Instituti

Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari
6
. 
Fan bilimning mustaqil sohasi, 
dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII–XVIII asrlarda to`la
shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish mumkinki, bu
I.Nyuton
klassik mexanikaning asosiy qonunlarini ta`riflab, shu tariqa 
tabiatshunoslikning bo`limi– asoslari asrlar mobaynida shakllangan, bosh
tamoyillari esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley tomonidan
ta`riflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz 
berdi.
1.
Miloddan avvalgi III-I ming yillikdan XVI asrgacha bo`lgan davr ilk 
fan davridir.
Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga o`tib kelgan, hayot
tajribasi va mehnat faoliyati jarayonida olingan amaliy bilimlar bilan bir qatorda
juda umumiy va mavhum mushohadalarga asoslangan nazariyalar xususiyatiga
ega bo`lgan tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga
kela boshlagan. Ilmiy bilim kurtaklari naturfalsafa doirasida uning elementlari
sifatida shakllangan. Matematik, astronomik, tibbiy va boshqa masalalarni
echishda foydala-niladigan ma`lumotlar, usullar va metodlar jamlanishi bilan 
falsafada tegishli bo`limlar vujudga kelgan va keyinchalik asta-sekin
shakllanayotgan ayrim fanlar: matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga 
ajralib chiqqan. Jumladan, Aristotelning falsafiy asarlarida fizika, zoologiya, 
embriologiya, mineralogiya, geografiya kabi fanlarning kurtaklariga duch kelish 
mumkin.
Qadimgi Gretsiya fani tabiat, jamiyat va tafakkur qonuniyatlarining ilk 
tavsiflarini berdi. Qadimgi Gretsiyada tarixan birinchi naturfalsafa maktabi 
miloddan avvalgi VII-VI asrlar oralig’ida Miletda - greklarning Kichik Osiyodagi 
yirik koloniyasida vujudga keldi. 
Fales
(mil.av. VII asrning oxiri - VI asrning 
birinchi yarmi), 
Anaksimen
(mil.av. 528-524 yillar atrofida vafot etgan), 
Anaksimandr
(taxminan mil.av. 610 yilda tug’ilgan) Milet maktabining vakillari edi. 
Fales o`z ijodida amaliy ko`nikmalarni tabiatni chuqur o`rganish bilan 
birlashtirdi. U savdogar va sayohatchi bo`lib, Sharq mamlakatlarining bilimlar tizimi 
bilan yaxshi tanish edi. Fales barcha mavjudotlar qandaydir birlamchi namlikdan 
yoki suvdan bino bo`lgan deb faraz qilar edi. Falesning qarashlari - sodda 
materializmdir. 
Antik dunyoqarashda mil.av. V asrgacha sodda materializm etakchilik qildi. 
Platon
(mil.av. 427-347 asrlar) o`z dunyoni tushunishini materializmga qarshi 
qo`ydi. Buning asoslarini ustozi Suqrotdan olgan edi. Platonga ko`ra, hissiy narsalar 
olami chinakam borliq olami emas: hissiy narsalar tinimsiz vujudga keladi va halok 
bo`ladi, harakatlanadi va o`zgaradi, ularda mustahkam va haqiqiy hech narsa yo`q. 
Aql bilan idrok etiladigan tanasiz sezgisiz shakllar - narsalarning asl mohiyati, 
ularning sabablaridir. Bu sabablarni Platon turlar («eydoslar») deb atadi. eydoslar 
deganda hissiy narsalarning sabablari va namunalari, hissiy idrok etiladigan 
olamdagi mavjudotlar intiladigan maqsadlar, narsalarning umumiy asosi haqidagi 
tushunchalar, g’oyalar tushuniladi.
6
Н.А. Шермуҳамедова. Илмий тадқиқот методологияси. Дарслик. –Tошкент: «Fan va texnologiya», 2014, б.23
-
27 

---

10 
Platonning bilish nazariyasi juda qiziqarlidir. Uning fikricha, bilim eslatish 
demakdir: o`lmas ruh tana qobig’iga kirib joylashgunga qadar chinakam borliqni 
kuzatadi, ammo tana qobig’iga kirib joylashganidan so`ng bilgan hamma narsasini 
unutadi, shundan keyingi bilish ilgari bilingan, ammo unutilgan narsalarni eslash 
demakdir. 
Platonning fikricha, kundalik tasavvurlarda yoki qarashlarda zohir 
ziddiyatlarni aniqlash orqali ijodiy fikrlash san`ati «dialektika» san`atidir. 
Antik davrning buyuk mutafakkiri