Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

 
Amfibiyalar metamorfozi 

---

231 
Amfibiyalar metamorfozi davrida sodir bo‘ladigan morfofiziologik o‘zgarishlar 
va ularning sabablari har tomonlama chuqur tajribalar asosida o‘rganilgan. 
Amfibiyalarnng har xil vakillarining metamorfozi evolyusiya jarayonida 
shakllangan o‘ziga xos xususyatga ega. Dumsiz amfibiyalar metamorfozi davrida 
sodir bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlar suvdan quruqlikka yashashga o‘tishi 
munosabati bilan paydo bo‘ladi. 
Baqa itbalig‘ining metamorfozi davrida hamma organlar sistemasi ma‘lum 
darajada qayta quriladi. (114-rasm). 
114-rasm. Dumsiz (rana pipiens) (1) va dumli (Pleurodeles waltlii) (II) amfibiyalar 
metamorfozi (L.Gallen, M.Dyuroshe, 1957 bo‘yicha). 
I-A-metamorfozgacha bo‘lgan itbaliq; B-metamorfozning boshlanishi (orqa 
oyoqni o‘sishi); V- oldingi oyog‘I va dumining qisqarishi; G,D-metamorfozning 
oxirgi bosqichi; II-A- lichinkalik davrining oxiriga yetishi; B-G- tashqi jabraning
yo‘qolishi, dum suzgchining o‘zgarishi. 
Lichinkaning uzun, tarmoqlangan tashqi jabralari o‘saytgan jabra qopqog‘I bilan 
yopiladi. Jabralar atrofiga uchraydi va itbaliq ichki jabralari bilan nafas ola 
boshlaydi. Lichinkalik davrining 2,5 yilidan keyin o‘pkasi ishlay boshlaydi. Jabra 
qopqog‘I hosil bo‘lgandan keyin itbaliq dumining ostida orqa oyoqlar, jabra yoyi 
orqa juftining tagida oldingi oyoqlar paydo bo‘la boshlaydi. Metamorfozgacha 
ular jabra qopqog‘I ostida yopiq holda bo‘ladi. 
Metamorfoz davrida o‘pka rivojlanadi, o‘pka bilan birgalikda arteriya va vena 
qon tomirlari hosil bo‘ladi. Keyn ichki jabra atrofiga uchraydi, jabra qopqog‘I 
yo‘qoladi, oldingi va orqa oyaqlar ochiladi va tez o‘sadi. Gavdaning har hil 
qismlarida qon kelishning o‘zgarishi, orqa oyoqning tez o‘sishi tufayli dumni 
tashkil etadigan hujayralar o‘ladi va dum atrofiga uchraydi. Dum muskullari va 
xordaning nobud bo‘lishi fogasitar va yallig‘lanish jarayonlari orqali amalga 
oshadi. 
Ichakda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ukattalashadi, gistogenetik 
o‘zgarshlarga uchraydi, bosh qayta tuziladi, o‘rta quloq paydo bo‘ladi. Bosh 
suyaklari va jag‘ tuzilishi o‘zgaradi, ko‘zi takomillashadi, tishlari yo‘qoladi. 
Skeletida ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Tog‘aylar suyakka aylanadi, ayiruv 
organlari va terisi o‘zgaradi.
Dumli amfibiyalaridan aksolotl lichinkalik davrida ko‘payish xususyatiga ega. 
Bu hodisa neoteniya deb ataladi va evolyasiya jarayonida paydo bo‘lgan turning 
saqlanib qolishiga qaratilgan o‘ziga xos moslanish hisoblanadi. Turli tuman 
tajribalarda aniqlanishicha amfibiyalar metamorfozi qalqonsimon bez faoliyatiga 
bog‘liq. Gipotalamus –gipofiz- qalqonsimon bez sistemasining azolari bir- biri 
bilan uzviy bog‘liq. Bu bezlarning gormonlari metamorfoz jarayonini boshqaradi 
(M.S.Miskevich, 1978). Shunday qilib, metamorfoz hayvon hayot tarzining 
o‘zgarishi va boshqa ko‘plab moslanishlarga olib keladigan jarayon hisoblanadi.