Instituti

CADning asosiy funktsiyasi
51
– konstruktsiyaning geometrik xususiyatlarini 
aniqlash (bunga mexanizm detallari, arxitektura elementlari, elektron sxemalar, bino 
planlari va boshqalar kiradi). Chunki mahsulotning geometriyasi uning hayotiy 
tsiklidagi keyingi bosqichlarni ko`rsatib beradi. Bu maqsadda ishchi chizmalarni 
ishlab chiqish va geometrik modellashtirish tizimlari qo`llaniladi. Bu tizimlarda 
aniqlangan va yaratilgan mahslulotlarning geometriyasi kelgusida CAE va CAM 
tizimlarida operatsiyalarni bajarish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 
Eng oddiy CAD dasturlari - 
AutoCAD, CAD-KEY, Personal Designer, ADEM, 
KOMPAS. 
O`rtacha murakkab dasturlar - 
AMD, Solid Edge, Solid Works
va boshqalar. 
Eng murakkab dasturlar - 
CATIA, Unigraphics, Pro/ENGENEER, CADDS5, 
EUCLID, Cimatron, Ansys, LS-Dyna, ADAMS, Nastran, ABAQUS.
CAD tizimining asosiy afzalliklaridan biri – hisoblash vaqtida konstruktsiya 
geometriyasini har marta noldan boshlab tayyorlash talab etilganda vaqtni tejash va 
51
Кунву Ли. Основы САПР (CAD/CAM/CAE) (перевод с англ.). –М.: Питер, 2004. –
с.
22. 

---

123 
xatolar sonini kamaytirishdir. Shuning uchun aytish mumkinki, ishchi chizmalar va 
geometrik modellashtirish tizimi ALTning asosiy komponentlaridan biri 
hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishni kompyuterli qo`llab-quvvatlash (avtomatlashtirish) (
computer 
aided manufacturing — CAM
)
52
– ishlab korxonalari resurslari bilan bevosita yoki 
bilvosita interfeys orqali bog’lanib ishlab chiqarishni rejalash, boshqarish va nazorat 
qilish uchun kompyuter sistemasini qo`llaydigan texnologiyadir. Eng ko`p tarqalgan 
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimi
raqamli dasturiy boshqarish RDB
(
числовое программное управление - ЧПУ, numerical control — NC
) hisoblanadi. 
RDBning mohiyati shlifovkalash, frezerlash, shtampovkalash, egish va zagotovkani 
tayyor detalga aylantirishning boshqa usullarini amalga oshiradigan stanoklarni 
dasturlangan buyruqlar orqali boshqarishdir. Hozirgi kundagi kompyuterlar RDB 
stanoklari uchun mo`ljallangan va CAD tizimi axborotlar bazasi turgan mahsulotlar 
geometrik o`lchamlari yoki operatorning boshqa qo`shimcha ma`lumotlari asosian 
tayyorlangan katta dasturlarni generatsiya qilish imkoniyatiga ega. Bu sohadagi 
tadqiqotlar asosan operatorning jarayonga aralashinini kamaytirishga qaratilgan. 
ALTning yana bir muhim funktsiyasi
– robotlarni dasturlashtirish. Bu robotlar 
moslashuvchan avtomatlashtirilgan uchastkalarda RDB stanoklarning instrument va 
detallarini tanlab o`rnatish va boshqa ishlar bilan shug’ullanishadi, masalan, 
payvandlash, jihozlarni yig’ish va ularni hamda detallarni tsex bo`yicha ko`chirish. 
Kompyuter yordamida birlamchi materiallar va sotib olinadigan detallarga ehtiyojni 
aniqlash va ularning kerakli miqdorini ishlab chiqarish grafigidan aniqlash mumkin. 
Bu funktsiya materillarga bo`lgan texnika talablarni rejalash deb ataladi (
material 
requirements planning — MRP
). Bundan tashqari kompyuter yordamida stanoklar 
holati nazorat qilinadi va ularga texnik topshiriq uzatiladi. 
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqish va konstruktsiyalash 
(computer-aided 
engineering — CAE)
53
– kompyuterlar yordamida mahsulotlar konstruktsiyalarii 
takomillashtirish va optimallashtirish maqsadida CAD geometriyasini tahlil qilish 
va mahsulotning holati va harakatini o`rganish va modellashtirish texnologiyasidir. 
CAE vositalari har xil variantdagi ko`plab tahlillarni amalga oshiradi. Kinematik 
hisoblash dasturlari, masalan, zvenolarning mexanizmdagi harakat traektoriyasini 
va tezligini aniqlab berishi mumkin. Dinamik tahlil dasturlari murakkab tarkibiy 
qurilmalarda, masalan avtomobillarda, yuklama va siljishlarni aniqlash uchun 
ishlatiladi. Verifikatsiya va mantiq va sinxronlashtirish tahlili dasturlari murakkab 
elektron zanjirlar faoliyatini imitatsiyalash uchun qo`llaniladi. 
Loyihalashning analitik bosqichida kompyuterning haqiqiy o`rni namoyon bo`ladi. 
Kuchlanishni tahlil qilish, to`qnashuvlarni nazorat qilish, kinematik tahlil uchun 
ko`plab dasturiy paketlar mavjud. Bu dasturiy paketlar konstruktsiyalarni 
avtomatlashtirish vositalari (CAE)ga kiradi. Bulardan foydalanishdagi bosh 
muammo analitik modellarni shakllantirish zaruratida namoyon bo`ladi. 
Agar analitik modellar asoslangan loyihadan avtomatik tarzda qurilganda edi, bu 
muammo aslo yuzaga kelmas edi. Yuqorida qayd etilganidek, analitik modellar 
52
Кунву Ли. Основы САПР (CAD/CAM/CAE) (перевод с англ
.). 
–М.: Питер, 2004. –
с.
22. 
53
Кунву Ли. Основы САПР (CAD/CAM/CAE) (перевод с англ.). –М.: Питер, 2004. –
с.
23. 

---

124 
aynan kontseptual loyiha bilan bir xil bo`lmaydi, chunki undan kam ahamiyatli 
detallar olib tashlanib, o`lchamini kichraytirish yo`li bilan yaratiladi. 
Zaruriy abstraktsiya darajasi tahlil turi hamda echimning qanoatlantiruvchi
parametrlarning aniqligiga bog’liq bo`ladi. Demak, abstraktsiyalash jarayonini 
avtomatlashtirish ancha murakkab, shuning uchun analitik modellar alohida 
yaratiladi. 
Aslida abstrak model ishchi chizmalarni ishlab chiqish tizimida yoki geometrik 
modellashtirish tizimida, ba`zida esa qurilgan analitik paket vositalari yordamida 
yaratiladi. Analitik paketlarga kompyuterda ishlov berish qulay bo`lishi uchun 
o`rganilayotgan ob`ekt strukturasini alohida-alohida qismlarga bo`lib, o`zaro 
bog’liq turlar ko`rinishida bo`lishi talab etiladi. 
Agar analitik paket mahsulot turini avtomatik ravishda yaratsa, u holda loyihachiga 
faqat abstrakt ob`ekt chegaralarini belgilash qoladi. Aks holda mahsulot turi ham 
loyihachi tomonidan yoki interaktiv rejimda, yoki avtomatik ravishda ammo boshqa 
dasturda yaratiladi. 
Mahsulot turini yaratish jarayoni yakuniy elementlar usulida 
modellashtirish deb ataladi. 
Bu usulda modellashtirish o`z ichiga chegaraviy 
shartlar va tashqi yuklamalar masalalarini ham oladi. 
Analiz kichik jarayoni qandaydir parametrlar bo`yicha loyihani optimallashtirish 
bosqichida bajarilishi mumkin. Optimal qarorlarni izlashning ko`plab algoritmlari 
ishlab chiqilgan bo`lib, ular asosida hammabop tijorat dasturlar qurilgan. 
Optimallash protsedurasi
loyihani avtomatlashtirilgan tizimining bir komponenti 
hisoblanadi, bu protsedurani alohida qarab chiqish maqsadga muvofiq. 
Loyihani baholash bosqichi ham kompyuterlashtirishdan ko`p narsa yutadi. Agar 
loyihani baholash uchun prototip lozim bo`lsa, biz berilgan loyiha bo`yicha tez 
prototiplovchi mashina uchun kodlarni ishlab chiquvchi dasturlar yordamida 
loyihadagi mahsulotni juda tez konstruktsiyalashimiz mumkin. 
Bunday paketlar 
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish (CAM) dasturi hisoblanadi.
Prototip shakli 
kirish ma`lumotlari to`plamidan oldin aniqlanishi lozim. Formani, ya`ni shaklni 
belgilovchi ma`lumotlar geometrik modellashtirish natijasida olinadi. 
Jadal prototiplash –prototiplarni konstruktsiyalashning qulay usuli bo`lsada, virtaual 
prototipdan foydalanish ancha qulay hamda u foydali ma`lumotlar olish imkonini 
beruvchi “raqamli nusxalar” deb ataladi. 
Ishlab chiqish jarayonining oxirgi bosqichi – loyihaviy hujjatlarni tayyorlash. Bu 
bosqichda ishchi chizmalarni tayyorlash tizimini qo`llash o`ta foydalidir. 
Kompyuter texnologiyasi zamonaviy ishlab chiqarish bosqichida keng 
qo`llanilmoqda. Ishlab chiqarish bosqichi o`z ichiga ishlab chiqarishni rejalashtirish, 
yangi uskunalarni loyihalash va sotib olish, materiallarga buyurtma berish, 
mashinalarni dasturiy boshqaruvini dasturlash sifatini nazorat qilish hamda 
qadoqlashni oladi. 
Bu operatsiyalarda qo`llaniladigan kompyuterlar tizimini 
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimi deb klassifikatsiyalash mumkin.
Qayd 
etib o`tganimizdek, ishlab chiqarishni tayyorlashda avtomatlashtirish o`ta murakkab 
bo`lgani uchun to`liq avtomatlashgan texnologik tayyorlash tizimi mavjud emas.