Ishonchlilik sathi sifatida qabul qilmoq lozim. Mos axborot oqimlarini

Muhitni nazoratlash: isitish, ventilyatsiya va havoni sovitish
tizimlari (Heating, ventilating and air-conditioning system, HVAC).
Mazkur tizimlar xona yoki bino ichidagi muhitni nazoratlash uchun 
ishlatiladi va tashkilotdagi qurilmalar ishlashi uchun zurur bo‘lgan 
muhitni yaratishga xizmat qiladi. B a’zi HVAC tizimlarida muzlatish 
tizimi ham mavjud bo‘lib, ular HVAC&R (Refrigeration) tizimlari deb 
ataladi. Ular nafaqat qurilmalar ishlovchi mos sharoitni yaratish uchun, 
balki xodimlar ishlashi va tashkilot faoliyati uchun zarur bo‘lgan 
muhitni yaratish uchun ham qo‘llaniladi.
Muhitni nazoratlash: 
elektromagnit shovqinlarni ekranlash.
Tashkilotda elektron qurilmalardan hosil bo‘ladigan elektromagnit 
shovqinlar atrofdagi boshqa qurilmalar ishiga ta’sir etishi mumkin. 
Elektromagnit shovqinlarni ekranlashda elektron vositalar metall bilan 
qoplanadi, natijada tarqaluvchi elektr to ‘lqinining boshqa vositalarga 
ta’siri keskin kamayadi. Bundan tashqari, qurilmalarni maxsus 
materiallar bilan to ‘sish orqali boshqa qurilmalardan ajratish mumkin. 
Tashkilotlarda elektron qurilmalar soni ko‘p bo‘lgan hollarda (masalan, 
telekommunikatsiya yoki shifoxonalarda) ularni ekranlash zaruriyati 
yanada ortadi.
Fizik xavfsizlik: ogohlik / o ‘qitish.
Yaxshi o ‘qitilgan va malakaga 
ega bo‘lgan xodim tashkilotning fizik xavfsizligiga bo‘lgan risklarni 
minimallashtirishi mumkin. Yuqori fizik xavfsizlikni ta’minlashda 
tashkilot o ‘z xodimlari uchun ogohlik mashg‘ulotlarini tashkil etishi 
lozim. Ogohlantirish yoki o ‘qitish dasturlari quyidagilarni nazarda 
tutishi shart:
- hujumlarni kamaytiruvchi usullarni ta’minlashni;
- maxfiy axborotni olib yurishdagi risklarni;
- xavfsizlik xodimlarining muhimligini;
- barcha qurilma va m a’lumotlarga bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
hujumlar ehtimolini baholashni.
Tashkilotlar fizik xavfsizlik bo‘yicha ogohlik/ o ‘qitish kurslarini 
tashkil etishda turli usullardan foydalanishlari mumkin:
- 
sin f m ashg‘ulotlari -
ma’ruzaga asoslangan interaktiv sinf 
mashg‘ulotlarining afzalligi:
o barcha noravshan va noaniq masalalar shu joyning o ‘zida 
aniqlanadi;
o webga asoslangan yoki uchrashuvga asoslangan o ‘qitish 
sessiyalarini amalga oshiradi;
128

---

o rol o‘ynash yoki simulyatsiya o ‘yinlari orqali o ‘qitish yanada 
interaktiv bo‘lishi mumkin.
- 
Aylana stol m ashg‘ulotlari -
mazkur kurslar odatda oylik yoki 
xaftalik bo‘lib, fizik xavfsizlik zarur bo‘lganda tashkilot xodimlarini 
o ‘qitish uchun amalga oshiriladi.
- 
Xavfsizlik haqida xabardor qiluvchi web sayt -
xavfsizlik haqida 
xabardor qiluvchi web saytni yaratish orqali xodimlar o ‘zlariga 
biriktirilgan vazifalarni chuqurroq o ‘rganadilar. Bunda turli rasm, video 
va misollar asosida mavjud holat tushuntiriladi.
- 
Master klass darslari -
parolni almashtirish yoki parolni 
bilmasdan uni olib tashlash master klass darslarida amalga oshiriladi.
Fizik xavfsizlikni 
amalga oshirilganligi 
quyidagilar orqali 
baholanadi:
1. Ruxsatsiz foydalanishlarni oldini olish uchun mos foydalanishlarni 
nazoratlash usullarining o ‘rnatilganligi.
2. Muhim hududlar to ‘g‘ri yoritish tizimi asosida kuzatilayotganligi.
3. Turli tahdidlar, yong‘in, tutun, elektr, suv va boshqalarni 
aniqlovchi va ogohlantiruvchi tizimlar o ‘rnatilganligi va ularni to ‘g ‘ri 
ishlayotganligi.
4. Eshiklarni qulflash tizimini to ‘g‘ri o ‘rnatilganligi va ularni to ‘g ‘ri 
ishlayotganligi.
5. Tashkilot binosi va hududi yetarli sondagi qo‘riqchilar tomonidan 
qo‘riqlanayotganligi.
6. Xavfsizlik xodimlarini o ‘quv mashg‘ulotlariga yuborilganligi.
7. Xavfsizlik xodimlarini ishonchli agentliklardan olinganligi.
8. Tashkilotdagi kuzatuv kameralari to‘g ‘ri o ‘rnatilganligi va uzluksiz 
ishlayotganligi.
9. Fizik 
xavfsizlik 
insidentlarini 
aniqlashda 
va 
qaydlashda 
muolajalarning to ‘g ‘ri amalga oshirilganligi.
10. Favqulotda vaziyatlarda xodimlar bilan aloqa o ‘rnatishga oid 
axborotning mavjudligi.
N azorat savollari
1. 
Ruxsatlarni nazoratlashning asosiy tushunchalari.
2. 
Foydalanuvchilarni autentifikatsiyalash usullari va ularning 
o ‘ziga xos xususiyatlari nimadan iborat?
3. 
Parolga asoslangan autentifikatsiya usuli, uning afzallik va 
kamchiliklari.
129

---

4. 
Parollar m a’lumotlar bazasida qanday saqlanadi va ularni 
taqqoslash usullari.
5. 
Axborotning 
fizik 
himoyasi 
va 
uning 
muhimligini 
tushuntiring.
6. 
Axborotni fizik xavfsizligiga ta’sir qiluvchi tabiiy va sun’iy 
omillar.
7. 
Yong‘inga qarshi himoyalash usullari.
8. 
Tashkilotda qo‘riqlash xodimlari va kuzutuv kameralarining
o ‘rni.
9. 
Foydalanishni 
mantiqiy 
boshqarish 
deganda 
nimani 
tushunasiz?
10. Foydalanishni 
boshqarishning 
DAC 
usuli 
va 
uning 
xususiyatlari.
11. Foydalanishni boshqarishning MAC usuli va uning asosiy 
xususiyatlari.
12. Foydalanishni boshqarishning RBAC usuli va uning asosiy 
xususiyatlari.
13. Foydalanishni boshqarishning ABAC usuli va uning asosiy 
xususiyatlari.
14. Foydalanishni 
boshqarish 
matritsasi, 
ACL 
va 
C-list 
tushunchalarini tushuntiring.
15. Bell-LaPadul modeli va uning asosiy maqsadi.
16. Biba modeli va uning asosiy maqsadi.
130