Ilm-fan va ta’lim

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Myasishchev V.N. Munosabatlar psixologiyasi: A. A. Bodalev tomonidan 
tahrirlangan / Kirish maqolasi. 
Elektron manbalar 
2. Axborot portali.-URL: 
http://communication_psychology.academic.ru
 
3. Psixologik lug’at.-URL: 
http://psi.webzone.ru
 
4. Elektron ensiklopediya.-URL: http://www.wikipedia.org 
5. 
Psixologik 
server.-URL: 
http://www.psyoffice.ru/6-1095-povedenie-
yekspresivnoe.htm 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 135 ~ 
DEPRESSIYA VA STRESSDAN HALOS BO’LISH 
 
Kelebayeva Aynura Tlektesovna 
Qoraqalpog’iston Respublikasi Xo’jayli tumani 18-maktab psixologi 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada stress va depressiya haqidagi ma’lumotlar 
mavjud. Jumladan stressing alomatlari, sabab va oqibatlari, depressiya va stressing 
turlari haqidagi ilmiy ma’lumotlar berib o’tilgan. 
Kalit so’zlar:
stress, distress, eustress, adrenalin, depressiya, asab tizimi, 
destruktiv stress, konyuktiv stress, subyektiv stress, emotsiya, his-tuyg’u. 
So’nggi paytlarda insonlar orasida deyarli te-tez quloqqa chalinib qoladigan 
tushunchalar orasida “Depressiya” va “Stress” tushunchalari xam bor. Xo’sh? 
Stress nima? Depressiyachi? U qanday paydo bo’ladi? Ularning kelib chiqish 
sabablari nima? Ulardan butunlay qutulish mumkinmi degan savollarga javob 
beramiz. Stress – og’ir, mushkul yoki murakkab sharoitlarda yuzaga keluvchi 
psixikaning zo’riqishidir. Stressning vujudga kelish sabablari quyidagicha: inson 
shug’ullanadigan faoliyatning turi, mazmuni, mavjud shart-sharoitlar, faoliyatning 
tashkiliy qismi va ekstremal omillar, shuningdek, tashqi muhit insonning bor 
imkoniyatlaridan ortig’ini talab qilishi. Masalan, xizmat faoliyatida talabning 
ko’payishi ham kuchli stressor hisoblanadi. Bir so’z bilan aytganda stress- inson 
organizmining haddan tashqari zo’riqish, salbiy emotsiyalar yoki oddiygina zerikishga 
bo’lgan javob reaksiyasidir. Stress chog’ida inson organizmi yechim izlashga 
undaydigan adrenalin gormoni ishlab chiqaradi. Kichik miqdordagi stress hamma 
uchun kerak, chunki bu kishini fikrlashga, muammodan chiqish yo’lini topishga 
undaydi, stressiz hayot zerikarli bo’lar edi. Boshqa tomondan, agar stress juda ko’p 
bo’lsa, tana zaiflashadi, kuchsizlanadi va muammolarni hal qilish qobiliyatini 
yo’qotadi. Ushbu muammoga bir qancha ilmiy tadiqotlar bag’ishlangan. Stressning 
paydo bo’lish mexanizmlari batafsil o’rganilib chiqilgan va juda murakkabdir: ular 
bizning gormonal, asab va qon tomir tizimlarimiz bilan bog’liq. Stressning sababi 
aslida insonni ta’sirlaydigan, bezovta qiladigan har qanday narsa bo’lishi mumkin. 
Misol uchun, tashqi sabablarga biron nima tufayli paydo bo’lgan bezovtalikni kiritsa 
bo’ladi (ish joyini o’zgartirish, qarindoshning o’limi). Stressning ichki sabablari 
hayotiy qadriyatlar va e’tiqodlarni o’z ichiga oladi. Bunga shaxsiy baholashi ham 
kiradi. 
Stress va depressiya ayol va erkaklarda taxminan teng darajada uchrashi mumkin. 
Biroq, har bir organizm o’z xususiyatlariga ega. Agar siz o’zingizda stress haqida 
so’zlashi mumkin bo’lgan alomatlarni sezsangiz, birinchi navbatda holat sababchilarini 
aniqlash kerak. Stressning oqibatlaridan ko’ra sabablarini bartaraf etish ancha osonroq. 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 136 ~ 
«barcha kasalliklar asabdan» degani yolg’on emas. Klinik kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, 
kichik stresslar tanaga zararli emas, hatto foydali. Ular odamni hozirgi ahvoldan 
chiqish yo’lini topish uchun rag’batlantiradilar. Depressiya og’irroq, uzoq muddatli 
shaklga o’tmasligi uchun har birimiz o’zimizni tarbiyalashimiz, irodamizni 
rivojlantirishimiz kerak. Ko’p odamlar stressga qarshi antidepressantlar, spirtli 
ichimliklar yordamida kurashishga odatlanishgan. Biroq bunday yo’lni tanlash ularga 
o’rganib qolish va mutaxxasis yordamsiz ulardan voz kecha olmaslikka olib keladi. 
Xavotirlikning turg’unligi hamda davomiyligi inson xatti-harakatida quyidagi 
holatlarni keltirib chiqaradi: ishtaxaning buzilishi, uyqusizlik, xatti-harakatlardagi 
sustlik. Bunday fiziologik buzilishlarning davomiyligi insonda stressni paydo 
qiladi. Organizm esa o’zini himoyalashga, taʼsirni so’ndirishga harakat qiladi. 
Ammo, maʼlumki, organizmning kuchi cheksiz emas va jiddiy stress vaziyati 
vujudga kelganda, inson buni ko’tara olmaydi. Natijada turli xastaliklar paydo 
bo’ladi, stress o’ta kuchli bo’lganda, o’lim holati ham kuzatiladi. Stressning 
fiziologik, psixologik, shaxsiy hamda tibbiy belgilari mavjud bo’lib, ularning 
istalgan turi doimo hissiy qo’zg’alish bilan birgalikda kechadi. Stress holatining 
belgilarini mutaxassislar quyidagicha ajratilgan: 
– 
fiziologik belgilar
: yurak urishi va nafas olishning tezlashishi, yuz terisining 
qizarishi yoki oqarishi, terlash, qon tarkibida adrenalin miqdorining ko’payishi; 
– 
psixologik belgilar
: psixologik funksiyalar dinamikasining o’zgarishi, 
tafakkurning sekinlashuvi, diqqatning bo’linuvchanligi, xotiraning pasayishi, qaror 
qabul qilish jarayonining sustlashuvi; 
– 
shaxsiy belgilar
: irodaning butunlay yo’qolishi, o’zini o’zi nazorat 
qilishning pasayishi, xulq-atvordagi stereotiplik va sustlik, qo’rquv, xavotirlik, 
sababsiz bezovtalik, ijodkorlik qobiliyatining yo’qolishi; 
– 
tibbiy belgilar
: nevrozning ortishi, hushdan ketish, affektlar, bosh og’rig’i, 
uyqusizlik. 
Stress, dastlab, fiziologik termin sifatida qo’llanilib, organizmning har qanday 
yoqimsiz taʼsirlarga nisbatan nomaxsus reaksiyasi («umumiy moslashish 
sindromi»)ni ifodalagan (G. Selye). Keyinroq bu so’z individning ekstremal 
vaziyatlardagi fiziologik, biokimyoviy, psixologik holatlari va xulq-atvorini 
tushuntirish uchun qo’llangan. Zamonaviy adabiyotlarda “stress” termini uch xil 
maʼnoni ifodalash uchun qo’llanilmoqda. 
Birinchidan, 
“stress” tushunchasi 
maʼnosidan insonda qo’zg’alish yoki zo’riqishni keltirib chiqarishi mumkin 
bo’lgan istalgan tashqi taʼsirlar (voqea-hodisa yoki qo’zg’atuvchilar) tushuniladi. 
Hozirgi adabiyotlarda shu maʼnoda “stressor”, “stress-omil” terminlari tez-tez 
qo’llanilayotgani bejiz emas. 
Ikkinchidan, 
stress insonning subyektiv reaksiyasiga 
aloqodorlik maʼnosida qo’llaniladi. Bunda, u insonning ichki ruhiy qo’zg’alishi va 
zo’riqish holatlarini ifodalaydi; yana bu holat insonda kechadigan hissiyotlar, 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 137 ~ 
himoya reaksiyalari va stressogen taʼsirlarni bartaraf etish (coping proessos) 
maʼnolarida ham talqin qilinadi. Bu jarayonlar funksional tizimning 
mukammallashuvi va rivojlanishiga, shuningdek ruhiy zo’riqishni keltirib 
chiqarishga ham olib kelishi mumkin. 
Uchinchidan, 
stress namoyon bo’luvchi 
talablar yoki zararli taʼsirlarga nisbatan organizmning fiziologik reaksiyasi bo’lishi 
mumkin. Aynan shu maʼnoda G. Selye va V. Kennon “stress” terminini 
qo’llaganlar. Fiziologik reaksiyaning vazifasi esa, aynan stress «holatini bartaraf 
etishda ruhiy jarayonlar va xulq- atvor harakatlarining yordamidan iborat». 
Stressning namoyon bo’lishi, uning sog’liq va faoliyatga taʼsirini o’rganish 
shundan dalolat beradiki, stressdan butunlay qutulishning iloji yo’q lekin uni 
yengillatish yoki yenga olish barchaning o’z qo’lida. Har doim hayotdan zavqlanib 
yashasa, hayotni go’zalliklarini ko’ra olsa, har narsadan zavqlana olsa shundagina 
hayoti davomida stresslarga kamroq duch keladi.