Innovatsiyalar vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti
Buxoro qog’ozining tarixi va o’ziga xos uslubi
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2 Buxoro qog’ozining tarixi va o’ziga xos uslubi
“Buxoro 16 qog‘ozi Samarqand qog‘ozi bilan bir vaqtda kashf etilgan. Buxoroda Kobdin arig‘i bo‘yida 200 dan tegirmonlar bo‘lgan, ana shu tegirmonlardagi ustaxonalarda bu qog‘oz ishlab chiqarila boshlagan. Samarqand qog‘ozidan farqi Buxoro qog‘ozi juda yupqa holda bo‘lib, paxta, eski matolar hamda zig‘ir poyasidan tayyorlanadi”. Ma’lumki, har bir davlat tarixini yoritishda arxiv hujjatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Tarixiy tadqiqotlarning manbaviy asosini shakllantirish va milliy-madaniy boylik hisoblangan yozma va tasviriy hujjatlarni muntazam ravishda jamlab borish va ularni but saqlanishini ta’minlashda davlat arxivlarining oʻrni muhimdir. Markaziy Osiyo mintaqasida mavjud boʻlgan davlatlar va ularning davlatchilik tarixini oʻrganish bugungi kun tarixchilari oldida turgan muhim masalalardan biridir. Mintaqada tashkil topgan qadimgi davlatlarning boshquv tizimi va xoʻjalik hayotini oʻrganish uchun oʻsha davrda yuritilgan hujjat va manbalarning ahamiyati beqiyos. Markaziy Osiyoning oʻrta asrlar va yangi davr 15 Axmadaliyeva , N. Q. qizi. (2023). QOG‘OZNING O‘ZBEKISTONGA KIRIB KELISHI VA SAMARQAND QOG‘OZI. 16 Petr Yevgenevich Kornilov (1896-1981) tarixchi-san`atshunos olim 1927-1928- yillarda Termiz arxeologik ekspeditsiyasi ishtirokchisi. U 1930-yilda Buxoroga keladi va 1932-yilgacha Buxoro o`lkashunoslik muzeyida direktor o`rinbosari lavozimida faoliyat yuritadi. 24 tarixi “Xonliklar davri tarixi” deb qayd etilgan. Xiva va Qoʻqon xonligi, shu bilan birga Buxoro amirligi oʻzbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyatga ega boʻlib, ushbu davlatlar va ulardagi boshqaruv an’analari xususidagi ma’lumotlar mazkur davr hujjatlarda oʻz aksini topgan. Xonliklardagi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimlarida rasmiy idoraviy hujjatlarni yuritish, saqlash, tartiblash kabi xususiyatlarni oʻrganish muhimdir. Xon, devonbegi, qo’shbegi, mingboshi, yasovulboshi, qozikalon, bek, munshiy, mirzaboshi, muftiy kabi lavozimlar va ularning faoliyat doiralarida koʻrib chiqilgan masalalar va ularning yechimlari bilan bogʻliq ma’lumotlarni oʻz ichiga olgan hujjatlarning jamlanmasi arxiv muassasalari tarixini oʻrganishda ham ahamiyatga molikdir.Rossiya imperiyasi tomonidan Xiva xonligining XIX asr soʻnggi choragida harbiy harakatlar asnosida egallanishidan keyin xonlik siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotini oʻzida aks etgan hujjatlar imperiya hukumati ma’murlari ixtiyoriga oʻtdi. Ular bu kabi ma’lumotlarni qoʻlga kiritish maqsadida harbiy harakatlarni amalga oshirishdan oldin maxsus ekspeditsiyalar uyushtirgan va bu yoʻnalishda dasturlar ishlab chiqqan. Dasturlarda 17 tarixiy geografiyaning alohida boʻlimlari va yozma manbalar majmuasi mujassamlashtirilgan. Ular oʻz navbatida xonlikda mavjud va ilmiy ahamiyatga molik sharq qoʻlyozmalarini (kitob rastalari, bozorlar, mansabdor shaxslar) qoʻlga kitirish, shu bilan birga rasmiy hujjatlarni jamlash, toʻplash naqadar muhimligini ta’kidlagan edi. Dasturning 4-bandida shunday deyilgan: “Shak-shubhasiz, hujjatlar faqat rasmiy shaxslar xonadonida emas, balki oddiy odamlar xonadonida ham topiladi, chunki qachonlardir oʻsha oddiy odamlarning ajdodi mansabdor shaxs boʻlganlar. Ularda yorliqlar, shartnomalar yoxud ularning nusxalarini uchratish mumkin. Masalan, oqsoqollar soliq tushumlarini qayd etib borishgan. Bu kabi hujjatlarning hammasi ilmiy ahamiyat kasb etadi1. Mazkur dastur bandlarining ijrosini ta’minlash maqsadida Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufman Xiva xonligiga uyushtirgan harbiy yurishlari davrida sharqshunos A.L.Kunning ishtirok etishi xususida tegishli koʻrsatma bergan. A.Kun 1873-yil 5-oktabrda Turkiston 17 Ёдгоров У. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Арк қўрғонига ташрифи //Buxoronoma. 2017 йил 12 март. 25 general-gubernatori nomiga yoʻllagan hisobot xatida ekspeditsiya va oʻz oldiga qoʻyilgan vazifalar ijrosi xususida atroflicha ma’lumotlarni taqdim etib: 1) xonlik haqidagi statistik-etnografik materiallar; 2) Xiva saroyini egallanishidan soʻng sharq qoʻlyozmalari, tanga va hujjatlar musodara qilinishi; 3) ayollarning kumush taqinchoqlari, ularning bir qismi tijorat, bir qismi kontributiv mol-mulklar ekanligi, turkman va turkmanlar ayolining kostyum kolleksiyalari (jamlanmalari); 4) Xiva xoni taxti musodara qilingan; 5) chaqa tanga soʻqish uchun moʻljallangan xon muhrlari,Buxoro muzeyshunosligi va arxivshunosligi shtamplari; 6) Koʻhna Urganchda chiqarilgan tamgʻalar qoʻlga kiritilganligini ta’kidlagan. Sharq qoʻlyozmalari kolleksiyalarning bir qismi va Xiva xoni taxti Osiyo muzeyiga, kitoblar, hujjatlar, kumush buyumlar, kiyim-kechaklar, qadimiy tangalar, muhrlar Imperator ommaviy kutubxonasiga yuborildi. A.Kun ta’rifiga koʻra saroyni musodara qilishning ikkinchi kunida 300 tagacha qoʻlyozma yigʻib olindi. Ular orasida 140 tomlik 129 tarixiy insholar, 30 tomli 20 dan ortiq sharq shoirlarining ijodiy majmuasi 40 huquqiy - sha’riy insholar (50 tom), Qur’oni Karimning 18 nusxasi, hamda 50 dan ortiq darsliklar bor edi. A.Kun 18 fikricha, Yunus Mirabning “Xiva xonlari tarixi” risolasi qoʻlga kiritilgan barcha qoʻlyozmalar ichida eng bebahosi edi. Yunus Mirab xon saroyida rasmiy tarixnavis boʻlib faoliyat yuritgan. Ushbu qoʻlyozmada Rossiya imperiyasi bosqinidan ancha oldin hukmronlik qilgan Qoʻngʻirotlar sulolasi asoschisi, Eltuzarxondan boshlangan xonlik shajarasi tarixi oʻz aksini topgan edi. Bu qoʻlyozma oʻz navbatida Xiva xonligi davlat an’anasiga binoan avloddan avlodga meros boʻlib qoluvchi lavozim-rasmiy tarixnavislar tomonidan yozilgan. Osiyo muzeyi 1818-yil noyabr oyida Rossiya imperatori Pyotr 18 Aдам Мец. Мусулманский ренессанс. М.; 1973-г. c-372 26 I davridan boshlab oʻz faoliyati boshlagan. Muzey 19 asosan Rossiyadagi eng yirik sharq qoʻlyozmalar, kitoblar va tangalar fondiga ega boʻlgan. 1917-yilda eng yirik kutubxonali muzeyga aylangan. 1921-yildan muzey huzurida sharqshunos olimlar Kollegiyasi ta’sis etiladi. 1926-yilga kelib uning fondlarida 200 mingdan ziyoda turli sharq tillardagi kitoblar, jurnalar va qoʻlyozmalar toʻplangan. 1930 -yilga kelib esa muzeyning sharqshunoslar Kollegiyasi SSSR FA Sharqshunoslik insitutini tashkil etishda asosiy rol oʻynagan. Muzeyda X.D.Fren (birinchi direktor), B.A.Dorn, S.F.Oldenburg, V.V.Bartold, I.Yu.Krachkovskiylar 20 faoliyat yuritganlar. 1992 - yildan mazkur muzey Rossiya davlat sharq muzeyi maqomida faoliyat olib bormoqda. Imperator ommaviy kutubxonasiga 1795 -yilda quricha Yekaterina II tomonidan Sankt-Peterburg shahrida asos solindi. 1925-yildan boshlab Rossiya jamoat kutubxonasi deb nomlangan.1932-yildan boshlab kutubxona M.Ye.Saltikov- Shedrin nomi bilan yuritila boshlangan.1992-yil 27 mart sanasidan boshlab bu muassasa Davlat jamoat kutubxonasi deb oʻzgartirlgan Xivaga yurish vaqtida mazmuniga koʻra quyida aks ettirilgan arxiv ma’lumotlari ham toʻplangan: 1) moliyaviy masalalar (xonlik daromadi va xarajatlari) ; 2) vaqf va mulk shakldagi yer hujjatlari; 3) rasmiy nomalar ( turli xil diplomatik yozishmalar, iltimosnomalar). Birinchi (guruhda) oʻrinda salgʻut soligʻi qaydnomalar kitobiga e’tibor qaratilgan. Ikkinchi xonlik xarajatlari haqidagi devonbegi Matmurod hisobotlari turgan. Uchinchi Buxoro, Kralinsk, Konstantinopolda yashovchi xivalik savdogarlarining Xiva xoniga yuborgan iltimosnomalari. Ma’lum yerga ega boʻlish uchun yer masalalarini kengaytirishga nisbatan aytilgan fikrlar kiradi. Diplomatik yozishmalar orasida Ost-Indiya kompaniyasi general-gubernatori Nors Bruk nomasi, turk sultonlari nomalari, ruxsatnomalar bor boʻlib ular rus elchisi Danilevskiy, Xiva xoni hamda Turkiston general-gubernatori bilan olib borgan yozishmalari ham oʻrin egallagan. A.Kunning yuqorida keltirgan muhim arxiv materiallarining tarkibi mukammal emas degan fikri asosli boʻlib, ushbu arxiv hujjatlarni tadqiq etganida 19 Альмеев Р.В. Бухара город-музей. –Ташкент: Фан, 1999. –С.20; Курбанов Г.Н. Бухарскому краеведческому музею-60 лет //Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент: 1983. № 1. – С.64-65; Корнилов П.Е. Государственный Бухарский музей //“Советский музей”. –Москва: 1931. №4. -С. 92-96. 20 Технология целлюлозно-бумажного производства том 2 (Часть 1). – СПб.: Политехника. 2005. – 423 с 27 ikki muhim vaziyatni qayd etgan. Birinchidan, Rossiya imperiyasining bosqinchilik siyosati va siyosiy vaziyatlari bilan boʻgliq chigalliklar. Ikkinchidan, Markaziy Osiyo xonliklarida davlat arxivlari va yozma hujjatlarni saqlash an’analari shakllanmaganligi hamda bu kabi hujjatlarni saqlash maqsadida maxsus joylar ajratilmaganligini ham alohida ta’kidlaydi. Biroq shuni ta’kidlash lozimki, A.Kun tomonidan sharq qoʻlyozmalari toʻplangan boʻlsa-da, ular orasida Xiva xonligining hujjatlari achinarli ahvolda boʻlgan. N.P.Ostroumovning kundalik qaydlarida yozilishicha, 1891-yili 5- sentabr kuni Xiva xonligi bosh kotibi Mirza Boshi Polvon bilan uchrashganida u Kunning Xiva xonligidan 1500 turli xil mazmundagi hujjatlarni olib ketib, qayiqda qaytayotganini bildiradi. Shu paytda hujjatlarni ma’lum qismi suvda namlanib qolganidan madrasadan 150 mulla soʻraganini, mullalar yordamida hujjatlarni quritishga harakat qilganini aytib beradi. Shunda ayrim hujjatlar mullalar tomonidan Buxoro 21 muzeyshunosligi va arxivshunosligi olib qoʻyilib yashirilganligini va Mirzaboshi ushbu hujjatlarning ma’lum qismi Buxoroda ekanligini ham qayd etgan1. Xiva xonlari arxivi asosan qoʻshbegi, devonbegi, mehtar devonxonalari hujjatlarining yigʻindisidan tashkil topgan.1948- yilning iyul oyida Xorazm viloyati davlat arxivi “Xiva xonligi konselyariyasi” fondida saqlangan hamda 1874-1917-yillar voqealarini qamrab olgan 98 jamlanmadan iborat arxiv hujjatlari Oʻzbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi. Bular asosan Amudaryo boʻlimi boshligʻining Xiva xoni devonxonasi bilan soliq yigʻimi, jinoiy va fuqaro ishlari xususida olib borgan yozishmalaridan iborat boʻlgan. Bir yildan soʻng mazkur fond Qoraqalpogʻiston hududidan olingan turli xildagi qozilik, vaqf mulklari hujjatlari, xonlik aholisining murojaati, devonxona kitoblari (soliq tushumlari, muayyan yer egalarining yer hajmlari, suv inshootlarini tozalashda ishtirok etgan ishchilar xususidagi statistik ma’lumotdan iborat hujjatlar bilan toʻldirilgan. 1960-yillarda respublika Arxivi ishi boshqarmasi rahbarligida Xiva xoni arxiviga tegishli hujjatlarning aholi orasida izlashi, sotib olish ishlari olib borish maqsadida ekspeditsiya tashkil qilinadi. Xorazm viloyati davlat 21 2Альмеев Р.В. Музей Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. –Ташкент: Издательско-полиграфический творческий дом имени Г.Гуляма, 2007. –С.49 28 arxivi ishchilaridan iborat ekspeditsiya tarkibiga MDA xodimi S.Davletshina boshliq etib tayinlangan. Bu ekspeditsiya 1961-yilning iyun oyida amalga oshirilgan tadbirlari natijasida mahalliy aholidan 111 ta hujjat sotib oldi va 120 tasini bepul qoʻlga kiritdi. Shu bilan birga Qaraqalpogʻiston mintaqasida yashovchi aholidan 35 ta hujjat sotib olindi, 15 ta hujjat esa bepul qoʻlga kiritildi2. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi(hozirda esa ushbu muasssasa Oʻzbekiston Milliy arxivi deb nomlanadi)ning Xiva xonligi konselyariyasi fondi 1962-yilga kelib. M.E.Saltikov Shedrin nomidagi Davlat ommaviy kutubxonasi, (avvalgi Imperatorlik jamoat kutubxonasi hozirgi paytda Rossiya Milliy Kutubxonasi deb nomlangan) – tomonidan 10158 varaqdan iborat arxiv hujjatlari bilan toʻldirildi. Keyingi yillarda hujjatlarga ilmiy texnikaviy ishlov berildi, hujjatlarning izohi tuzilib, ish hujjatlari tartibga keltirildi. 1988-yil 20-aprelda fond toʻliqligicha qimmatli ekanligi ekspertlar tomonidan belgilandi. Hozirgi kunda arxiv fondida 1269 birlikdagi hujjatlar saqlanmoqda. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|