Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

Ichki (ko‘rinmas) xarajatlar – bu firmaning o‘z ixtiyorida bo‘lgan 
resurslar qiymatining puldagi ifodasi, 
ya’ni bu resurslarni tashqarida 
eng yaxshi ishlatilish variant sharoitida ular uchun to‘lanish mumkin 
bo‘lgan haq. Masalan, firma o‘z ishlab chiqarishni to‘xtatib, o‘ziga 
tegishli bino va asbob-uskunalarini ijaraga berish imkoniyati bor, ammo 
u o‘z faoliyatini davom ettiriyapti. Bu holatda firma olishi mumkin 
bo‘lgan ijara haqi ichki xarajat deb hisoblanadi. Xuddi shunday firma 
egasi o‘z tadbirkorlik faoliyatidan voz kechib, boshqa firmada yollanma 
xodim sifatida ishlab olishi mumkin bo‘lgan ish haqi uning qo‘ldan boy 
bergan imkoniyati deb hisoblanadi va ichki xarajatga kiradi. Shuningdek, 
tadbirkor o‘z qobiliyat va iste’dodini boshqa sohaga yo‘naltirmasdan, 
ayni shu faoliyat bilan shug‘ullanishi uchun zarur bo‘lgan to‘lov ichki 
xarajatlardagi 
normal foyda 
sifatida aks ettiriladi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. 
Normal foyda – bu 
iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini rag‘batlantirib 
turish uchun to‘lanadigan haq hisoblanadi va ichki xarajatlarga 
kiradi.
Korxonadagi ichki va tashqi xarajatlarning asosiy turlari 11 rasmda 
aks ettirilgan. 
 
 

---

26 
 
11 - rasm. 
Ichki va tashqi xarajatlarning turlari 
Tashqi va ichki xarajatlarga misol keltiraylik. Siz o‘z uyingizni remont 
qilishga qaror qildingiz va ishlayotgan joyingizdan o‘z hisobingizdan bir 
haftalik ta‘til oldingiz. Remontga ketgan xarajatlar – bu bo‘yoq, yelim, 
gulqog‘ozlarning qiymati. Ammo remontga bir necha kun sarflab, siz ish 
haqi olish mumkin bo‘lgan o‘z ishingizdan voz kechgansiz. Shunda siz 
sarf qilgan xarajatlar tarkibi quyidagicha bo‘ladi: 
Tashqi (ko‘rinar) 
xarajatlar: 
Gulqog‘oz 
40000 
Bo‘yoq 
20000 
Elim
5000 
Jami
65000 
Ichki (ko‘rinmas) 
xarajatlar: 
Ishxonangizdagi shu 
davr uchun ish haqi 
20000 
Jami 
85000 
Umumiy xarajatlar 
Tashqi xarajatlar 
Ichki xarajatlar 
Ishchi kuchiga sarflar 
Xomashyo xarajatlari 
Yonilg’ energiyaga 
xarajatlar 
Transport-aloqa 
xizmatlariga harajatlar 
Bino-inshoot 
amortizatsiyasi 
Mashina-uskuna 
amortizatsiyasi 
Ijara haqi 
Qarz pul mablag’lari va 
uning uchun foizlar
Bank xizmatlari uchun 
sarf xarajatlar
Normal foyda 

---

27 
Agar remontni o‘zingiz qilmasdan, usta topishga qaror qilsangiz, va 
uning ish haqi 20000 so‘mdan oshmasa (materiallar qiymatini hisobga 
olmaganda), unda siz albatta unga murojaat qilishni afzal ko‘rasiz. Aks 
holda remont ishlari o‘zingizga qoladi.
Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish korxona iqtisodiy 
faoliyati samaradorligining oshirish yo‘llarini qiyosiy tahlil qilish 
imkoniyatini beradi. 
Ishlab chiqarish hajmi bilan bog‘liqligiga qarab xarajatlar doimiy va 
o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi (
12 - rasm
). 
UMUMIY XARAJATLAR 
Doimiy xarajatlar 
O‘zgaruvchan xarajatlar 
Korxona to‘lov
majburiyatlari
Xomashyo
Soliqlar
Material
Amortizatsiya ajratmalari
Yonilg‘i
Ijara haqi
Transport xizmati
Qo‘riqlash xizmati 
xarajatlari
Ishchilar ish haqi va shu 
kabilar uchun xarajatlar
Boshqaruv xodimlar 
maoshi va h.k.