Instituti

Aristotel
(mil.av. 384-322 yillar) o`z ustozi 
Platonning qarashlari va ta`limotlarini ijodiy rivojlantirdi. Inson ijodini yangi bilim 
olish sharti sifatida o`rgangan Aristotel fikrlash, xulosa chiqarishning to`g’ri, 
haqqoniy metodlari va usullari haqidagi fan - mantiq haqida ta`limot yaratdi. 
Mantiqni Aristotel «organon» - haqqoniy bilimning universal quroli deb atadi. 
Aristotelning falsafiy tizimi uning o`zi va shogirdlari tomonidan amalga 
oshirilgan tabiiy ilmiy va ijtimoiy-siyosiy tadqiqotlar bilan uzviy aloqada shakllandi. 
Aristotelning qiziqishlari doirasiga mantiq, psixologiya, bilish nazariyasi, 
ontologiya, kosmologiya, fizika, zoologiya, siyosat, etika, iqtisod, pedagogika, 
estetika, ritorika masalalari kiradi.
Aristotelning fikricha, har bir real narsa qotib qolgan, passiv, o`ziga nisbatan 
befarq materiya bilan faol, harakatchan, tirik shaklning birligi demakdir. Shakl, 
ijodiy, faol negiz sifatida, qotib qolgan, inert materiyaga ta`sir ko`rsatadi, uni 
shakllantiradi, rasmiylashtiradi, materiyaga tegishli tus beradi, eng yuksak shakl 
yoki shakllar shakli, borliqning etakchisi esa - Xudodir. Shuning uchun ham 
Aristotelning falsafasi ob`ektiv idealizmdir. Aristotelning fikricha, insonni 
qurshagan olam uning bilish, o`rganish, tadqiq qilish ob`ektidir. 
Miloddan avvalgi III–II asrlarda falsafiy bilim tarkibida statistik mexanika,
gidrostatika, geometrik optika (xususan, ko`zgular haqidagi alohida fan– «ka-
toptrika») farqlanadi va nisbatan mustaqil ahamiyat kasb etadi.
Markaziy Osiyo mutafakkirlari
al-Xorazmiy
(783-850) matematika,
al-
Farg’oniy
(797-865) astranomiya va matematika, 
al-Beruniy
(973-1048) 
matematika, mineralogiya va geografiya, 
ibn Sino
(980-1037) tibbiyot, 
Mirzo 
Ulug’bek
(1394- 1449)
astranomiya, matemaika, 
Alisher Navoiy
(1441-1501) 
adabiyot ilmi rivojiga munosib hissa qo`shdi va ular ijodi mahsullari bugungi kunda
ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q.
Biroq bu fanlarda ayrim tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma`lumotlari 
umumlashtiriladi-yu, lekin eksperimental metodlar hali qo`llanilmaydi, aksariyat
nazariy qoidalar esa asossiz va tekshirib bo`lmaydigan spekulyatsiyalar mahsuli 
hisoblanadi. Ammo ko`rib chiqilayotgan davrda vujudga kelgan ilmiy fanlar bu davr 
mobaynida falsafiy bilim qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan. Shu narsa 
diqqatga sazovorki, hatto XVII asr oxirida 
Nyuton
o`zining fizika asoslarini
yaratgan «
Natural falsafaning matematik asoslari
» deb nomlangan asarini e`lon 
qilgan. Shunday qilib, falsafadan alohida faoliyat sohasi sifatidagi fan hali mavjud
bo`lmagan: u asosan falsafa doirasida, ilmiy bilim-larning boshqa manbai– hayot 
amaliyoti va hunarmandchilik san`ati bilan bir vaqtda va u bilan juda zaif aloqada 
rivojlangan.

---

11 
Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda «Platon akademiyasi» ( 2013 yilda 
Platon akademiyasiga 2400 yil to`lishi bilan XXIII Jahon Falsafa Kongressi 
Gretsiyaning Afina shahrida o`tkazildi), Markaziy Osiyoda «Ma`mun
akademiyasi» tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan 
bo`lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo bo`lishidan 
oldingi«embrional» davri hisoblanadi.
2. 
XVI–XVII asrlar– 1-ilmiy inqilob davri bo`lib, u klassik fan davri deb 
nomlanadi
va XIX asrgacha davom etadi. U 
Kopernik
va
Galiley
tadqiqotlaridan
boshlanib,
Nyuton 
va 
Leybnits
ning fizika va matematika sohasidagi fundamental 
asarlari bilan o`z cho`qqisiga ko`tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan 
so`ng oradan bir yil o`tgach, Nyuton tug’ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir. 
Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr–kashfiyotlar hamda yangi ilmiy
g’oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi 
kurash olib borgan romantik davrdir.
Uyg’onish davri falsafasi va fani insonparvarlik, ilmiy tafakkur, fan va 
falsafaning ijodiy sinteziga yorqin misol bo`la oladi. Bu davrda