Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Legal (qonuniy) monopoliya bu qonuniy tarzda tashkil etiladigan monopolistik holat.
- 2) mualliflik huquqi
- Tabiiy monopoliya
|
markazlashtirilishi
(kichik va o‘rta korxonalarning yirik korxonaga qo‘shilishi) natijasida vujudga kelgan. Bunday qo‘shilishni turli yo‘llar orqali amalga oshirish mumkin, masalan bankrotlikka uchragan raqiblar korxonalarini arzimagan pulga sotib olish yoki aksiyadorlar jamiyatini tashkil etish hisobiga. Erkin raqobat XIX asrning 50-70 yillariga borib ravnaq topgan bo‘lsada, monopoliyalar endi paydo bo‘lib, ko‘pincha beqaror bo‘lgan edi. 1895-1910 yillardagi sanoat yuksalishi hamda 1900-1903 yillardagi inqiroz davrda monopoliya yirik mamlakatlar iqtisodiyotining asosi bo‘lib qolgan. Turli mamlakatlarda turli tarixiy davrlarda monopoliyaning har xil turlari paydo bo‘lgan: Legal (qonuniy) monopoliya bu qonuniy tarzda tashkil etiladigan monopolistik holat. Uning tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin: 1) patent tizimi –bu kashfiyotchi tomonidan yaratilgan ixtirodan foydalanishning alohida huquqini tasdiqlovchi guvohnomalar – patentlar tizimidir; 2) mualliflik huquqi – intellektual mulkning egalari yoki mualliflar tomonidan umr bo‘yi yoki ma’lum davrda o‘z mahsulotlarini sotish, ulardan nusxa olish va ko‘paytirishga ruxsat berish imkonini ta’minlaydi; 3) tovar belgilari – bu ro‘yxatga olingan savdo belgilari, nishonlari maxsus rasmlar, nomlar, ramzlardir. Ular yordamida tovar, xizmat yoki firmani identifikatsiyalashtirish (aynan tenglashtirish) mumkin. Tabiiy monopoliya quyidagi holatda paydo bo‘ladi: agar bitta yirik firma ma’lum tovar yoki xizmatga bo‘lgan butun bozor talabini bir qator mayda korxonalarga nisbatan pastroq o‘rta xarajatlar bilan qondira olsa. Boshqacha qilib aytganda, tabiiy monopoliya sharoitida bitta firma tomonidan har qancha mahsulot ishlab chiqarilishi ikkita yoki undan ko‘proq firmalarning ishlab chiqarilishiga nisbatan davlat hamda aholi uchun foydaliroqdir. Bu holat o‘ziga xos texnologiyaning qo‘llanilishi hamda ishlab chiqarishning yirik ko‘lami sababli paydo bo‘ladi. Tabiiy monopoliyaning eng yaxshi misoli – transport. Ba’zi bir transport turlari o‘ziga xos texnologiyaning qo‘llanishini talab qiladi. Masalan, metro yoki tramvay yurishi uchun relslar, vagonlar, elektr simlar va b. bo‘lishi zarur. Ushbu sohada iste’molchilar uchun raqobat kurashini olib boruvchi ikkita firmaning mavjudligi samarasizdir. Tasavvur qiling, bitta marshrutda ikkita tramvay parklari bir biri bilan raqobatlashsa, yoki shaharda uchta 53 metropoliten o‘rmalashgan tunnellar bilan bir xil marshrutlarda xizmat ko‘rsatsa. Demak, tabiiy monopoliya subyektining faoliyati raqobat yo‘qligida samaraliroq bo‘ladi. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|