Informasiya sistemləRİ

19.
 
Verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərinin təsnifatı 
 
Verilənlər bazalarının idarəetmə sistemlərini əsasən aşağıdakı əlamətlərə görə 
təsnif edirlər: 1) VBİS-in reallaşdırdığı proqramın növünə görə; 2) istifadə edilmənin 
xarakterinə görə; 3) verilənlərin modelinə görə. 
Reallaşdırılan proqramın növünə görə VBİS-ləri aşağıdakı siniflərə ayırırlar: 1) 
tamfunksional sistemlər; 2) VB serverləri; 3) VB kliyentləri; 4) VB ilə işləyən tətbiqi 
proqram hazırlamaq üçün vasitələr. 
Tam funksional sistemlərə 70-ci illərin ortalarından başlayaraq tətbiq olunan 
ənənəvi VBİS-lər daxildir. Onlar əvvəlcə böyük, sonra mini və mikro (fərdi) kompüterlər 
üçün yaradılmışdır. Hazırda bu sinif sistemlərin çoxlu sayda, güclü və geniş imkanlı 
variantları mövcuddur. Onlara misal olaraq Clarion Data-base Developer, Data Ease, 
DataFlex, DBase IV, Access, FoxPro, Paradox, R:Base və s göstərmək olar. Bu 
sistemlərin hamısı VB ilə on-line rejimində menyu əmrləri ilə işləmək üçün mükəmməl 
qrafik interfeysə malikdirlər. Sorğuların və hesabatların tərtib edilməsi üçün 
proqramlaşdırmaya ehtiyac yoxdur, bu işi sistemlərin hamısının dəstəklədikləri QBE dili 
vasitəsilə asan yerinə yetirmək mümkündür. Bundan əlavə, müasir funksional sistemlərin 
hamısı SQL dilini dəstəkləyirlər və onlardan bir çoxu peşakar istifadəçilərə sistemin 
daxili dilində proqramlaşdırma vasitələri təqdim edirlər. 
VB serverləri-kompüter şəbəkələrində verilənlərin emalı mərkəzlərinin təşkili 
nəzərdə tutulur. Bu sinif VBİS-lər azdır, lakin onların sayı ildən-ilə artır. VB serverləri 
digər proqramlar (kliyentlər) tərəfindən SQL operatorları ilə verilmiş sorğulara görə 
verilənlər bazalarını idarə edirlər. VB serverlərinə misal olaraq aşağıdakı proqram 
sistemlərini göstərmək olar: Net-Ware SQL (Novell), SQL Server (Microsoft), İnterBase 
(Borland), SQL BaseServer (Gupta), İntelligent DataBase (İngress), Sybase (Sybase)ə s. 
VB kliyentləri-VB serverlərinə verilənlər üçün sorğu göndərilən və alınan 
informasiyanı emal edib tələb olunan hesabata uyğun istifadəçilərə çatdıran 
proqramlardır. Bu proqramlar kimi tamfunksiyalı VBİS-lər, elektron cədvəllər, mətn 
prosessorları, elektron poçt proqramları və s. istifadə edilə bilər. Bu zaman "kliyent-
server" cütlüyünün elementləri eyni və ya müxtəlif firmaların proqram məhsulları ola 
bilər. Ümumi sistemin kliyent və server hissələri eyni firmanın məhsulu olduqda, onlar 
arasında funksiyaların paylanması rasional olur. Digər hallarda adətən "nəyin bahasına 
olursa olsun" prinsipi ilə verilənləri əldə etmək məqsədi güdülür. Bu cür birləşməyə misal 
olaraq hər hansı tam-funksional VBİS-dən birinin VB serveri, digərinin (başqa firmanın 
məhsulu) isə VB kliyent rolunda çıxış etməsini göstərmək olar. Məsələn, SQL Server VB 
serveri üçün kliyent (frontal) proqramları rolunda DBase IV, Paradox, Access, DataBase, 
Lotus 1-2-3 və s. edə bilər. 
VB ilə işləmək üçün tətbiqi proqram hazırlayan vasitələr kliyent proqramlarının, VB 
serverlərinin və onların komponentlərinin, istifadəçilərin tətbiqi proqramlarının 

---

yaradılması üçün istifadə edilir. 1-ci və 2-ci qrup vasitələr əsasən sistem proqramları üçün 
nəzərdə tutulur. İstifadəçilərin tətbiq proqramlarının hazırlanması üçün vasitələrə 
müxtəlif proqramlaşdırma sistemləri, proqramlaşdırma dilləri üçün proqram 
kitabxanaları və həmçinin CASE vasitələri aiddir. Ən çox tətbiq edilən instrumental 
vasitələrə misal olaraq DELPHİ, VİZUAL BASİC, POWER BULDER, POWER 
DESİGNER, SİLVERRUN, ERWİN, S-DESİGNOR və s. göstərmək olar. 
Göstərilənlərdən başqa, verilənlərin idarə edilməsi və VB-yə xidmət edilməsi üçün 
müxtəlif əlavə vasitələrdən, məsələn, tranzaksiyalar monitorlarından da istifadə edilir. 
İstifadə edilmənin xarakterinə görə VBİS-ləri 2 sinifə bölürlər: 1) fərdi VBİS-lər; 2) 
çoxistifadəçili VBİS-lər. 
Fərdi VBİS-lər adətən fərdi VB-nin və onunla işləmək üçün tətbiqi proqramların 
yaradılması üçün istifadə edilir. Fərdi VBİS-lərdən və ya onların vasitəsilə hazırlanan 
tətbiqi proqramlardan çoxistifadəçili VBİS-lərin kliyent hissələrində geniş istifadə 
olunur. Fərdi VBİS-lərə misal olaraq VİSUAL FOXPRO, ACCESS, PARADOX və s. 
sistemləri göstərmək olar. 
Çoxistifadəçili VBİS-lər VB serverindən və kliyent hissəsindən ibarət olub, həmcins 
olmayan hesablama mühitində, yəni müxtəlif tipli kompüterlərdə və əməliyyat 
sistemlərində işləyə bilirlər. Odur ki, çoxistifadəçili VBİS-in əsasında kliyent-server 
texnologiyası ilə fəaliyyət göstərən informasiya sistemini yaratmaq olar. Çoxistifadəçili 
VBİS-in universallığı və fəaliyyət dairəsinin genişliyi onun qiymətinin yüksək olamsında 
və tələb olunan kompüter resurslarının çoxluğunda özünü göstərir. Odur ki, tanınmış 
çoxistifadəçili VBİS-lərin sayı çox deyil. Bu cür VBİS-lərə misal olaraq ORACLE və 
İNFORMİX sistemlərini göstərmək olar.