirir. Dağlardan böyük qayaları qoparıb də­nizə atır. Qayaların yaratdığı dalğalar gəmiləri suda batırır (Хоренский 1808. 147; Абегян 1975. 23-28; Мифы II. 1998. 521). Türk və ya Tork o qədər güc­lüdür ki, dırnaqları ilə qranit qayalara qartal şəkli çəkir (Абегян 1975. 521). Burada incə bir məqama diqqət yetirmək yerinə düşər: türklərdə olduğu kimi, h’ay­larda qartal qəhrəmanlıq rəmzidir. O, göylərdən igid­lərə cəsurluq gətirir. Yunan miflərində isə qartal mənfi obrazdır. Qafqaz dağında qayaya zəncirlənmiş Prome­teyin ciyərini dimdiyi ilə qoparıb, parça-parça udur.

M.X.Abeğyan yazır: – Tork qədim Anadolunun Tarku tanrısıdır. Onu sonradan H’Ayın nəvəsinin oğlu eləyiblər.

1980-1998-ci illərdə Moskvanın “Ensiklopedi­ya” nəşriyyatında çap olunan “Dünya xalqlarının mif­ləri” kitabında deyilir: – Tork xettlərin Tarku tanrısı­dır. Sonradan bitkilərin hamisi olan Tarkunu ermənilər Tork eləyiblər(Мифы II. 1998. 521).

Ə
Türk dırnaqları ilə qranit qaynaqlara qartal şəkli çəkir.

slində Tarku və Türk ayrı-ayrı tanrılardır. İlk öncə ona görə ki, Suriya və erməni kilsə salnamə­lərində Türk bitkilərin yox, gücün, qüdrətin simvolu kimi təqdim olunur. Türkü Tarku ilə eyniləşdirməklə erməni tarixçiləri onu ariləşdirmək istəyirlər.

N
Eradan qabaq VIII əsrdə Anadoluda Türk şəhəri vardı.

ikita Emin Acoxikin (XI əsr) “Ümumi tarix” kitabının 1864-cü il nəşinə izahında yazır: – Turkun adı eradan 150 il qabaq baş verən hadisələrlə bağlı çəkilsə də, o, Anadoluda daha əvvəlki zamanlardan yaşamışdır (Асохик 1864. 292).

Parfiyalılar eradan qabaq II yüzillikdə romalıları Aralıq dənizi sahillərinə doğru sıxışdıranda Türk nəsli Van gölünün qərbində yaşayırdı (Абегян 1975. 21. 23). Musa Xorenli yazlr ki, parfiyalı Vaqarşak qərb torpaqlarının idarəsini Turkiona tapşırdı (Хоренский 1808. 147; Абегян 1975. 23; Мифы II. 1998. 521).

Turkion “Türkün övladları” deməkdir. Makedo­niyalılardan və yunanlardan qabaq Anadoluda yaşayan türklər yeni dünya düzəmində romalıların yox, par­fiyalıların tərəfini saxlamış, Musa Xorenlinin dediyi kimi, yenidən qərb torpaqlarının hakimi olmuşlar. Eradan qabaq VIII əsrdə süquta uğramış Xett döv­lətinin mərkəzində Torqion adlı şəhər vardı (Дьяко­нов 1980. 363). Belə hesab edirik ki həmin şəhər türk­lərin Anadoluda qədim yurd yerlərindən biri olmuş­dur.

H
Türk Troyanın 8 nəslindən biri olmuşdur.

’Ayın nəticəsi və Kartlinin qardaşı olan Turk (Шопен 1866. 329) erməni və gürcü tədqiqatçılarının fikrincə, doğrudan da Türkdür. Ancaq həmin Türk 552-ci ildə Göytürk xaqanlığını quran türklər deyildir. Əldə olan mənbələrin təhlili göstərir ki, troyalı türklər sonrakı türklərin əcdadlarıdır.

Qapançı soyadlı bir erməni yazır: – Tork tanrı adıdır. O, bir çox Kiçik Asiya etnoslarının panteonun­da Troka, Troya formalarında mövcud olmuşdur (Ка­панцян 1947. 21). Troka, Troya “tanrısı Türk olan etnos” deməkdir. Çünki –a Kiçik Asiyanın bəzi qədim dillərində tanrı adlarından etnik adları yaradan şəkilçi kimi işlənir (Блейхштейнер 1936. 195; Марр 1927. 86; Марр 505. 35, 55; Мещанинов 3166. 45). Söz yox ki, troyalıların hamısı yox, Troyanın 8 maha­lından birinin hakim nəsli özünü Troy və ya Turuk övladı sayırdı.

H
Hammurapi turukları öz tərəfinə çəkməklə Babil hökmdarı oldu.
əm türk dastanlarında, həm qədim Ön Asiyanın yazılı mənbələrində Türk və Turuk etnonimləri paralel şəkildə işlənmişdir. Eradan əvvəl III-II minilliyə aid Assiruya kitabələrində turukların adı Turukku forma­sında göstərilir. Turuklar o zaman Urmiya gölü vadi­sində yaşayırlar (Алиев 1960. 168). Sonralar çar Hammurapi turukları öz tərəfinə çəkməklə qüdrətli Babil dövlətinin əsasını qoydu (Оппенхейм 1990. 125).

Turuklar Urartu dövrünə aid Kolagirən mixi yazılarında Turuki adlandırılır. Onlar Urartu çarlarının şimal-şərqə basqınları zamanı Araz çayı ilə Göyçə gölü arasında yaşayırdılar. Zelik Yampolski yazır ki, turukların e. ö. IX-VIII əsrlərdə ayrıca ölkəsi vardı (Ямполь­ский 1966. 62, 63, 64).

Q
Türklər xettlərdən qabaq – Xatti dövründə Ön Asiyada yaşayırdılar.
ədim hind mənbələrində türklər Turuka ad­landırılır (Cavad Heyət 1993. 9). Bu da Kiçik Asiya­nın mixiyazılı kitabələrindəki Troka, Troya və Turuk­lu adlarına uyğun gəlir. Yəhudi tarixçisi İosif Flavinin (I əsr) yazdığına görə, Avraamın – İbrahim peyğəmbə­rin arvadı Ketura Turuklu (tərcümədə Troqlid) nəs­lindəndir (Иосиф Флавий 52390. 1). Nəzərə alsaq ki, patriarx Avraam e. ö. XIX-XVIII əsrlərdə yaşamışdır, deməli Türk Moskvanın “Ensiklopediya” nəşriyyatı­nın redaksiya heyətində toplaşmış ermənilərin iddia etdikləri kimi, Xett tanrısı Tarxunun sonrakı variantı deyil. Xettlər ilk dəfə indiki Türkiyə ərazisində e. ö. XX əsrdə görünmüşlər. Ondan qabaq e. ö. III minil­liyin ortalarında Urmiya vadisində Turuklu kultu və Türk etnosu mövcud idi.

T

Troya “turukların ölkəsi” deməkdir. O zaman türklər Troya tayfa ittifaqına başçılıq edirdilər.
ürkoloji tədqiqat üçün maraqlıdır ki, sarı uy­ğurların şaman əcdadlarından biri Uluq Turuq olmuş­dur (Малов 1912. 67-72. 139). Əgər oğuzların əfsa­nəvi ağsaqqalı (Шербак 1959. 56, 57), Oğuz xanın baş məsləhətçisi (Rəşidəddin 1992. 64) Uluq Turuq adı daşıyırsa, buna təsadüfi oxşarlıq kimi baxmaq ol­maz. Bu, oxşarlıq deyil. Türk-Troya, Türk-Xatti (Xett yox, Xatay) etnogenetik bağlarının izləridir.

Turuklar türk xalqları arasında bir etnik birlik kimi XX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud olmuşlar. XIX əsrdə Fərqanə ilə Kaşğar arasında Turukşar tay­fası yaşayırdı (Мизиев 1986. 37). V.V.Bartold XX əs­rin əvvəllərində qırğızlar arasında Turuklu qəbiləsinin yaşadığını görmüşdü (Бартольд I, 1963. 539). Tu­rukların başqa bir qolu Kızıl Turuk adlanırdı. Tuva vilayə­tindəki Kızıl Turuk dağı (Вайнштейн, Денисо­va 1977. 79-87) onların yaylağı olmuşdur.

T
Sarı uyğurların şaman əcdadlarından biri Turuk olmuşdur.

Qədim Çin salnamələrin­dəki tukyular elə turuklardır.
uruxmen etnik adının kökündə turuq sözü durur. Kalmıklar XVII əsrdə Balxan dağlarına basqın etmiş, Qara boğaz gölünün sahilindəki türkmənlərin bir hissəsini əsir edib, şimal-şərqi Qafqaza köçürmüş­lər. Həmin türkmənlər özlərini Turuxmen adlandırır, Maxtimqulunu öz milli şairləri kimi sevirlər. Buradan aydın görünür ki, son əsrlərə qədər türkmən dilində türk və turuk etnonimləri paralel şəkildə işlənmişdir.

L.N.Qumilyov yazır ki, Çin mənbələrindəki tukyuların əsl adı Turuk olmuşdur (Гумилев 1960. 24, 32). Çin dilində -r səsi olmadığına görə, onlar türk və turuk etnik adlarını tukyu kimi yazıya almışlar.

Sinoloq İakinf Biçurin yazır ki, həmin Tukyu, yəni Turuk ailəsindən karluklar çıxmışdır (Бичурин I. 1950. 347).

Məlumdur ki, Karluk qədim türk etnoslarından biridir. Ağüzlü, sarışın saçlı, yaraşıqlı adamlar olan karlukların əsas hissəsi Özbək xalqının mənşəyinə daxil olmuşdur (Шаниязов 1964. 3. 195).

Zahirəddin Məhəmməd Baburun yazdığına görə, Əmir Teymurun zamanında turuklar Orta Asiyanın güclü tayfalarından biri olmuşdur (Бабур 1958. 77).

T
Buntürklərin Kür çayı boyunda əsas iqamətgahı Sarıkine şəhəri idi.

ürk və turuk sözlərinə tarixi antroponimlərimiz arasında titul və ləqəb kimi də rast gəlirik. VI əsrdə yaşamış qərbi türk xaqanlarından birinin adı Kara Çurin Türk Bake olmuşdur (Гумилев 1967. 118).

Öncə qeyd etdiyimiz kimi, erməni və gürcü təd­qiqatçıları buntürklərin türk olduqlarını təsdiq edirlər. Ancaq onu da nəzərə çatdırırlar ki, buntürklərlə sonra­kı türklər arasında etnogenetik baxımdan müəyyən fərqlər olmuşdur (Шопен 1866. 330). Bu fikir tam olmasa da, qismən doğrudur. Çünki Fələstində yaşa­yan türklər Şumer şəhər dövlətlərinin süqutundan sonra Ərəbistan səhralarından gələn samilərlə qarış­mış, Finikiyadan Karfagenə, Mesopotamiyadan İberi­yaya qədər yayılmışlar.

Türklər e. ö. IV-III minilliklərdə Kam nəslindən Kuş tayfa ittifaqının tərkibində idilər. Musa Xorenli yazır ki, Turkion-Türkün övladları Pasxam nəslindən­dir (Хоренский 1808. 147). Pasxam – Kam nəslinin başçısı deməkdir.

S
Musa Xorenliyə görə, Türk Baş Kam nəslindən­dir.

emitoloq – Traçevski yazır ki, Kam mənşəli Kuş nəsilləri Dəclə və Fərat çayları arasından Fələs­tinə köçəndən və samilərlə qatışandan sonra Pun adı aldılar (Трачевский 1889. 45). Deməli, Pun bütün türklərə yox, e. ö. 23-cü əsrdə Şumerin Ur şəhərinin süqutun­dan sonra Fələstinə köçən turanlı (Трачевский 1889. 47. 52) türklərə deyilmişdir.

Sonra punların bir qolu Nil vadisinə, bir qolu Tunis yaxınlığına köçdü. Tunisə köçən punlar Aralıq dənizi sahilində Kartagen (Karfagen şəhərin yunan adıdır) şəhərini saldılar. Buntürkərlə italiklər arasında e. ö. 261-146-cı illər arasında baş verən müharibə Pun müharibəsi adlanır (Трачевский 1889. 286).

N
Bun sözü türk dillərində: 1. əsl türk, 2. yerli türk, 3. nizənin ucluğu, 4) kəllə, baş və s. mənalar bildirir.
il vadisinə köçən Kuş övladlarının kahini Mena Misirdə ilk firon oldu və Mena (yunanca Memfis) şəhərini saldı (Трачевский 1889. 24). Kahin Menanın Misirdə qurduğu dövlət punlaşmamış, yəni samiləş­məmiş türklərin dövləti idi. Onlar e. ö. 23-cü əsrdən – hiksosların Nil vadisinə basqınından sonra sami mən­şəli etnosların assimilyasiyasına uğradılar.

Traçevski yazır ki, Kuş və ya Turan etnoslarının dili fin dilinə bənzəyirdi. Onların maddi-mədəniyyət nümunələri bürünc dövrünə aiddir (Трачевский 1889. 44).

Pun sözü türk dillərində bir çox mənalara malik olmuşdur. M.Qaraqoyunlunun “Fərhəngi-türki” lüğə­tində bun sözü “kədər”, “qüssə” mənalarında verilmiş­dir (Baxşəliyeva 2009. 79). Dədəmiz Qorqudun kita­bında da bun sözü həmin anlamdadır.

İberlər nizənin dəmir ucluğuna bun deyirdilər. H’Aylar isə bun bir şeyin kökünə, əsasına deyirdilər (Марр 1914. 48, 49, 50).

N
Pun sözü İber dilinə Suzdan gəlmişdir.
.Y.Marra və İosif Kipşidzeyə görə buntürk “əsil türk”, “yerli türk” deməkdir. L.M.Meliksetbekov onlarla razılaşmır. Güman edir ki, buntürk huntürk de­məkdir (Меликсетбеков 1939. 5.). L.M.Meliksetbe­kovun fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki hunların tarixdə görünməsindən çox qabaq buntürklər Suzda, Şumer və Misirdə dövlətlər qurmuşdular.

N.Y.Marr yazır ki, pun sözü iberlərin dilinə Suzdan gəlmədir (Марр 1914. 49-50). Suz kitabələ­rinin dili türk və fin dilləri­nə qohum olmuşdur. Bu barədə alman alimi F.H.Bays­bax 1890-cı və 1911-ci illərdə Leypsiqdə nəşr etdir­diyi kitablarında geniş mə­lumat vermişdir (Weissbach 1890. 3-241: Weissbach 1911. 3-41).

E
Ər Bunun-Süleyman peyğəmbərin sarayının giriş zalı Boğaz, sol kiçik zalı İaxin (yaxın), sağdakı böyük zalı Ulam adlanırdı.
radan əvvəl V əsrdə əhəmənilərlə vuruşa-vuruşa Kür çayı boyunda yurd salan (Патканов 1883. 250), e. ö. IV əsrin sonlarında Sarkine şəhərində Ma­kedoniya qoşunları ilə vuruşan buntürklər (Картлис Цховреба 1905. 203) həm bizim əcdadlarımızdır, həm kartvellə­rin. Çünki gürcü xalqı yəhudi mənşəli baqra­tionlarla Kənan və Turan mənşəli iberlərin, türenlərin, xəzərlə­rin, buntürklərin qatışması nəticəsində yaran­mışdır.

Z.A. Raqozina “Assuriya tarixi” kitabında yazır ki, Pun Kənan tayfasıdır (Рагозина 1902. 492). Mə­lumdur ki, Yaqub peyğəmbərin və Yusifin tayfası olan Kənan Turan köçəriləri ilə əkinçi yəhudilərin qatışı­ğından ibarət idi. Yəhudilər əkinçiliklə məşğul olur. Çobanlar onları düşmənlərdən qoruyurdu (Траче­вский 1889. 52).

Musa Xorenli yazır ki, yəhudi mənbələrindəki Solomonun – Süleyman peyğəmbərin əsil adı Arbun olmuşdur. Əslində isə, yəhudilər Kənan və Pun mən­şəli peyğəmbərin adını Solomon formasında öz dillə­rinə tərcümə etmişlər (Хоренский 1808. 35. 84).

Çar və peyğəmbər Süleyman anrtopoloji cəhət­dən samilərə bənzəmirdi. O, ulu babası gözəl Yusif kimi yaraşıqlı, ağ üzlü, mavi gözlü, sarışın saçlı adam idi.

Asoxik yazır ki, Arbun H’Ayın sonrakı törəmə­lərindən olub, eradan əvvəl 1102-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş, Assuriyaya vergi vermişdir (Асохик 1864. 245; Шопен 1852. 1075). Arbun gah İudeya, gah h’aylar üzərində hökmran olan çarın özünün yox, nəs­linin adıdır. Arbun nəslindən çıxan çarlar ayrı dönəm­lərdə İudeya və İsraildə, Van bölgəsində, Albaniyada hökmranlıq etmişlər.

Musa Xorenli Arbunu çar hesab etmir. Yazır ki, o, patriarx və ya qəbilə başçısı olmuşdur (Хоренский 1893. 33. 189). Albaniya tarixində göstərilir ki, çar Arbun Yafəs nəslindən çıxmışdır (История Агван 1861. 31; Albaniya tarixi 1992. 19). Yafəs nəsilləri iberlər, h’aylar, qismən albanlar və başqalarıdır.

A
Erbun elə İrəvandır.

İrəvan punlaşmış erlərin şəhəridir.
rbun etnonimi Urartu mixiyazılı kitabələrində Erbun kimi yazıya alınmışdır. Bəzi assuroloqlar onu Erbun, bəziləri İrpun kimi oxuyurlar. Belə hesab edi­rik ki, Urartu çarı Argiştinin (Меликишвили 1960. 17, 250) e. ö. 782-ci ildə saldığı şəhərin adı Erpuni yox, Erpun olmuşdur. -i mənsubluq bildirən şəkilçidir. Sonralar Erbun şəhərinin adi İrəvan, Yerevan forma­larına salınmışdır.

Erpun – sonrakı İrəvan punlaşmış erlərin, yəhu­dilər üzərində hökmran olan türklərin yurdudur. Onun İran və yunan mənşəli indiki ermənilərə aidiyyatı yoxdur.

Urartu qoşunları Göyçə bölgəsinə gələnə – e. ö. 782-ci ilə qədər Erpun etnosu Araz çayının şimalında yaşayırdı. Ancaq onlar özlərinə qala tikməmişdilər. Sonralar tikilən qala onların adı ilə Erpun, İrpun adlandırılırdı.

Ermənilər tarixi mənbələrin astarını üzünə çevirərək özlərinə qurama tarix yaratdılar. Həmin tarixi uydurmalarından təmizləmək, olduğu kimi bərpa etmək bizim vəzifəmizdir.

Dənizdən dənizə çapan İber atları
E
Məlik şah Aralıq dənizinə çatıb əmr etdi ki, dənizdən bir ovuc qum götürsünlər və atası Alp Arslanın qəbrinə səpsinlər.
rmənilərin xülyasına görə iki dəniz arası on­ların tarixi vətəni olmuşdur. Əvvəlcə onlar iki dəniz deyəndə Aralıq və Qara dənizi nəzərdə tuturdular. Çünki Avropa dövlətləri onları Osmanlı dövləti əra­zisində dövlət yaratmağa şirnikləndirirdi.

Ancaq vəziyyət onların istədikləri kimi olmadı. Türkiyə azadlıq savaşından qalibiyyətlə çıxdı. Nəticə­də erməni dövləti Qafqazda yaradıldı.

Ermənilər gələcək fitnəkarlıqlar üçün yeni plan cızdılar. Guya onların tarixi vətəni Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında yerləşmişdir. Əslində indiki ermənilə­rin əcdadları dənizdən dənizə adlanan düşüncənin da­şıyıcıları olmamışlar. Belə bir düşüncənin sahibləri çoxsaylı, qüdrətli orduya malik olmalı idi. Belə bir qüdrətli ordunun sahibləri hunlar, oğuzlar, eftalitlər və nəhayət, Çingiz xanın övladları idilər.

Ermənilər dənizdən dənizə adlanana işğalçılıq fəlsəfəsini onların dilindən eşitmişlər. Qədim Çin sal­namələrində göstərilir ki, tukyular – türklər, iberlər – berlər, kunlar – hunlar qan tərləyən qaşqa-şəkil at­ların üstündə dəfələrlə gündoğan və günbatan dənizlər ara­sındakı ucsuz-bucaqsız torpaqları tutmuşlar. N.Y.Marr yazır ki, Çin salnamələrindəki dənizdən dənizə çapan Ber atları iberlərin atlarıdır (Марр 1899. 81).

Batı xan Adriatik dənizi sahilinə çıxanda əmr etdi ki, dənizdən bir ovuc qum götürsünlər və atası Cuci xanın qəbrinə səpsinlər. Bu adət səlcuqlarda daha əski çağlardan var idi. Məlik şah qoşunları ilə Aralıq dənizinə çatdı. Onun əmrilə dənizdən bir ovuc qum götürüb, atası Alp Arslanın Mərv şəhəri yaxınlığındakı qəbrinə səpdilər (Rəfiq Özdək. Türkün qızıl kitabı. II. Bakı, “Yazıçı”, 1993. s. 82).

Türklərin əcdadlarının Asiya və Qafqazdan Nil vadisinə, oradan Avropaya axınları üç yüz, dörd yüz il fasilələrlə tarix boyu davam etmişdir. İlk axın e. ö. IV minilliyin sonlarında baş verdi. Kam nəslindən Kuş övladları Nil çayının Aralıq dənizinə töküldüyü yerə çatıb, ilan və kərtənkələ ilə qidalanan aborigenləri səh­raya qovdular və qədim Misir mədəniyyətini yarat­dılar. Kuş nəslinin kahini Mene ilk firon oldu və Mene – yunan dilli mənbələrdə Memfis şəhərini saldı.

K
Qədim erməni mənbələrinin çoxunda h’aylar Ay adlandırılır.
uş tayfa ittifaqının tərkibində İber və Ay (bəzi er­məni mənbələrində H’Ay) nəsilləri də var idi. Ancaq yanlış olaraq son 70 ilin ümumiləşmiş tarix kitabla­rında iberlər gürcülərin, h’aylar ermənilərin əcdadları kimi təqdim edilir. Halbuki, iberlər indiki gürcülərin, h’aylar indiki ermənilərin əcdadları deyildilər. Onlar Tu­ran mənşəli etnoslar olub, dilləri türk və fin dil­lərinə bənzəyirdi (Хаханов 1895. 1; Марр 1906. 2; Марр 1920. 36. 40; İoселиани 1966^а 7).

H’Aylar və iberlərin bir hissəsi Misirdən fələs­tinə, oradan Van bölgəsinə və Qafqaza köçdülər. İber­lərin çoxu isə Şimali Afrikadan ötərək Piriney yarıma­dasına gəldilər (Марр 1920. 36; Меликсетбеков 1936. 190).

X
Afrika qitəsinin adı İberik etnonimindən törəmişdir.
əsdə yaşamış yevrey mənşəli tarixçi İosif ben Kurion yazır: – Afrika coğrafi adı İverik etnik adı­nın tərcüməsidir (Левин 1866. 27). “Albaniya tari­xi”ndə deyilir: – Dillər qarşısında Yafəs nəslindən 15 xalq tö­rədi. Onlardan birinin olkəsi İberiya, biri Böyük İspa­niyadır (История Агван 1861. 3; Albaniya tarixi 1993. 15).

Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, iberlər İspaniyaya dəniz yolu ilə gəlmişlər. Bəziləri isə belə hesab edirlər ki, onlar quru yolu ilə Şərqi İspaniya və Cənubi Fran­saya gəlib çıxmışlar (Шор 1931. 225; Меликсет­беков 1942. 31).

Mənim fikrimcə, iber və siberlərin quru yolu ilə Avropaya miqrasiyası daha inandırıcıdır. Belə olmasa, Afrika qitəsi Kür nəslindən Yusifin dediyi kimi, İverik adlanmazdı. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, türk­mən tayfa başçısı Ay Aba ərəb ordusunun başında Şi­mali Afrikadan ötərək İspaniyanı tutmuşdu.

R
Ərəblər türkmən alpı Ay Abanın başçılığı altında İspaniiyanı tutmuşlar.

.İ.Şor 1931-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiya­sının “Məruzələr”ində çap etdirdiyi məqaləsində ya­zırdı: – Piriney yarımadasının İberiya dövrü maddi-mədəniyyət abidələri ilə Aralıq dənizinin şərq sahillə­rində yaşamış etnosların bəzi arxeoloji tapıntıları uy­ğun gəlir (Шор 1931. 233-234).

Musa Kaqankaytuklu yazır: – İberiya və Böyük İspaniyanın Roma işğalına qədərki etnosları Yafəs öv­ladları idi (История Агбан 1861. 3; Марр 1920. 36).

N.Y.Marr 1928-ci ildə Cənubi Fransada və Şi­mali İspaniyada olmuşdu. O yazır: – Dünyada möcü­zələrə inanmaq olarmış. Qafqaz və Piriney qurlarının meyvə adları bir-birinə uyğun gəlir. Hətta onların ba­laca çoban itləri də bir-birinə bənzəyir (Марр 505. 4).

B.A.Turayev yazır ki, Misir papirus yazıların­dakı Ever ilə Avropa iberlərini qohum saymaq olmaz (Ту­раев 1903. 123). Əslində Avropa və Ön Asiya iberləri nəinki qohumdur, tamamilə eyni mənşəli et­noslardır. Robert Bleyxşteynerin yazdığı kimi, onlar bir-birlərindən çox tez ayrıldıqlarına görə (Блейхш­тейнер 1936. 190) dillərində və adət-ənənələrində müəyyən fərqlər yaranmışdır.

P
Piriney baskları ataya ayta, anaya ama, Nuhun gəmisinə arqa deyirdilər.
iriney iberlərinin övladları olan basklar XX əs­rin əvvəllərinə qədər erkək cinsinə ar, ataya ayta, ata-babalara ayton, anaya ama, ana xəttilə əcdadlara amon, balaca canlılara ba, Nuhun gəmisinə arqa deyirdilər (Марр 505. 24).

Teonim mənşəli aton və amon sözləri göstərir ki, iberlər Misirdən Avropaya çox tez – e. ö. 23-cü əsrdə köçmüşlər. Çünki həmin dövrdə h’iksosların Asiyadan Nil vadisinə axını başlamışdı. Asiyanın ye­ni köçərilərinə məğlub olan iberlər 2 yerə bölünərək bir qismi Avropaya, bir qismi Fələstinə köçmüşdür.

Cəm forması Aton və Amon olan qədim Misirin Ata və Ama kultlarını Nil vadisinə Kam nəslindən Kuş, Ay və İber övladları gətirmişlər. Bu kultların iz­ləri Çuvaş folklorunda indiyədək qalmaqdadır. Çu­vaşlar xristianlığa qədər ata xəttilə əcdadlara Ataşe, ana xəttilə əcdadlara Amaşe deyirdilər (Родионов 1983. 19-28).

İ.İ.Meşşaninov yazər: – Buğa kultu Qafqaz və Piriney iberlərinin bir-birinə bağlayır (Мещанинов 1927. 21).

N
Buğa və keçi kultlarını İspaniyaya iberlər aparmışlar.
.Y.Marr 1920-ci ildə Leypsiqdə nəşr etdirdiyi Yafəs dillərindəki 3-cü etnik elementə həsr olunan kitabında yazır: – Buğa və Keçi kultlarını Qafqazdan İspaniyaya iberlər aparmışlar. Xristianlığa qədərki iberlərin inancına görə, əcdadların ölməz ruhları buğa­ların və keçilərin bədəninə köçərək yaşayır (Марр 1920. 40).

R
Barsillər İspaniyaya Qafqazdan getmişlər.

omalıların Piriney yarımadasına basqını ilə iberlərin, sibirlərin, barsillərin avropalılar tərəfindən assimilyasiyası başladı. Ancaq “Barselona” ilə “Real” Madrid futbol komandalarının azarkeşlərinin qarşıdur­ması timsa­lında arilərlə türklərin tarixi mübarizəsinin davamını indi də görməkdəyik.

İberlərin bir hissəsi tiberlərlə birlikdə Misirdən Fələstinə sıxışdırıldı. Tədqiqatçıların bəziləri iberlərlə tiberləri eyniləşdirir, bəziləri isə onları qohum etnoslar sayır­lar. Mari Brosseyə görə, iberlərin bir neçə nəsli tiber­lərin arasından çıxmışdır (Патканов 1883. 241). N.Y.Marra görə, İber dili Tiber mənşəlidir (Марр 1910. X, XIII, XIX, 8). İosif Flavi (I əsr) yazır ki, iberlər tiberlərdən törəyiblər (Патканов 1883. 240).

İberlər və tiberlər qohum etnoslar olub, gah bir-birlərindən ayrılmış, gah da bir tayfa ittifaqında birləşmişlər. Qərbi Sibirdə onların xanlıqları bir-birinə qonşu idi (Валиханов 1984. 230; Бартольд 1963. 459).

A
İudalar Everi yevrey adlandırırdılar.

vropada da İber və Siber etnoslarının ölkəsi bir-birinə yaxın idi. İberlər Şərqi İspaniyada, siberlər Cənubi Fransada yaşayırdılar (Шор 1931. 225). Nəha­yət, iberlərin son qalıqları Qafqazda, siberlər Şərqi Anadoluda yurd salmışdır. İberlər Misirdən qovulan­dan sonra xeyli vaxt Fələstində yaşadılar (Шо­пен 1866. 304). Burada onlar yəhudilərin dinini qəbul etdi­lər, ancaq uzun zaman yəhudiləşmədilər. İosif Flavi yazır: – Uudalar Everi yevrey adlan­dırırdılar (Иосиф Флавий 52390. 31).

“

Albaniya tarixi”ndə Virk yəni iber yevrey adının sinonimi kimi işlədilir (История Агван 1861. 2). Erməni tarixçilərinin əsərlərində isə Vraçik, Vrats etnonimi: 1. iver nəslindən olan; 2. yevrey deməkdir (Шопен 1866. 202. 336). Ancaq bu, o demək deyil ki, iverlər, yəni yevreylər yəhudidir, yəhudilər Uuda nəs­lindən olanlardır.

B
İuda yəhudi, İber yevreydir.

İberlər Turan mənşəli etnos olub, Qafqaza Asiiyanın dərinliklərindən gəlmişdir.
.Qroznı yazır: – İbrit yevreyləri sami mənşəli etnos saymaq düz deyil. Onlar uzunburun Anadolu etnosudur (Грозный 1938. 27). İbrit yevreylər İsayi yevreylərdir. İsa peyğəmbərin əcdadlarıdır. Kənan tay­fa ittifaqının əsas nəsillərindən biri olan İsayi yev­reylər elə iberlərdir. Əlimizdə olan etnolinqvistik fakt­lar göstərir ki, onların dili sami dillərin təsirinə uğra­mış türk dili olmuşdur.

İsayi yevreylər anaya aba, ataya deda, səhərə şahar, əbədiyə olum (ölümün antonimi) deyirdilər (Вигуру 1897. 304). Heç bir tarixi mənbədə göstəril­mir ki, iberlər, yəni yevreylər sami mənşəli xalq ol­muşdular.

M.Müllerə görə, iberlər Turan xalqıdır. Onların dili Turan qrupu dillərinə aiddir (Хаханов 1895. 1). P.İoseliani hələ 1866-cı ildə yazırdı: İberlər Cənubi Qafqaza Asiyanın dərinliklərindən gəliblər (İoселиа­ни 1866 ^a. 7).

N.Y.Marr iberlərin türk mənşəyinə toxunmasa da yazır: – İberlərin dilində və anrtopoloji quruluşunda 3 etnik element var. Üçüncü etnik element ari və sami deyil (Марр 1920. 40). R.İ.Şor ondan fərqli olaraq birmənalı formada bildirir ki, 3-cü etnik element türk elementi olmuşdur (Шор 1931, 225, 227).

“
Fələstindəki H’Evron şəhəri əvvəlcə Araba adlanırdı.
Bibliya”nın bəzi təfsirçilərinə görə, Ever yevreylərin əcdadlarından biri olub, Xam nəslindəndir (Вигуру 1897. 92). Xam, yəni Kam nəsilləri Asiyanın dərinliklərindən Ön Asiyaya arilərdən və samilərdən qabaq gəlmişdir.

İberlər hələ Fələstində ikən Ever adlanırdılar (Шопен 1866. 204-205). Assuriya hökmdarı Salmana­sar (e. ö. VIII əsr) onları Fələstindən Qafqaza köçürt­dü (Шопен 1866. 204). Fələstindəki H’Evron şəhəri Musa peyğəmbərin gəlişinə qədər Arba, Arabax ad­lanırdı (Вигуру 1897. 308. 510). Nəzərə alsaq ki, H’Evron İbev yurdu deməkdir, deməli, iberlər əvvəlcə Misirdən Fələstinə, sonra oradan Qaf­qaza köçürül­müşdür.

Gürcülər indi iberləri öz əcdadları, İberiyanı öz ölkələri hesab edirlər. Əslində İberiya həm onların, həm bizim tarixi vətənimiz, iberlər yalnız bizim əcdadlarımızdır. Çünki iberlər iltisaqi dilli Turan xalqı olub, gürcü deyildilər. Sonradan baqrationlar gəlib, onları gürcüləşdirdilər (Блейхштейнер 1936. 188-190; Шопен 1866. 200; Сенковский 1859. 174).

İ
İber dilində şumer və subar dillərinin izləri var.

berlərin və kartvellərin özləri kimi dilləri də bir-birinə bənzəmirdi. İber dili indiki minqrel, svan və çanların dilinə qohum olmuşdur (Глонти 1936. 40; Марр 1938. 439). İberlərin dilində bəzi dilçilər hələ keçən əsrin 20-30-cu illərində şumer və subar izləri tapmışdılar (Марр 505.10; Блейхштейнер 1936. 190).

Mari Brosse yazır ki, baqrationlar iberlərin çoxtayfalı dövlətini mənimsədilər. İber dövləti tədri­cən dönüb gürcü dövləti, iber dili minqrel, çan dili oldu (Патканов 1883. 209). Yəni iberlər yüz illərlə əzilə­rək, assimilyasiya olunaraq kartvellərə çevrildilər. N.Y.Marr yazır ki, iberlərin kartvellərə çevrilməsi kimerlərin xaldeylərə çevrilməsinin eynidir (Читая 1985. 377).

T
İberlərin kartvellərə çevrilməsi kimerlərin xaldeylərə çevrilməsinin eynidir (Марр).
ədqiqatçıların demək olar ki, hamısının fik­rincə, iber və tiber etnik adları dəmir, mis sözündən törəmişdir. Şumerlər döyülərək – təpilərək silah hazır­lanan mis filizinə tebira deyirdilər (Алиев 1960. 105).

Qədim Ön Asiya miflərində Tiber asiyalıdır. O, ilk dəmirçi və bütün dəmirçilərin atasıdır (Грець I. 350; Вигуру 1897. 387, 388; Пиотровский 1946. 22). Xristianlığa qədərki iberlərin günəş və mis tanrısı Ber adlanırdı (Марр 1922^а. 50). Nəzərə alsaq ki, qədim erməni və gürcü mənbələrində bəzən etnik və teofor adlanan ilk saiti yazılmır, deməli həmin tanrının adı elə İber olmuşdur.

Ş
Türk etnosları Çin və Misir mədəniyyətini bir-birinə qovuşdurdular. Nəticədə bəşəriyyətin tarixi inkişafı təmin olundu.
umer və iber dillərində olduğu kimi, türk dil­lərində də dəmirə tebir deyilir. Altay dilinin ləhcə­lərində həm dəmirə, həm dağa tebir deyilir (Молча­нова 1979. 305).

Bizim əcdadlarımız – iberlər, tiberlər, türklər Avrasiya­da ilk olaraq dəmir filizini əritdilər, ox-yayı kəşf et­dilər, atı əhliləşdirdilər. Nəticədə dünyanın üs­tün xalqına çevrildilər.

Dənizlərlə dənizlərin, iqlimlərlə iqlimlərin ara­sında at oynatdılar. Dünyanın iki qütbünü – Misirlə Çini bir-birinə qovuşdurdular. Sivilizasiyalar bir-birini əvəz etdi. İnsanlığın tarixi inkişafı təmin olundu.

Türk etnoslarının öndərliyi ilə mədəniyyətlər bir-birinə qovuşmasaydı, Avrasiya xalqları Avstraliya ovçularının səviyyəsində qalardılar.