Innovatsiyalar vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2
XIV-XIX asr qo’lyozmalarga xos kitobat san’ati va tarixi Insoniyat kitobat madaniyatining ko'p аsrlik tarixi kitob va kitobat ishining tarixiy rivojlanish jarayonida namoyon bo'luvchi ma'lum qonuniyatlarni aniqlash imkonini beradi. Hamonki kitob tarixi tarixiy fan, madaniyat tarixining tarkibiy qismlaridan biri ekan. tarixiy fanlarga xos bo’lgan barcha qonuniyatlar kitob tarixiga ham xosdir. Jamiyat 28 tarixidagi o'zgarishlar doim kitobat ishi sohasida tub o'zgarishlarga sabab bo’lgan. Masalan, Turkiston arablar tomonidan istilo qilinishi, quldorlik ishlab chiqarish munosabatlariga qaraganda ilgariroq feodal munosabatlarga o'tilishi, Turkiston xalqlari islom madaniy dunyosiga va arab tili va vozuvidan fovdalangan mamlakatlarning ilmiy, siyosiy va madaniy, vorisiylik jarayoniga qo'shilishi bilan bu katta mintaqa kitobat ishidagi muhim o'zgarishlar bog'liq. Umumiy qonuniyatlar bilan bir qatorda, faqat kitob tarixiga xos bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Masalan, qo'lyozma kitob shakli va tashqi ko'rinishining yozuv asarlarini yaratishda foydalanilgan ishlab chiqarish kuchlari, qurollari va materiallarining rivojlanish darajasiga bog’liqligi aniq-ravshan ko'rinib turadi (sopol boMaklari, toshlardagi bitiklar. papirus va pergament o'ramlari, «taxtachalar». qog'oz kitobkodeks (qo'lyozma va bosma) va nihoyat, bugungi kunda elektron kitob). Kitob mavzusi va mazmuni ijtimoiy tafakkur, fan, madaniyat, texnika, hunarmandchilik ishlab chiqarishining rivojlanish darajasi va ijtimoiy ehtiyojlar bilan ham belgilanadi. Kitob rivojlanishining asar janri va kitob tipining o'zaro aloqasi, kitob tipining asar janriga bog'liqligi kabi qonuniyatlari ham bo'rtib ko'rinadi. Kitob tarixida shunday bir tarixiy qonuniyat - bilim va adabiybadiiy 28 Temur Tuzuklari. - Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1996-yil. 344 b. 40 kitobning turli tarmoqlarida kitobning notekis rivojlanishi kuzatiladi. Bu holat bilim tarmoqlari, ishlab chiqarish, tabiiy, texnika va ijtimoiy fanlar, jamiyatning notekis rivojlanishi bilan belgilanadi. Masalan, X-XIII asrlarda Turkistonda kitobat ishining yuksalish davrida o'sha davrda muomalada bo’lgan kitoblarning umumiy miqdorida ko'p ko'paytirilishi va ulushiga ko'ra diniy va ilohiyotga doir adabiyotlar va musulmonlarning muqaddas kitobi – Qu’ron birinchi o'rinda, tabiiy ilmiy va ijtimoiy kitob ikkinchi o'rinda, adabiy-badiiy kitob uchinchi o'rinda turgan. XIV—XIX asrlarda vaziyat o'zgaradi - diniy va ilohiyotga doir adabiyotlardan keyin ikkinchi o'ringa adabiy-badiiy kitobning rangbarang turlari chiqadi, tabiiy ilmiy va ijtimoiy kitoblar esa uchinchi va to'rtinchi o'rinlarga tushadi. Sho'ro davrida kitobning ichki bezagi va tashqi ko'rinishi. matn tuzilishi va ruknlarga ajratish, noshirlik-tahrir jarayonlari, universal va ixtisoslashgan nashriyotlar, kutubxonalar, kitob savdosi korxonalari tizimi, bibliografiya faoliyati jarayonlarini yo'lga qo'yishda jahon andozalariga o'tilishi muhim qonuniyat hisoblanadi. Qadimiyatdan o'rta asrlarga. zardushtiylik madaniyat tipidan islom madaniyat tipiga o'tish tarixiy jarayonida yozuv madaniyati va kitobat ishi an’analarining vorisiyligi Turon-Turkiston kitobi tarixining o'ziga xos qonuniyatlaridan biridir. Milliy kitob tarixining yana bir qonuniyati - kitobat ishida arab, fors va turkiy tillardagi qo'lyozma kitoblarning birgalikda mavjudligi va muvoziy rivojlanishi. shuningdek Turkiston milliy kitobat ishining tarixiy tadrijiy rivojlanishi jarayonida arab, fors va turkiy kitobat madaniyatlari elementlarining integratsiyalashuvi va tabaqalanishi ham aniq- ravshan ko'zga tashlanadiki, bu Turkiston milliy madaniyati bo'lingunga qadar uch o’zakli asosga ega bo'lgan. degan xulosaga kelish imkonini beradi. Savollar va topshiriqlar: U kitob va kitobat ishining tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini sanab bering. Kitob va kitobat ishi tarixini tadqiq qilish printsiplari va metodlari Fanda metod tadqiqot maqsadiga bo'ysundirilgan harakatlar va mushohadalar majmui, ulaming ketma-ketligidir. Metodlar tadqiqotchining umumiy dunyoqarashini. uning mavjud borliqni bilish darajasini, nihoyat, o'rganish predmetining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Nazariyalar, gipotezalar, maktab va ta’limotlar son- sanoqsiz bo’lganidek, metodlar soni cheksizdir. Shunday bir metodlar ierarxiyasi 41 vujudga keldiki, ulaming zamirida bilishning umumiy metodi, so'ngra fundamental fanlaming metodlari va nihoyat, maxsus fanlarning muayyan maxsus metodlari yotadi. “Kitob - Kitobat ishi” tizimi tarixiy rivojlanish jarayonlarini, kitob va kitobat ishining barcha hodisalarini bevosita mavjud holda ham, kitob tarixi. kitobshunoslik va boshqa ijtimoiy va filologik fanlar, kitobshunoslik faoliyatining barcha turlari (noshirlik-tahrir, kitob savdosi. bibliografiya, kutubxonachilik) jamlagan tayyor bilim yoki uning elementlari ko'rinishida ham ilmiy o'rganish, ijtimoiy borliqning murakkab hodisasi - kitob kitobat ishi bilan dialektik birlikda va «Kitob tarixi» fanining ob’ektlar sohasi sifatidagi “kitobat ishida kitob” tizimli hodisasining shakllanish va tadrijiy rivojlanish tarixining ko'p darajaliligi va ko'p tarkibliligi tadqiqotchidan muqarrar tarzda maxsus kitobshunoslik va kitob tarixi metodlari majmuidan ham, boshqa. kitobshunoslik va kitob tarixi bilan turdosh fanlar metodologiyasida yaratilgan metodlardan ham foydalanish va ularni kitob tarixi ob’ekti va predmetiga nisbatan tatbiq etishni taqozo qiladi. Kitob tarixi va kitobat ishi hodisalariga nisbatan yondashishda, tarixiy faktlami anglab etish va talqin qilishda, ularni analiz va sintez qilishda ilmiy ob'ektivlik, tarixiylik va tizimlilik muhim printsiplar hisoblanadi. Kitob tarixini o’rganishda empirik bilishning kuzatish va taqqoslash kabi metodlari. empirik va nazariy darajalarda foydalaniladigan metodlar: analiz va sintez, induktsiya va deduktsiya, modellashtirish, abstraktlashtirish, bavosita ifodalash, umumlashtirish hamda nazariy tadqiqot metodlari: abstraktdan muayyanga sari yuksalish, ideallashtirish - ideal ob’ektlarni fikran gavdalantirish qo'llaniladi. Dialektika borliq va bilishning shakllanishi, rivojlanishi va umumiy qonuniy aloqalari haqidagi ta’limot sifatida, bilishning tabiati, bilim va borliqning munosabatlari, bilishning umumiy omillari muammolarini o ‘rganadi, har qanday tadqiqotchining tafakkurini bilishning umumiy falsafiy usuli va printsiplari, ya’ni dialektika metodi bilan boyitadi. Ilmiy bilishning umumiy metodlari, maxsus ilmiy metodlar tizimi va ayrim fan metodlari zamirida bilishning falsafiy usuli va printsiplarini tushunish va qo'llash yotadi. Bizni qiziqtirayotgan bilim sohasi, ya’ni kitob tarixi predmetida dialektika metodi, shuningdek tarixiy fan universal metodlari tizimining talablari va printsiplari 42 kitobning mavjudlik, harakatlanish va rivojlanish tabiati, mohiyati, jarayonlari va oraliq shakllari, fan sifatidagi kitob tarixining ob'ekti va predmeti bilan bog'lanadi va o’z ko'rinishini o’zgartirib, kitob tarixi va kitobat ishini o'rganish metodlarining talablari va printsiplariga aylanadi. Kitob tarixi va kitobat ishi hodisalariga nisbatan tatbiq etish nuqtai nazaridan kitobshunoslik metodologiyasida ishlab chiqilgan tipologik metod yoki tiplashtirish metodi nazariyasi va tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Tiplashtirish jarayoni yoki tipologik metod bu “o'rganilayotgan hodisani aniq aks ettirish maqsadida fikrlashning asosiy taomillari (abstraktlashtirish, bavosita ifodalash. umumlashtirish)dan foydalanuvchi ilmiy fikrlashning ko’p bosqichli usuli” Ob’ektni tashkil etishning umumiy, maxsus va ayrim darajalariga va bilimni tashkil etishning shunga o'xshash darajalariga muvofiq kitobshunoslikning tipologik metodi o'z mavjudligining umumiy kitobshunoslik tipologik, maxsus kitobshunoslik tipologik (kitob noshirligi tipologik. kitob savdosi tipologik. kutubxonachilik tipologik. bibliografiya tipologik) metodi. ayrim fan tipologik (tarixiy-kitob noshirlikshunoslik, tarixiybibliopolistik tipologik. tarixiy-kutubxonashunoslik tipologik. tarixiybibliografivashunoslik tipologik) metodlari kabi darajalarining dialektik birligida mavjud bo'ladi. Biroq kitobshunoslik tipologik metodi mavjudlik darajalarining bu ierarxiyasi bilan uning tizimi va bilish imkoniyatlari cheklanmavdi. Tadqiqotchi qo'yilgan maqsadga muvofiq olishni ko'zlagan bilimlami tipologik metodning o’zi uning yuqorida aytib o’tilgan mavjudlik darajalarining har birida yana bir jihatdan tiplashtiradi. Tipologik metod o’z mavjudligining tarixiy-tipologik kitobshunoslik metodi va mantiqiy-tipologik metod kabi umumiy shakllarining dialektik birligi hisoblanadi. Ulaming o’xshashligi va farqlari ilmiy bilishda tarixiylik va mantiqiylikning dialektikasini aks ettiradi. Uning mohiyati tarixiylik va mantiqiylikning birligi printsipida ifodalanadi: “Tarixiy yondashuv nafaqat o'rganilayotgan hodisani bilishda aks ettirishni, balki bir-birining o'rniga keluvchi hodisalar. ob'ekt shakllanishi va rivojlanishining bir bosqichidan boshqa bosqichiga o’tishni belgilovchi qonunlar o'rtasidagi muhim aloqalarni aniqlashni ham nazarda tutadi; shu sababli dialektik metoddagi tarixiylik mantiqiylikni istisno etmaydi. balki u bilan uyg'un aloqada bo'ladi. Bu erda tarixiylik 43 tasodiflardan xoli. tarixiy jarayon qonuniga muvofiq to'g'rilangan o'rinishda amal qiladi. U o'rganilayotgan ob’ektning shakllanish va rivojlanish jarayonida namoyon bo’lgan muhim aloqalar va munosabatlami aks ettiruvchi mantiqivlik harakatining shakli hisoblanadi”. Tipologik metodning tarixiy-tipologik va mantiqiytipologik kichik tizimlari o'z navbatida tiplashtirish jarayonining izchilligiga qarab o'z turlari ko'rinishida namoyon bo'lishi mumkin: “komponent-tipologik metod. funktsional- tipologik metod. Ularning har biri kitobshunoslik hodisasi tarkibi, tuzilishi va funktsiyalarining tarixiy shakllanishi va rivojlanishi o’rganilgan va bayon etilgan holda o'zining tarixiy jihatida amal qiladi, kitobshunoslik hodisasining mavjudlik mohiyati, usuli va shakllari, uning tarkibi,tuzilishi va funktsiyalarining nazariyasi ishlab chiqilgan va bayon etilgan taqdirda esa o z mantiqiy jihatidan amal qiladi. Har qanday muayyan va yaxlit kitobshunoslik tadqiqotida tipologik metodning tarixiy va mantiqiy jihatlaridan odatda parallel foydalaniladi...” Kitob (qo'lyozma va bosma kitob) tarixi va kitobat ishini o'rganishda tadqiqotlaming ayrim fan darajalarida kitob tarixi bilan turdosh fanlaming metodlaridan foydalaniladi. Ular faktologik materialni qidirib topish,qayd etish, yig'ish va dastlabki tarzda qayta ishlash, kelgusida tarixivkitobshunoslik sikli mazkur fanining predmetida va uning vositalari bilan anglab etish. umumlashtirish, analiz va sintez qilish uchun oraliq xulosalami tayyorlash uchun jalb qilinadi. Bular adabiyotshunoslik, matnshunoslik, lingvistika. grammatologiya (yozuv tarixi va nazariyasi). adabiyot tarixi, adabiy manbashunoslik, madaniyat tarixi. madaniyatshunoslik, san'atshunoslik, fanshunoslik, fan va texnika tarixi, kodikologiya. tahrir nazariyasi va amaliyoti kabi barqaror fanlar, shuningdek yordamchi tarixiy fanlar: manbashunoslik, paleografiya, tarixiy dastxatshunoslik. statistika metodlaridir. Kitob tarixi ob’ekti va predmetiga qokshilish va uning tarkibiy qismiga aylanish uchun turdosh fanlaming “begona metod” bilan topilgan “begona faktlari”, shuningdek ilmiy ma’lumotlar va tayyor fragmentlar tadqiqotchining tafakkurida umumiy kitobshunoslik nuqtai nazaridan va kitob tarixi nuqtai nazaridan qayta anglab etish, analiz va sintez, abstraktlashtirish, bevosita ifodalash va umumlashtirishning barcha izchil bosqichlaridan oktishi, ya'ni tarixiy-kitobshunoslik metodi tizimining vositalari yordamida tiplashtirilishi lozim. 44 Masalan, paleografik. kodikologik, manbashunoslik. san’atshunoslik va dastxatshunoslik analiz metodlari yordamida muayyan kitoblar guruhi yoki kollektsiyasini tekshirish amalga oshiriladi, kitoblar guruhi va har bir kitobning kelib chiqish holatlari va tarixiy tafsilotlari aniqlanadi, kollektsiya egalari, kitob mualliflari, ularni yaratishga hissa qo'shgan xattotlar. musavvirlar va boshqa ustalar haqidagi maiumotlar qidiriladi. Kitob haqida umumiy tasavvur hosil qilishga uning tashqi bezagi. dastxat uslubi va shrift uslubi xususiyatlari, kitob belgilari, muhrlar, kitob egasining bitik va belgilari (ekslibrislar) yordam beradi. Tarixiy- kitobshunoslik analizi jarayonida adabiyot va san’at, fan va texnika tarixi, shuningdek paleografiya, matnshunoslik, tarixiy dastxatshunoslik, arxeografiya, bibliografiya usullari va metodlaridan foydalaniladi. Ma’lum davr kitoblarining repertuarini tashkil etuvchi qo’lyozma va bosma nashrlar haqidagi bibliografik maiumotlami yig'ish, tizimga solish va taqqoslashga asoslangan bibliografik metod kitoblarning miqdor ko'rsatkichlarini ham, ularning tematik va tipologik belgisi, hajmi, bichimi, tashqi ko'rinishi, tiraji va hokazolar bo'yicha o'zaro nisbatining tavsifini ham tahlil qilish imkonini beradi. Kitob va kitobat 29 ishi tarixini faqat madaniyat tarixi, shu jumladan adabiyot tarixi, fan tarixi, texnika tarixi, san’at tarixi kabi fanlar bilan uzviy aloqada o'rganish mumkin. Kitob tarixini o’rganishda bu fanlaming yutuqlari va tadqiqot metodlaridan foydalanish amalda haqiqiy ilmiy kitob tarixini yaratishga yordam beradi. Tarixiy fan sifatida. kitob tarixi umumiy tarixiy ahamiyatga molik bo'lgan evristik, qiyosiy-tarixiy metodlardan va statistik guruhlash metodidan foydalanadi. Tarixiy materialga bu metodlar yordamida ishlov berishda avvalo faktlarni topish va tizimga solish, ularni tavsiflash va tasniflash, so'ngra hodisalar va faktlarni solishtirish va taqqoslash, kitob tarixi asosiy jarayonlarini madaniyat, fan, adabiyot, ijtimoiy tafakkuming umumiy rivojlanishi bilan uzviy aloqada gavdalantirishga erishiladi va nihoyat. umumiy kitobshunoslik nuqtai nazaridan umumlashtirish, analiz va sintez amalga oshiriladi. Evristik metod tarixiy faktlarni qidirib topish va baholash tizimi sifatida muhimdir. Bunda ayrim 29 Andreev G.V. Sartovskaya literaturaG' G' Turkestanskiy kurer, 1908, № 38. 45 faktlarni emas, balki ko'rib chiqilayotgan masalaga doir faktlar majmuini toialigicha olish lozim. Faktlar majmui manbalardan izchil qidirish va topilgan faktlarni tasniflash, guruhlash. muhim faktlarni ikkinchi darajali faktlardan, isbotlangan faktlarni taxminiy faktlardan ajratish yo'li bilan yaratiladi. Bunda axborot ifodalangan manbaning isbotlanish darajasi uning ishonchlilik darajasiga to'g'ri proportsionaldir. Jahon fani va milliy fan uchun an’anaviy bo'lgan qiyosiytarixiy metod nafaqat tarix fanida. balki sotsiologiya, siyosatshunoslik. iqtisodiy nazariya. fiolologiya va boshqa fundamental fanlarda ham keng qo'llaniladi. Uning barcha mulohazalari va xulosalari zamirida fakt yotadi. Tarixchi faktlar (voqealar. hodisalar, tarjimai hollar, jarayonlar)ni ulaming dialektik bog'lanishi nuqtai nazaridan o’rganar ekan, ulaming oldingi yoki muvoziy hodisalarga muvofiqligini qidiradi, eng umumiy belgilari, ularda jarayon qonuniyatlarining aks etish darajasiga ko‘ra guruhlashni amalga oshiradi. Qiyosiy-tarixiy metod kitobning madaniyai. iqtisodiyot, texnika, sanoat umumiy rivojlanishi bilan bog'liq o'tmishini tiklash uchun ham bosh mezon ekanligi kitob tarixchisi uchun muhimdir. Iqtisodiy fanda qo'llaniladigan statistik guruhlash metodi kitob tarixini o'rganish uchun ham samaralidir. Tadqiqotga iqtisodiy ma’lumotlar (tovar aylanishi, narxlar, umumiy xo'jalik ko'rsatkichlari) ham, sotsiologiya (aholi demografiyasi, madaniy va iqtisodiy daraja, etnik tarkib) va kitobshunoslik (kitoblar hajmi. tiraji, turlari, mavzulari) ma'lumotlari ham kiritiladi. Statistik guruhlash metodining predmetini tarixiy fakt sifatida qaraladigan miqdor ko'rsatkichlari tashkil etadi. ularga statistik- matematik ishlov berish esa jarayonning sifati haqida xulosa chiqarish uchun asos bo'ladi. Analitik tadqiqotda nafaqat tarixiy fanlar, balki tabiiy fanlar. shuningdek yordamchi tarixiy fanlaming metodlari va xulosalaridan ham foydalaniladi. Kitob tarixidagi muhim voqealar, jarayonlar va hodisalar haqidagi materialni o'zida mujassamlashtirgan manbalarni topish, tanqidiy baholash va qayta ishlash uchun umumiy tarixiy yordamchi ilmiy fan manbashunoslik metodlari va ma’lumotlaridan foydalaniladi. Paleografiya, kitob geraldikasi, tarixiy dastxatshunoslik materiallari va metodlaridan kitob tarixida yozuv tarixini rekonstruktsiya qilish, qo'lyozmalar yaratilgan sanani aniqlash, ulami atributlash (asar muallifini, uni ko'chirgan hattot 46 yoki chop etgan noshimi, kitobning ma‘lum kitobxona repertuari, bosmaxona yoki kutubxona fondiga mansubligini aniqlash), kitoblami tarqatish geografiyasi va doirasini, u yoki bu tarixiy davrdagi kitob repertuarini aniqlash uchun foydalanilishi mumkin. Kitob tarixi muammolarini o'rganishda mafkuraviy, tarixiymadaniy, ijtimoiy yondashuvlaming zarurligi “Madaniyat”. “Mafkura” kabi tizimlarning tarkibiy qismi bo’lgan “Kitob-Kitobat ishi” tizimining tabiati bilan belgilanadi. Ayni vaqtda, kitob tarixini о ‘rganishda «Kitob»ga uning kitobat ishi bilan dialektik birligi nuqtai nazaridan yondashish, ya’ni “Kitob”ni uning jamiyatda mavjudlik va amal qilish jarayoniga bogiab tadqiq etish lozim. Boshqacha aytganda, muammoga nisbatan tarixiy-madaniy. ijtimoiy. mafkuraviy yondashuv ijtimoiy borliqning ob’ektiv hodisasi boigan “Kitob-Kitobat ishi” tizimining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib muayyanlashtirilishi darkor. Bu o'ziga xoslikni quyidagicha tushunish o’rinli bo’lsa kerak. “Kitob” ijtimoiy muomala usuli. Shu bois “Kitob - Kitobat ishi” tizimini o‘rganishda dialektika metodi. tarixiy fanlaming metodlari va metodologiya sifatidagi tipologik kitobshunoslik metodi tizimidan foydalanish lozim. Ayni vaqtda “Kitob” belgilar, til bilan bogiiq hodisa, shu sababli uni tarixiy-kitobshunoslik nuqtai nazaridan o'rganishda adabiyotshunoslik, madaniyatshunoslik, lingvistika, grammatologiya, adabiyot tarixi, madaniyat, fan va texnika tarixi. binobarin, manbashunoslik, arxeografiya, paleografiya, kodikologiya, tekstologiya, bibliografiya. kutubxonashunoslik, tahrir nazariyasi va amaliyoti, noshirlik, kitob savdosi, axborot ishi tarixi kabi maxsus fanlaming metodlaridan ham foylalanilishi muqarrardir. Yuqorida ta’kidlab oiganimizdek, matbaachilik vujudga kelgunga qadar kitob qo'lyozma tarzida mavjud bo'lgan. Kitob nashri “Kitob”ning jamiyatda moddiy mavjudlik shakli, kitob ishlab chiqarish, kitobni taqsimlash jarayonlari esa, “Kitobat ishi”ning moddiy mavjudlik shakllari hisoblanadi. Kitob, ya’ni kitob nashri yoki qo’lyozma kitobning jamiyatda mavjudligi va harakatining mazkur shakllari ushbu harakat jarayonlari texnologiyasining mohiyatlarini, so’zning keng ma'nosidagi texnologiyani o'rganishni taqozo etadi. O’z-o‘zidan ravshanki, bu masalalami o'rganish qo’lyozma kitoblar ishlab chiqarish, noshirlik, kitob savdosi, kutubxonachilik ishining iqtisodiy muammolari (masalan, narx belgilash)ni, 47 shuningdek ularni tashkil etish va boshqarish shakllari. ularning m aium tarixiy davrlardagi tashkiliy-xo'jalik holati va faoliyati, kitob marketingi va menejmenti muammolarini tadqiq etishni o'z ichiga oladi. Turli fanlaming sanab o'tilgan metodlari o'z izchil birligida kitob tarixidagi analiz metodlari hisoblanadi. Ularning yordamida kitob va kitobat ishi tarixidagi muhim voqealami rekonstruktsiya qilish. kitob tarixining yaxlit manzarasini yaratish, kitobning tarixiy rivojlanishi va jamiyatda amal qilishi jarayonlarini tavsiflash uchun muayyan empirik faktlar yig’indisini aniqlash mumkin va lozim. Biroq bu faktlarni faqat umumiy kitobshunoslik nuqtai nazaridan, ya’ni “Kitob”ning “Madaniyat” tizimidagi haqiqiy o'rnini “Asar”ni “Nashr”ga uyushtirish usuli shaklida muayyanlashtirilgan va kitob nashri yoki qo'lyozma kitob shaklida moddiylashtirilgan ijtimoiy muloqot usuli sifatida tushunish nuqtai nazaridan ilmiy umumlashtirish lozim. “Nashrlar”, jarayonlar. shakllar va ulaming rivojlanish qonuniyatlari darajasida umumlashtirish borliqning ob’ektiv hodisasi sifatidagi kitobning mohiyatini to'la aniqlash va o'rganish uchun imkoniyat yaratadigan haqiqiy ilmiy xulosalar chiqarish imkonini bermaydi, chunki namoyon bo'lish shakli – “Nashr” va mazmun – “Kitob” mos kelmaydi. Biroq kitob tarixini. shu jumladan qo'lyozma kitob tarixini o'rganish yo'li faqat bitta boMishi mumkin: “Nashr” yoki qo’lyozma kitobning rivojlanish jarayonlari. shakllari va qonuniyatlarini o'rganish va so'ngra ulaming rivojlanish faktlari va qonuniyatlarini “Kitob”ni ijtimoiy muloqot usuli sifatida tushunish, uning falsafiy ma’nosi nuqtai nazaridan umumlashtirish. Zero, “...materiya va harakatni faqat ayrim moddalar hamda harakatning ayrim shakllarini o'rganish yo’li bilan bilish mumkin”. Biroq bunda shuni ham unutmaslik kerakki, “...narsalarning namoyon bo’lish shakli va mazmuni bir-biriga bevosita mos kelganida, har qanday fan ortiqcha bo’lur edi” Binobarin, kitob tarixini “Nashr”, jarayonlar, shakllar va ularning rivojlanish qonuniyatlari darajasida o'rganar ekanmiz, biz “Kitob”ning namoyon bo'lish shakllari bilan ish ko'ramiz, kitobat madaniyati hodisalarini har bir muayyan holda umumiy kitobshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilib, kitob tarixidan olingan tarixiy faktlarning jami уig’indisini tarixiy-nazariy madaniy nuqtai nazardan umumlashtirar ekanmiz, biz kitob tarixining haqiqiy ilmiy manzarasini yaratamiz. 48 Shunday qilib, kitob tarixiga nisbatan tarixiy-kitobshunoslik va tarixiy-tipologik yondashuvi va tadqiqot metodi har xil kitobshunoslik fanlari va kitobshunoslik bilan turdosh fanlaming metodlarini shunchaki birlashtirish emas. balki ularning dialektik birligi, tizimidir. Biroq bu tizim harakatchan, faol bo'lib, tadqiqotning muayyan vazifalariga muvofiq О‘zbekistonda kitob va kitobat ishi tarixi muammolarini analitik o'rganish muqarrar tarzda asosiy tarixiy bosqichlami aniqlash va milliy madaniyatning bu muhim tarkibiy qismining rivojlanish tarixini ilmiy asosda davrlarga ajratish masalasini ko'ndalang qilib qo'yadi. Bunda vazifa hozirgi zamon tarix fanining O'zbekiston, umuman Turon va Turkistondagi ayrim davlatlarning tarixini davriylashtirish masalalaridagi yutuqlariga va tarixiy-kutubxonashunoslik tipologik metodiga asoslanib, kutubxonachilik ishi tarixining xususiyatlariga va sodir bo'lgan tarixiy jarayonga mos keladigan davriylashtirish sxemasini taklif qilish hamda tarixiy bosqichlar chegaralarini belgilashdan iborat. Bunda mamlakatlar va xalqlarning hayotidagi muayyan tarixiy davrni ulaming sivilizatsion, etnogenetik. iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy rivojlanishidagi etakchi tendentsiyalar, mazkur rivojlanishning asosiy yo'nalishlari, mazmuni va xususiyatlariga qarab belgilash muhim metodologik talab hisoblanadi. Tarixiy bosqichlarning mustaqil metodologik ahamiyatga ega bo'lgan chegaralarini to'g'ri belgilash muayyan tadqiqot predmeti rivojlanishining asosiy bosqichlarini aniqlashda muhim o'rin tutadi. Mazkur chegaralar, odatda, mutlaq emas, balki shartli, nisbiy xususiyatga ega boiadi, shuning uchun ham ulaming sanasini to'g'ri aniqlash ancha mushkul ish. Turli sivilizatsiyalar shakllarining almashishi va jamiyatda moddiy ne’matlarni taqsimlash usullarining o'zgarishi bilan bog’liq tabiiy tarixiy jarayon kitob va kitobat ishi tarixini ilmiy davriylashtirishning bosh mezonidir. Kitob ishlab chiqarish usullari (qo’lyozma. bosma). davlat siyosati, turli diniy konfessiyalar, alohida shaxslar, noshirlar, kitobfurushlar, kutubxonachilarning kitob ishlab chiqarish, taqsimlash va takror ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati, kitob repertuari va kutubxona fondining tuzilishi singari omillar har bir tuzum doirasida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bunga muvofiq biz O'zbekistonda kitob va kitobat ishi tarixini unda 49 tadqiqotning muayyan metodlari birinchi o'ringa chiqishi mumkin.Besh asosiy tarixiy davrga bo‘lamiz: 30 1. Qadimgi va ilk o'rta asrlar davri miloddan awalgi V asr - milodiy VIII asr. 2. Rivojlangan va so'nggi o'rta asrlar davri IX asr - XIX asrning birinchi yarmi. 3. Rossiya mustamlakasi ostida rivojlanish davri 1867-1917 yillar. 31 4. Sho'ro mustabid tuzumi ostida rivojlanish davri 1917-1991 yillar. 5. Mustaqil suveren O'zbekistonning rivojlanish davri 1991 yil 1 sentyabrdan. Birinchi tarixiy davrda O'zbekiston va butun Turonzamin hududi sivilizatsion va ijtimoiy-madaniy jihatdan zardushtiylik, aniqrog’i Avesto madaniyati yoki avesto sivilizatsiyasining etakchi bo’g’ini va muhim tarkibiy qismi bo'lgan. Mazkur bosqich miloddan oldingi V asrdan Markaziy Osiyodagi qadimgi xalqlar o'z xorazmiy,parfiyoniy,so’g’diy, bohtariy, qadimgi turkiy va boshqa yozuv tizimlarini qo’llay boshlagan. ularda dastlabki yozma hujjatlar, kitoblar va dastlabki kitob maxzanlari paydo bo’lgan davrdan milodiy VIII asrning birinchi o’n yilliklari - arablar istilosi va Turonzamin xalqlari arab grafikasiga asoslangan yozuvga o'tgan davrgacha bo'lgan katta tarixiy davmi qamrab oladi. Mazkur tarixiy davr doirasida shakli va tayyorlash usullariga qarab tosh, yog’och, teri, qog'oz kitoblar, o’rama kitob, kitob-majmua (ya’ni kitob-kodeks) farqlanadi; turli yozuv tizimlari - xorazmiy. parfiyoniy. bohtariy, sug’d, qadimgi turkiy va boshqa yozuvlarga mansub yozma yodgorliklar, shuningdek kitob maxzanlarining quyidagi turlari: a) podsho saroylari qoshidagi kitob maxzanlari; b) turli diniy konfessiyalar (zardushtivlar, moniychilar, buddaviylar. yahudiylar. Xristian nasroniylarning ibodatxonalari qoshidagi kitob maxzanlari; v) shaxsiy kutubxonalar o'ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Turli tarixiy viloyatlar va davlat tuzilmalari Xorazm, Parfiya. Baqtriya, So’g'd. Farg'ona, Choch, Qang’, Yunon-baqtriya. Kushon podsholiklari va Turon xoqonligidagi kitob maxzanlarining rivojlanish jarayonlari ham o4ziga xos 30 Andreev G.V. Sartovskaya literaturaG' G' Turkestanskiy kurer, 1908, № 38. 31 Andreev G.V. Sartovskaya literaturaG' G' Turkestanskiy kurer, 1908, № 38. 50 xususiyatlarga ega. Keyingi tarixiy bosqich VIII asrdan XIX asrning o'rtalarigacha bo’lgan davri - Turonzamin xalqlari sivilizatsion. ijtimoiy-madaniy va etnik- konfessional jihatdan musulmon madaniy dunyosi yoki islom sivilizatsiyasining tarkibiy qismi bo'lgan davrni qamrab oladiki. bu kitobat ishi tarixining shakllari, mazmuni va o'ziga xosligini belgilaydi. Mazkur uzoq davr mobaynida O‘zbekistonning rivojlanishida sodir bo’lgan siyosiy, davlat-hududiy va tarixiy- madaniy jarayonlar. shuningdek qo'lyozma kitob ishlab chiqarish. taqsimlash, takror ishlab chiqarish va uning repertuaridagi o'zgarishlar davriylashtirishning yanada mufassal sxemasini tuzishni va ushbu tarixiy davr doirasida mustaqil bosqichlami ajratishni talab etadi. O'rta asrlar kitobat ishi tarixida, mazkur katta madaniy-tarixiy davr doirasida, har bir asrning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligiga qaramay. quyidagi uch muhim tarixiy bosqichni ajratish mumkin: ilk mumtoz davr (IX asr XIII asrning boshi, 1220 yildagi mo'g'ullar istilosiga qadar); mumtoz davr (XIII asrning ikkinchi yarmi XVII asr); so'nggi mumtoz davr (XVIII asr XIX asrning birinchi yarmi). Yuqorida qayd etilgan davrlarning birinchisi, ya’ni ilk mumtoz davr diniy mutaassiblik va aqidalar bilan chegaralanmagan inson bilimining har xil tarmoqlari erkin rivojlangan. ma’naviy qadriyatlar arab tilidagi kitob vositasida xalqaro miqyosda keng tarqalgan, arabiyzabon fan va madaniyatga ulkan hissa qo'shgan Turon,Turkiston olimlarining qudratli ijodiy ruhi namoyon bo'lgan, yuzlab boshqa forsiygo'y va turkiygo'y olimlar, shoirlar, faylasuflar va tarixchilaming ilmiy va badiiy dahosi yuksalgan davr. Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining ijtimoiy-madaniy hayoti hodisalariga o'z mezon va andozalari bilan yondashuvchi G’arbiy Yevropa maktabi olimlarining ilmiy tadqiqotlarida bu davrga “Musulmon Renessansi”, “Sharq Renessansi” deb berilgan ta’riflarga ko'p duch kelish mumkin. Turkistonning mustaqil feodal davlatlarida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, qadimiyat va ilk o'rta asrlarda to'plangan o'ziga xos madaniyatning ijodiy salohiyati va an’analari yangi tarixiy davrda Turkiston xalqlari adabiyoti, fani va madaniyatining uygkonishi va rivojlanishi uchun zarur zamin yaratdi. Shaharlarning o'sishi va shahar hayotining jonlanishi, shahar va qishloq aholisining ma’lum tabaqalari orasida savodxonlikning tarqalishi yuqorida zikr 51 etilgan jarayonlarga turtki bergan muhim omillardan biri bo’ldi. Maxsus ta’lim muassasasi madrasa musulmon madaniy dunvosida birinchi bo'lib aynan Turonzamin shaharlarida vujudga keldi va keyinchalik boshqa musulmon mamlakatlariga tarqaldi. “Madrasa o'quv yurti sifatida hatto musulmon dunyosining poytaxti – Bag’dodda ham faqat XI asrning ikkinchi yarmida paydo bo'lgan..., vaholanki, Movarounnahrda madrasalar bu vaqtga kelib ko'pdan beri faoliyat ko'rsatar edi”, deb yozadi atoqli sharqshunos, akademik V.V. Bartold. Boshqa bir joyda u madrasa ilk bor Narshaxiy (899-959)ning “Buxoro tarixi” asarida 937 yilgi Buxoro yong'ini munosabati bilan tilga olinganligini qayd etadi. Tarixchi Narshaxiy bergan ma’lumotga qaraganda, o’sha yong'inda katta Farjak madrasasi o'zining noyob qo'lyozmalar kutubxonasi bilan birga yonib ketgan. O'sha davrdagi urbanizatsiya jarayonlarining sur'ati qay darajada yuqori bo’lganligidan taniqli olim prof. S.P. Tolstov tomonidan keltirilgan quyidagi ma’lumotlar dalolat beradi: X asrning boshida Xorazmda 12 ta shahar ma’lum bo'lsa, mazkur asr oxiriga kelib ularning soni 40 taga etgan. Buxoro, Xiva, Samarqand, Gurganj, Termiz, Marv, Hirot Balx, Kesh, Xo'jand, Shosh (Toshkent), Hobqand (Qo'qon),Andijon, Marg'ilon va boshqa o'nlab shaharlar bir necha asrlar davomida dam ravnaq topib, dam inqirozga uchrab , so'ng yana ilmiy va badiiy tafakkur hamda intellektual hayot markazlari sifatida nom chiqarib keldi. Shaharlarda o'nlab madrasalar va maktablar, xonaqolar va shifoxonalar, kutubxonalar, bozorlar, sahhoflar (muqovasozlar) va kitobfurushlarning do'konlari faoliyat ko'rsatar, ular olimlar va adabiyotchilar, shoirlar va mohir xattotlar, tabiblar, hunarmandlar va oddiy xalqning savodxon va o'qimishli vakillarini o'zida jamlagan edi. Ibn Sino va Beruniy, Forobiy va Hakim Termiziy. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy va al-Farg'oniy, Rudakiy va Firdavsiy, al-Buxoriy va at-Termiziy, Umar Xayyom va Nizomiy Aruziy Samarqandiy, Mahmud Koshg'ariy va Yusuf Xos Hojib kabi buyuk allomalar, arab, fors va turkiy tillarda ijod qilgan yuzlab olimlar, shoirlar, faylasuflar, tilshunoslar, tarixchilar, tibbiyotchilar, badiiy ijod bilimdonlari va muxlislari hamda kitobsevarlarning ilmiy va badiiy dahosi va ko'nikmalari Buxoro va Samarqand, Termiz va Hirot, Marv va Balx, Xorazm va Farg‘ona shaharlarining yuksak tafakkur 52 va madaniy muhiti sharoitida shakllandi. Turkistonda yashaydigan barcha xalqlar va elatlarning, bu erda tarixan shakllangan barcha madaniy viloyatlarning vakillari jahon fan va adabiyoti xazinasiga o'zining betakror hissasini qo'shdi. Turkiston fani va madaniyatining yirik tadqiqotchisi akademik P.G.Bulgakov ta'biri bilan aytganda, “...faoliyati tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarda chuqur iz qoldirgan O'rta Osiyo olimlarining nomlari ro'yxati juda uzun... Mazkur olimlar faoliyatining qamrovi O'rta Osiyo doirasidan ancha chetga chiqadi. Fan oldidagi shaxsiy xizmatlari nisbatan katta bo'lmagan, ammo birgalikda ilm-fanni taraqqiyot yoiidan harakatiantirgan ulkan kuchni hosil qiluvchi O'rta Osiyo olimlari nomlarining ro'yxati bir necha sahifani band etgan bo'lur edi”. 1219-1222 yillarda Turkistonga ko'chmanchi mo'g'ullar qo'shinlari bostirib kirdi. Asrlar mobaynida to'plangan ko'p sonli moddiy va madaniy boyliklar. ko'plab kutubxonalar va qo’lyozma kitoblar yongin va bosqin olovida nobud bo’ldi, olimlar, adabiyotchilar, kitob ustalari va muxlislari qilichdan o'tkazildi. Mo'g'ullar istilosi oqibatida milliy madaniyat ko’rgan talafot shundan iborat ediki, aholi ommaviy qirg‘in qilinishi natijasida barcha zamonlarda har qanday xalqning o'zagini tashkil etuvchi aqliy mehnat vakillarining asosiy qismi halok boigandi. Shu tariqa Turkistonda X-XII asrlarda yuksalgan dunyoviy fanlaming ildiziga bolta urildi, obqimishlilik, bilimlilik va kitobat madaniyati an’analariga putur etkazildi. Mo'g'ullar istilosidan keyingi davrda asta- sekin bir yarim asr mobaynida Turkistonning an’anaviy madaniy markazlari kultepalar orasidan qad rostladi, hunarmandchilik, qo’lyozma kitoblar yaratish san’ati tiklandi. Kitobat faoliyati sezilarli darajada o'zgardi va maydon jihatidan avvalgidan ham kengroq hududlarni qamrab oldi. Muhim o'zgarishlardan biri shundan iborat ediki, arab tilidagi kitoblar XIII asrdan keyin kitob bozori, kutubxona va qo’lyozma kitoblar repertuarida o'zining ustun mavqeini yo'qotdi. Shunga qaramay, XIV-XVI asrlarda arab tilidagi kitoblar miqdor jihatidan muomalada mavjud barcha kitoblarning kamida yarmini tashkil etardi. Turkiston kitobat madaniyati tarixidagi ikkinchi - mumtoz davr bu Temur va Temuriy, Shavboniy va Ashtarxoniylar sulolalarining oldinma-ketin bir-birining o'rniga kelgan davlatlari davri. Feodal ichki urushlar olovi qisqa vaqt vonib o'chib turgan ma’lum darajadagi 53 barqarorlik va ichki osoyishtalik sharoitida Turkiston umumiy bozorining shakllanish jarayoni yuz berdi, muayyan mamlakatlar bilan savdo va madaniy aloqalar tiklandi, bolalar uchun an’anaviy majburiy boshlang'ich ta’lim ishlari qayta yo’lga qo'yildi, yangi madrasalar. kutubxonalar ochildi, badiiy adabiyot va fanda yangi asarlar yaratildi va qoiyozm a kitob ko'rinishida tarqatildi. Davrning yuksak madaniyat darajasi qayta tiklangan shaharlar, bog'-rog’lar va go'zal me’morlik majmualari qiyofasida, xalq xunarmandchiligi, amaliy san'at buyumlarida, adabiyot. ayniqsa she’riyat asarlarida, fan va san’atning ayrim tarmoqlari yutuqlarida o'z aksini topdi. Bu tarixiy bosqichni to ia asos bilan kitobat san’ati o'z cho'qqisiga ko'tarilgan va gullab-yashnagan davr deb nomlash mumkin. Bu tarixiy davr bizga hattotlik san’ati, miniatyurachilik, sahhoflik ishining tengi yo'q namunalarini qoldirdi. Fors va turkiy tillardagi adabiy-badiiy kitoblar qoiyozmalarining eng ko'p miqdori ayni shu tarixiy davrda muomaiaga chiqarildi va aholi qoiida jamlandi. Q oiyozm a kitob va kitobat ishi tarixidagi uchinchi, so'nggi mumtoz davr XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi va Turkistondagi Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklari davrida kechadi. Qariyb bir yarim asr (XIX asrning birinchi choragi oxirigacha bo'lgan davr) Movarounnahrda 32 sillani quritadigan feodal nifoqlar, xonliklarning chet el bosqinchilari bilan va o'zaro urushlarida o'tdi. Bu xalqlarni ishlab chiqarish kuchlari, tabiiy va moddiy boyliklar shafqatsizlik bilan behuda yo'q qilinishiga, kuchli iqtisodiy va madaniy inqirozga yo’liqtirdi. XIX asrning 30- yillariga kelibgina tinch hayot o‘z mevasini bera boshladi: qishloq xo‘jalik va hunarmandchilik ishlab chiqarishi jonlandi, shahar hayoti va kitobat madaniyati rivojlandi. Ayni vaqtda qo'shni mamlakatlar bilan odatdagi xo'jalik aloqalarining uzilishi, Turkiston xonliklari iqtisodiy va ijtimoiymadaniy jihatdan bir-biridan uzoqlashishi, shuningdek madaniyat va rasmiy mafkurada islom jaholatparastligi, ta’lim va ilmiy faoliyatda mutaassiblik va aqidaparastlikning yakka hukmronligi yaratilayotgan qo’lyozma kitoblarning mazmuni va tematik rang-barangligi sezilarli 32 Temur Tuzuklari. - Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1996-yil. 344 b. 54 darajada qashshoqlashuviga olib keldi. XVIII-XIX asr qoiyozmalarida badiiy bezash umumiy darajasining pasayishi kuzatiladi, uning tashqi qiyofasining standartlashuvi va bir xillashuvi yuz beradi, uning ichki tuzilishi, muqovalami bezash soddalashadi va bir qolipga solinadi, nisbatan arzon materiallar ishlatila boshlanadi. XIX asrning 70-yillaridan bosma kitob bilan birga rivojlanib, qolyozma kitob asta-sekin unga kitob bozoridagi o'z mavqeini boy berib bordi. Gap faqat qo’lyozma kitob bosma kitobga qaraganda ancha qimmatligi tufayli unga bo’lgan talab pasayganida emas. Qo’lyozma kitob tarix sahnasidan ketishida doim betakror muallif nusxasi va alohida kitobat san’ati asari sifatida yaratiladigan bu kitobat ishining mahsuli XX asr boshiga kelib o'zgargan ijtimoiy shart-sharoitlarda awalgi asrlarda keng miqyosda mavjud bo’lgan o'zining haqiqiy muxlisini yo'qotganligi ham muhim rol o'ynadi. Turonzamin davlatlarini chor Rossiyasi istilo qilganidan so'ng ulaming davlat-huquqiy maqomi. siyosat va madaniyat sohalarida sodir boigan chuqur o'zgarishlar. shuningdek ishlab chiqarishning kapitalistik usuliga. milliy matbaachilikka hamda kutubxonachilik, kitob savdosi va bibliografiya ishi sohalarida yangi burjua shakllariga asta-sekin o ‘tilishi Turkiston chor Rossiyasining hukm ostida bo’lgan davr - 1865-1917 yillarni kitob va kitobat ishi tarixida alohida yarim asrlik bosqichga ajratishni talab etadi. Rus chorizmining ag'darilishi. markazda va joylarda hokimiyatning bolsheviklar partiyasi qoiiga o‘tishi, milliy demokratik davlatchilikning dastlabki tajribasi Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi. sovetlar “andozasi” asosida Turkiston Avtonom Respublikasining tashkil etilishi, fuqarolar urushi. “harbiy kommunizm” siyosati va yangi iqtisodiy siyosat - bulaming hammasi Turkiston ASSR davri - 1918 yilning aprelidan 1924 yil oktyabrgacha boigan davri kitob va kitobat ishi tarixi rivojlanishining alohida bosqichiga ajratishni talab etadi. 1920-1930 yillarda hukmron bolsheviklar partiyasi diktatorlik rahbariyati tomonidan Turonzaminda milliy-hududiy chegaralanish o'tkaziladi. Bolsheviklarning asosiy maqsadlaridan biri milliy,etnik jihatdan yagona boigan turonzamin xalqini qismlarga ajratish va bepoyon Turon-Turkiston hududida yagona markazga bo'ysundirilgan, sovetlar andozasiga asoslangan nosuveren va huquqsiz ma’muriy-davlat tuzilmalarini tashkil etish edi. Bu “davlat qurilish” 55 jarayoni 1920 yil 26 avgust kuni Qirg'iziston avtonom respublikasi tashkil etilishi bilan boshlandi. Tuzilma 1925 yil 19 aprelida Qozog'iston avtonom respublikasi deb qayta nomlandi. O‘n bir yarim yildan keyin 1936 yil 5 dekabrida bu avtonom respublika Qozog’iston sovet respublikasi deb nomlandi va sovet ittifoqi tarkibiga kiritiladi. 1924 yil 10 oktvabrida Rossiya Federatsiyasi tarkibida QoraQirg‘iz avtonom oblasti tuzilib, 1925 yil 22 may kuni Qirg'iz avtonom 36 oblasti deb qayta nomlanadi, 1936 yil 5 dekabrda Qirg'iziston ittifoqdosh respublikasi sifatida sovet ittifoqiga kiritiladi. Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm xalq respublikalarini tugatish va qismlarga ajratish natijasida 1924 yil 27 oktyabrda yana ikkita ittifoqdosh respublika - O‘zbekiston va Turkmaniston tuzildi. Tojikiston avtonom respublikasi 1929 yil 16 oktyabrda O'zbekiston tarkibidan alohida sovet respublikasi sifatida ajrab chiqdi. 1936 yil 5 dekabrda O'zbekiston tarkibiga Qoraqalpog'iston avtonom respublikasi kiritildi. O'zbekiston SSRda kitob va kitobat ishi tarixi (1924- 1991 yillar) ni biz mazmuni va rivojlanish xususiyatlariga ko'ra bir-biridan farq qiladigan ikki tarixiy bosqichga ajratdik. Bular - O'zbekiston SSR tashkil topgan dastlabki yillar va Ikkinchi jahon urushi yillaridagi kitobat ishi (1924-1945 yillar) hamda mustabid tuzum asoslarining darz ketishi va uning emirilishi davridagi kitobat ishi (1946-1991 yillar). O'zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida (1991 yilning sentyabridan) kitobat ishining rivojlanishi kitob va kitobat ishi tarixining so'nggi bosqichini tashkil etdi. Kitob - jamiyat ta’lim darajasi – qo’lyozmalar ko’paytirish usullari o’rta asrlarda qo’lyozma kitoblami ko'paytirish bir necha usulda amalga oshirilgan. Qo’lyozma kitoblardan o'zi uchun nusxa ko'chirish eng oddiy usullardan biri hisoblangan. Bunda kitob taiim maqsadi. ilmiy maqsad hamda boshqa maqsadlarda shaxsiy foydalanish uchun ko'paytirilgan. Bunday hollarda kitobdan nusxa ko'chiruvchilik (kotiblik) vazifasini bilim izlovchining o'zi bajargan. Kitobni o'rganish maqsadida undan nusxa ko'chirish qoidasining keng tarqanganligi musulmon madaniy dunyosida qoiyozma kitoblar sonining ko’pligi sabablaridan biri boigan. chunki aholining. ayniqsa, shahar aholisining aksariyat qismi aynan kitoblar 56 yordamida savod o'rganar yoki bilimini oshirar edi. Jamiyat oliy tabaqasi vakillari. olimlar, shoirlar va adiblarni qo’lyozma turlari ko‘p sonli bo’lajak amaldorlar tabaqasi. musulmon ruhoniylarining quyi, o'rta va yuqori tabaqasi vakillari, shahar hunar va savdo ahli - hammasi kitob yordamida taiim olar edi. Barcha olimlar. nafis san'at va badiiy so'z ixlosmandlari ham shaxsiy foydalanish uchun kitob ko'chirish bilan shug'ullanardilar. Lekin ko'pincha qoiyozmalarning aksariyati - ular dastawal shaxsiy foydalanish uchun ko'chirilganmi yoki sotish uchunmi, qat'i nazar - pirovard natijada, balki ko'chirilganidan keyin bir necha o'n yillar o’tib, sotishga mo'ljallangan molga aylangan va ba'zan hatto o'nlab sohiblarni almashtirgan. Qo’lyozma alohida shaxsning xususiy mulki bo’lgan xollarda, undan qo’lyozma egasining ruxsati bilan nusxa ko'chirilgan. Agar qo’lyozma ma’lum ommaviy kutubxonaning mulki boisa, undan nusxa ko'chirish shu kutubxona nozirining ruxsatiga ko'ra amalga oshirilgan. Musulmon jamoalarining kutubxonalarida, madrasa va masjidlar qoshidagi kutubxonalarda amal qilgan an’anaga ko'ra, alohida shaxslar mazkur kutubxonalardagi istalgan kitobdan o'zi uchun bepul nusxa ko'chirishi mumkin bulgan. O'sha davrda amal qilgan yana bir ajoyib an’anaga ko'ra. umr bo'yi kitob yig'ish bilan shug'ullangan kutubxonalaming egalari ularni musulmon jamoalarining ommaviy kutubxonalariga yoki madrasa va masjidlar qoshidagi kutubxonalarga vasiyat qilib qoldirganlar. Ular o'zlarining hadyanomalarida hatto o'z ko'chmas mulki hisobidan har yili qancha mablag'ni qog'oz va yozuv anjomlari xarid qilishga ajratishlarini alohida qayd etib qoldirganlar. Mazkur qog'oz va yozuv anjomlari hadya etilgan kitoblardan nusxa ko'chirilishni xohlagan ilm toliblariga bepul berilishi lozim bo'lgan. Lekin kitob bozorida muomalada bo'lgan qoMyozma kitoblarning aksariyati husnixat ustalari - xattotlar tomonidan ko'chirilar edi. Husnixat ustasi bo'lish uchun savodxonlikdan tashqari, tez, aniq va sarishta yozish. arab yozuvi uslublarini, sharq qo'lyozmalarining tekstologik xususiyatlarini chuqur bilish ham talab etilardi. Xattotlar kasaba jamoasi, xususan, o'rtamiyona xattotlar, boshqa kasblarda bo'lgani singari, sinashta usulda - o'z kasbining ustasi bo‘lgan xattot qo'lida, "ustoz- shogird” usulida tayyorlanar edi. Mana shu usulda tayyorlangan xattotlar kitob mahsulotining 57 asosiy ishlab chiqaruvchilari hisoblanardi. Shu bois alohida buyurtmaga ko'ra kitob ko'paytirish (kitobdan nusxa ko'chirish) usuli Turonzamin o'rta asr jamiyatida eng keng tarqalgan usul edi, desak, o'rinli bo’ladi. Ayni holda qo'lyozma kitob nusxasini o'z uylaridagi ustaxonalarida yolg'iz yoki shogirdlari bilan birga ishlagan xattotlar tayyorlaganlar. Bunday kitoblar muqovasoz - sahhoflaming maxsus ustaxonalarida muqovalangan. Ayrim sahhoflik ustaxonalari o'z xattotlariga ega bo‘lib, ular zarur holda tushgan buyurtmalami bajarganlar. Qo'lyozma kitoblar bozorining umumiy holati hamda undagi talab bilan belgilangan mehnat taqsimoti kitob ishlab chiqarish sohasiga ham kirib keldi. Shunday kitob ustalari ham bor ediki, ular xattot va sahhof vazifasini birvarakay bajarardi. Lekin bunday mushtaraklik qo'lyozma kitoblarni ko'chirish va nusxalarini ko'paytirishning ilk mumtoz davriga, qo'lyozma kitoblami bezashga hali XV asrdagidek jiddiy e’tibor berilmagan davrga ko'proq xos edi. Turonzamin shaharlarida to'q va osovishta tinchlik yillarida qo'lyozma kitoblarga bo'lgan talab oshib bordi. Bunga javoban mazkur shaharlarda xattotlar, lavvohlar (kitob bezovchilar) va sahhoflaming nisbatan turg' un ishlaydigan korxona birlashmalari vujudga keldi. O'rtahol kishilarning buyurtmalariga binoan bunday korxona birlashmalarida, sahhoflik ustaxonalarida yoki xattotning uyida tayyorlangan Turonzamin qo'lyozma kitoblarining aksariyati ancha sodda bezatilgan. Sahhoflik ustaxonalari ba'zan yollash shartnomasiga yoki boshqa shartnomaga ko‘ra buyurtmachini yakka tartibda ishlaydigan tajribali xattot bilan ta’minlash imkoniyatidan foydalangani ayrim hollarda ularni kitob ustaxonalarining korxona birlashmalari deb tasniflash imkonini beradi. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|