Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Key words: finance, mechanism, economics, link.

Рецензент:

Гушхани Р.Н.

доцент


Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/4 səh.101-106
UOT 336.743(479.24)
Валйута тянзимлянмяси системиндя валйута нязарятинин йери вя ролу
Əzizov Şamil Eldar oğlu

ADİU-nin dissertantı
XЦLASƏ
Məqalədə valyuta tənzimləməsi sistemi kompleks tədqiq olunmuş, dövlət orqanlarının xarici iqtisadi siyasətin hazırlanması sferasında təcrübəsi öyrənilmişdir.

Aчar sюzlər: rəqabətqabiliyyətlilik, rəqabətqabiliyyətlilik gюstəricisi, xalq təsərrцfatы, iqtisadi tənzimləmə, iqtisadi resurslar, bazar rəqabəti.
Азярбайъанын дцнйа игтисадиййатында ямтяя ихтисаслашмасы хятти цзря, щям дя щцгуги-мцгавиля вя сийаси шяртляр дахилиндя иштиракы хцсусиййятляринин дяйишдирилмяси; юлкянин игтисади тящлцкясизлийинин тямин олунмасы кими мягсядляря наил олмаг цчцн дювлят ашаьыдакы истигамятлярдя тядбирляр щяйата кечирмялидир:

- ихраъын йени структуруну формалашдырмаг;

- дцнйа базарында Азярбайъан ихраъы цчцн ян перспектив ямтяя – юлкя сегментляринин цзя чыхарылмасы вя онларын мягсядйюнлц шякилдя истифадя олунмасы;

- хариъи юлкяляр, тиъари-игтисади груплашма, тяшкилат вя иттифагларла мцнасибятлярдя ялверишли тиъарят режимини тямин етмяк;

- мцщцм игтисади вя сосиал ящямиййятя малик ямтяялярин идхалынын дювлят тяряфиндян дястяклянмяси;

- хариъи-игтисади фяалиййятин валйута, ихраъ, эюмрцк вя диэяр формаларынын тякмилляшдирилмяси васитясиля юлкянин хариъи-игтисади марагларынын сямяряли мцдафияси системини формалашдырмаг;

-Азярбайъан мцяссисяляринин дцнйа машын вя аваданлыг, технолоэийа, информасийа, капитал, минерал – хаммал ресурслары базарына ихраъатчы кими вя идхалчылар кими няглиййат коммуникасийаларына чыхышынын тямин олунмасы.

Азярбайъанын дцнйа базарына чыхышы заманы бир чох щяйати ящямиййятли сащялярдя юлкя технолоэийаларынын вя елм тутумлу мящсулларынын ашаьы рягабят габилиййятлилийи цзя чыхды. Елми-техники сащянин беля бющранлы вязиййятдян чыхарылмасы сянайенин инновасийалы инкишаф йолуна кечирилмяси цчцн тякъя габагъыл гярб инновасийа технолоэийаларынын, идаряетмя тяърцбясинин вя малиййя вясаитляринин мянимсянилмяси дейил, щям дя илк нювбядя милли ресурсларын максимал истифадяси вя демяли, бу сащядя дювлятин узунмцддятли стратеэийасынын ишляниб щазырланмасы, реаллашдырылмасы инкишафы тяляб олунур. Беля ки, дцнйа базарына щяр кяс йени дейил артыг фяалиййят эюстярян габагъыл технолоэийалар чыхарыр. Бу технолоэийалар мянимсянилир, гурашдырыланадяк артыг мцяййян вахт кечдийи цчцн онлар юлкя игтисадиййатынын рягабятгабилиййяти тямин едя билмирляр. Она эюря дя Азярбайъан юз елми наилиййятляринин коммерсийалашдырылмасы вя коммерсийа-инновасийа секторунун инкишафы цзря мярщяляляр стратежи план ишляйиб щазырламалыдыр.[1].

Глобаллашма шяраитиндя Азярбайъанын хариъи тиъарятин инкишафынын консептуал ясасларынын ишляниб щазырланмасы мясялялярини тядгиг едян Ш.Щ.Щаъыйев гейд едир ки, - «Бейнялхалг игтисади щяйат бцтцн нязяриййялярдян даща зянэиндир, чцнки о бир йердя дурмур, инкишаф едяряк игтисад елми гаршысында йени даща мцряккяб мясяляляри гойур. Бу мясялялярин щялли хариъи тиъарят ялагяляри системиндя баш верян дяйишикликлярин тящлилиндян вя онларын нязяри тядгигиндян чыхыш етмялидир». [2].

Стратеэийанын ясасында вя онун реаллашдырылмасы яснасында хариъи-игтисади сийасят формалашыр. Бу сийасят дцнйа игтисадиййатынын мцасир елми-техники сявиййясиня уйьун эялмяйян хариъи-игтисади комплексин мцасир вязиййятини нязяря алмасыны; хариъи-игтисади фяалиййятин инкишафынын комплекс дювлят програмынын ишляниб щазырланмасыны; милли вя регионал сявиййядя хариъи-игтисади фяалиййятин тяшкили вя идаря олунмасында иштирак едян бцтцн структурларын институсионал йенидян тяшкилиня ясасланан, бу сийасятин бцтцн форма вя нювляринин ящатя олунмасыны тяляб едир. Хариъи-игтисади сийасятдя реаллашан хариъи-игтисади фяалиййят стратеэийасы дцнйа базарынын вя дцнйа тясяррцфатынын, милли тясяррцфат субйектляринин мювъуд бейнялхалг рягабят габилиййяти сявиййясинин, дцнйа конйунктурасы вя онун динамикасынын бцтцн проблемляринин мяъмусуну нязяря алмагла гурулур.

Щесаб едирик ки, хариъи-игтисади сийасят хариъи-игтисади фяалиййятин инкишафы вя онун сямярялилийинин артырылмасы цзря дювлят тядбирляринин мягсядйюнлц вя комплекс програмыны якс етдирир. Хариъи-игтисади сийасятин ясас вязифяляри:

- юлкядя тякрар истещсал просесляринин эенишляндирилмяси цчцн ялверишли хариъи-игтисади мцщити формалашдырмаг;

- тясяррцфат субйектляринин бейнялхалг ямяк бюлэцсц вя кооперасийасында иштиракыны оптималлашдырмаг;

- хариъи ялагялярдя иштиракын юлкя цчцн сямяряли вя перспектив форма вя сащялярини цзя чыхармаг;

- Азярбайъан Республикасынын тясяррцфат субйектляринин харижи-игтисади сийасятдя оптимал иштирак сявиййясини мцяййян етмяк вя дювлят сявиййясиндя онларын фяалиййятинин координасийасыны щяйата кечирмякдян ибарятдир.

Кечмиш сосиалист юлкяляриндя валйута нязаряти мювжуд олмамышды, лакин дювлятин тиъари вя валйута инщисарчылыьы горунуб сахланылырды. Валйута вясаитляри дювлят тяряфиндян бюлцшдцрцлцрдц. Бу юлкялярдя, щямчинин дя, Азярбайъанда игтисади ислащатлар апарыларкян дювлятин тиъари вя валйута щюкмранлыьына сон гойулду. Бу юлкялярдя 1990-ъы иллярин яввялляриндя хариъи-тиъарят ялагяляринин либераллашдырылмасы иля ейни заманда бязи мянфи щалларда да мейдана чыхды: ъари юдямялярин нязарятсизлийи, капиталын щярякяти вя капитал ахынынын бюйцк щяъми. Бунун нятиъясиндя тядиййя балансынын позулмасы, хариъи валйута тяклифинин азалмасы, милли валйутанын курсунун гейри-сабитлийи, мцяссисялярин дювриййя вясаитляринин чатышмамасы вя вясаитлярин щярякятинин ачыг шякилдя кюлэя игтисадиййаты хцсусиййятлярини бцрузя вермяси щаллары мейдана чыхды.

Азярбайъанда валйута нязаряти юлчцляри Азярбайъан Республикасынын игтисади тящлцкясизлийиня тящдидляр йарадан капиталын хариъя ахынынын гаршысынын алынмасы цчцн истифадя олунур.

Постсосиалист юлкяляри цчцн валйута нязаряти сащясиндя апарылан тядгигатлар биртяряфли йанашма иля характеризя олунур. Бир чох тядгигатларда валйута нязарятинин мащиййяти мцяййян олунаркян валйута ганунвериъилийиня риайят олунмасы мцддяасына даща чох цстцнлцк верилир. [3] Валйута нязаряти анлайышынын беля мцяййянляшдирилмяси яслиндя онун нязарят функсийасыны якс етдирир. Бу функсийа ашаьыдакылардан ибарятдир:

- мцштяри тяряфиндян мцвяккил банклара тягдим олунан сянядлярин илкин йохламаларынын щяйата кечирилмяси;

- валйута ямялиййатларынын юзляринин щяйата кечирилмяси цзяриндя нязарят;

- валйута нязарятинин орган вя аэентляри тяряфиндян валйута ямялиййатларынын валйута ганунвериъилийиня уйьунлуьунун йохланылмасы;

- хариъи-игтисади фяалиййятин иштиракчыларынын валйута ганунверижилийинин позулмасына эюря мясулиййятя ъялб олунмасы.

Бизим фикримизъя валйута нязаряти тякъя нязарят дейил, щям дя тянзимляйиъи функсийаны йериня йетирир. Валйута нязаряти орган вя аэентляри тяряфиндян валйута нязарятинин щяйата кечирилмясинин нятиъяси ондан ибарятдир ки, резидент вя гейри-резидентляр тяряфиндян ъари ямялиййатлар, айрыъа шяхслярин ямялиййатлары вя капиталын щярякяти цзря щесаблашмаларын щяйата кечирилмяси мцддятляри бахымындан валйута ямялиййатларынын регламентляри; ъари бейнялхалг юдямялярин вя капиталын бейнялхалг щярякяти иля ялагядар юдямяляр цзря мящдудиййятляр йериня йетирилир.

Бундан чыхыш едяряк, валйута нязарятинин мягсядлярини ашаьыдакы кими мцяййян етмяк олар:

- капиталын хариъя ахыб эетмясинин гаршысынын алынмасы;

- идхалчылар тяряфиндян юлкянин эюмрцк яразисиня малларын онларын гиймятляринин илкин юдямя мябляьиндя дахил едилмяси;

- идхал цзря ясасландырылмамыш юдямялярин гаршысынын алынмасы;

- идхал вя ихраъ цзря валйута ямялиййатларынын щяйата кечирилмяси мцддятляринин мящдудлашдырылмасы;

- идхалчылар вя ихраъатчылар тяряфиндян ъари валйута ямялиййатларынын щяйата кечирилмяси мцддятляринин ясасландырылмамыш артырылмасынын арадан галдырылмасы.

Идхал-ихраъ ямялиййатлары цзяриндя «валйута нязаряти» анлайышынын мащиййятинин дягигляшдирилмяси цзря елми тящлилляр валйута нязарятинин тякъя щцгуги-норматив анлайыш кими дейил, щям дя дцнйа игтисадиййатында вя юлкя дахилиндя игтисади инкишафын амилляри иля мцяййян олунан нязарятин тядбирляри, гайдалары вя реаллашдырылмасы формаларыны нязярдя тутан систем кими нязярдян кечирилмясинин зярурилийи щагда нятиъяйя эялмяйя имкан верир.

Мцасир мярщялянин ясас мягсяди валйута мцнасибятляринин еля тянзимлянмя системинин йарадылмасындан ибарятдир ки, бу систем емаледиъи сянайенин инкишафына шяраит йарадан инвестисийаларын бу сащяляря ъялб олунмасына, тясяррцфат субйектляринин инноватив активлийинин стимуллашдырылмасына, йени технолоэийаларын тядбиг етмяйя шяраит йаратмыш олсун. Сон иллярдя валйута базарынын фяалиййятинин тящлили эюстярир ки, бу мцддят ярзиндя йухарыда гейд олунан мягсядляря наил олмаг мцмкцн олмамышдыр. Диссертасийанын икини фяслиндя гейд олунан мясяляляр апарылан ятрафлы тящлиллярин нятиъяляри иля тясдиг олунур.[4]

Гейд едяк ки, валйута тянзимлянмяси вя валйута нязарятинин ишляниб щазырланмыш вя сынагдан кечирилмиш методикасы даим тякмилляшдирилмяли, дювлятин малиййя вязиййятинин дяйишкян шяраитиня уйьун олараг чевик олмалы, дахили базарын бцтцн хцсусиййятлярини, дювлятин дцнйа тиарятиндя мювгейини, еляъя дя валйута базарынын иштиракчыларынын марагларыны нязяря алмалыдыр.

Тякмилляшдирилмя цзря тядбирляр валйута нязарятинин реаллашдырылмасы цзря хярълярин азалдылмасына, нязарятин оперативлийинин йцксялдилмяси, щямчинин валйута тянзимлянмяси вя валйута нязаряти органлары вя аэентляриня щесабат формасында мцвяккил банклар тяряфиндян тягдим олунан мялуматларын дягиглийи вя етибарлылыьынын артырылмасы истигамятиндя щяйата кечирилмялидир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, капиталын гейри-гануни юлкядян чыхарылмасына гаршы йюнялмиш вя йа онун мящдудлашдырылмасы цзря айры-айры тядбирляр гаршыда дуран проблемляри там щялл етмяйя имкан вермир. Бяллидир ки, игтисади сийасятин ясас вязифяси капитал ахынынын кюкцндя дуран сябяблярин арадан галдырылмасындан ибарят олмалыдыр. Бу сябябляря ишэцзар мцщитля бирбаша ялагядар олан амилляр аиддир: базар механизмляри вя институтларынын инкишаф сявиййяси; пул тядавцлц системинин тякмил фяалиййят габилиййяти, сащибкарлыг инфраструктурун сямярялилийи, верэи тянзимлянмясинин механизми, мцлкиййятин вя шяхсиййятин мцщафизяси шяртляри.

Азярбайъандан капитал ахыны проблемляринин цмуми вя спесифик аспектляринин арашдырылмасы заманы эениш спектрдя юлкялярин тяърцбясиня ясасланмаг даща мягсядяуйьундур. Бу спектрдя щям инкишаф етмиш юлкялярин, щям дя кечид дюврцнц йашамыш юлкялярин тяърцбясинин юйрянилмяси зяруридир. Бу фяслин нювбяти параграфында гейд олунан мясяля даща эениш тядгиг олунур. Бундан ялавя Йапонийа, АБШ, Канада, Франса, Алманийа, Полша, Маъарыстан кими капитал ахыны проблем характер дашымайан юлкялярин хариъи тиъарятин валйута тянзимлянмяси сащясиндя тяърцбяси Азярбайъан цчцн юзцнямяхсус еталон нцмуня кими ола биляр. Ялбяття, бу тяърцбянин тятбиги заманы милли игтисадиййатын хцсусиййятлярини нязяря алмагла тякмилляшдирмяляр етмяк лазымдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, капитал ахыны проблемляри хариъи-игтисади фяалиййят мювзусунун чярчивясиндян чыхараг, юз мигйасына эюря садяъя эялирлярин юлкя щцдудлары хариъиня чыхарылмасындан даща ъидди проблемя чеврилир. [5]

Буна эюря дя капитал ахынынын сябябляринин тящлилиня вя она гаршы йюнялмиш тядбирлярин ишляниб щазырланмасына даща эениш мювгедян йанашмаг лазымдыр. Бу мясяля тякъя хариъи-игтисади фяалиййят сащясиндя инзибати, гадаьанедиъи санксийаларын тятбиги иля щялл едиля билмяз вя цмуми игтисади характерли тядбирляр планы ишляниб щазырланмасыны тяляб едир. Бяллидир ки, беля тядбирляр планы капитал ахынларынын щярякятиня тясир эюстярмяйя имкан верян хцсуси тядбирлярля тамамланмалыдыр.

Юлкядян капитал ахынынын гаршысынын алынмасы вя хариъи тиъарятдян ялдя олунан валйута вясаитляринин там эери гайтарылмасы цзря сяйляр дайаныглы игтисади артымын тямин олунмасы, игтисадиййатын реал секторунда инвестисийа активлийинин тяшвиги цзря тябдирлярля гаршылыглы ялагяляндириляряк вя Азярбайъанын хариъи инвестисийалардан асылылыьынын азалдылмасы йюнцмцндя щяйата кечирилмялидир, Азярбайъандан капиталын, малиййя вя валйута ресурсларынын гейри-рясми чыхарылмасы юлкя ящалисинин рифащ сявиййясинин, еляъя дя гызыл-валйута ещтийатларынын, юлкянин инвестисийа рейтингинин ашаьы дцшмясиня сябяб олур; щям хариъи, щям дя дахили дювлят боръуна хидмят эюстярилмясини чятинляшдирир.

Идхал-ихраъ ямялиййатлары васитясиля валйута вясаитляринин юлкядян чыхарылмасына ашаьыдакы амилляр шяраит йарадыр:

- валйута, идхал-ихраъ вя диэяр хариъи-игтисади ямялиййатлар сащясиндя бирбаша тясиря малик гаршылыыглы сурятдя ялагяляндирилмиш, ващид норматив сянядляр системинин мювъуд олмамасы;

- идхал вя ихраъ ямтяяляринин кейфиййяти, кямиййяти вя гиймяти цзяриндя эюмрцк нязарятиндян яввял щеч бир нязарятин апарылмамасы;

- конкрет сювдяляшмянин бцтцн мярщяляляриндя – ямтяянин истещсалы, онун ихраъы вя валйута эялирляринин ялдя олунмасынадяк, хариъи-игтисади ямялиййатлар цзяриндя нязаряти тямин едян ващид информасийа системинин олмамасы;

- валйута тянзимлянмясинин щяйата кечирилмяси заманы айры-айры идаря вя тяшкилатлар арасында гаршылыглы бирлийин олмамасы вя йа зяифлийи;

- Мяркязи Банклар вя валйута тянзимлянмяси сащясиндя фяалиййят эюстярян диэяр иъра органларынын фяалиййятинин координасийасынын кифайят сявиййядя олмамасы;

- тякмил норматив-щцгуги базанын олмамасы.

Йухарыда гейд олунанлар юлкядя валйута базары вя пул тядавцлц системинин нормал инкишафына манея йарадыр вя демяли, милли валйутанын курсунун сабитлийини тящлцкя алтына алыр. Яксяр щалларда юлкядян капитал ахыны просеси мювъуд ганунвериъилийин позулмасы йолу иля дейил, бу норматив актлары ютцб кечмякля щяйата кечирилир. Гейд етмяк лазымдыр ки, капитал ахыны юлкя игтисадиййатына зиддиййятли тясир эюстярир. Бир тяряфдян о, милли игтисадиййатын бир сыра сащяляринин рягабят габилиййятини артырараг юлкя игтисадиййатынын дцнйа тясяррцфатына интеграсийасы просеслярини эцъляндирир, диэяр тяряфдян ися капитал ахыны тядийя балансынын мцсбят салдосуну, гызыл-валйута ещтийатларыны артырмаьа имкан вермир вя дювлят бцдъясинин эялирлярини азалдараг, инвестисийа имканларыны мящдудлашдырыр.

Цмумиййятля, юлкядян капитал ахынынын сябябляри ашаьыдакылар ола биляр:

- юлкядя инвестисийа мцщитинин формалашмасына мянфи тясир эюстярян ялверишсиз макроигтисади шяраит;

- бцтювлцкдя юлкя игтисадиййатында, о ъцмлядян хариъи-игтисади сферада апарылан гейри-адекват сийасятин нятиъяляри;

- эялирлярин эизлядилмяси вя чиркли пулларын хариъдя йуйулмасыны тящрик едян, ъинайяткар фяалиййят.

Капитал ахыныны тящрик едян мотивляря тякъя капитал сащибляринин аз йыьымларынын тящлцкясизлийинин тямин олунмасы истяйи дейил, щям дя инфлйасийадан мцдафия, валйута курсларындакы ениб-галхмалар, рисклярин азалдылмасы вя дайаныглы эялирлярин ялдя олунмасы мягсядиля активляр портфелинин диверсификасийасына ъящдляр кими игтисади амилляр дя аид ола биляр.

ЦДМ-ун бир щиссясинин хариъя ахыб эетмяси юлкя игтисадиййатынын инкишафына мянфи тясир эюстярир. Беля ки, дахили инвестисийаларын ресурс базасындан бирбаша чыхарылмаларына сябяб олур; оптимал игтисади курсунун щяйата кечирилмясиндя щюкумятин фяалиййят азадлыьыны мящдудлашдырыр; макроигтисади тянзимлямя системинин сабитлийини позур вя фискал нязарятин сямярялилийини ашаьы салыр. Инфласийанын йцксяк сявиййяси, ашаьы фаиз дяряъяси, верэи системинин гейри-тякмиллийи кими амилляр валйута нязаряти системинин тятбигини зяруриййятя чевирир.
ƏDƏBИYYAT
1. Мустафайев Ф. «Кечид игтисадиййатында дювлят тянзимлянмясинин макроигтисади аспектляри». Монографийа. Бакы, «Елм», 2008, сящ. 281. 2. Азизов А. «Совершенствование регулирования приоритетных направлений внешне-экономических связей Азербайджана», «Азярбаyъан игтисадиййатында кечид дюврцнцн баша чатмасы; тящлил вя нятиъяляри. Милли инкишаф моделинин формалашмасы проблемляри»ня щяср олунмуш елми-практик конфрансынын материаллары. АМЕА Игтисадиййат Институту, АДИУ, Азярбайъан Игтисадчылар Иттифагы, Бейнялхалг Игтисадчылар Иттифагы. Бакы, 2010, сящ. 810. 3. Воробьева И.Г. «Влияние валютного регулирования в России на валютную политику коммерческих банков». Диссертация по присуждению к.э.н. по спец. 08.00.10. Ростов-на-Дону, 2005, стр. 121. 4. Гаджиев Ш.Г. «Азербайджан на пути к мировому сообществу: стратегия внешнеэкономического развития», Киев, Експресс-об’ява, 2000, стр. 157-158. 5. Гаджиев Ш.Г. «Азербайджан на пути к мировому сообществу: стратегия внешнеэкономического развития», Киев, Експресс-об’ява, 2000, стр. 174.
Роль и место валютного контроля в системе валютного регулирования
Азизов Шамиль Эльдар оглы
РЕЗЮМЕ
В статье комплексно исследуется система валютного регулирования; изучается практика государственных органов в сфере разработки внешне-экономической политики.

Ключевые слова: конкурентоспособность, показатель конкурентоспособность, народная хозяйства, экономическое регулирование, экономические ресурсы , рыночная конкуренция,


The role and place of exchange controls in the system of currency regulation
Ш.Э.Азизов
SUMMARY
The complex system of currency regulation; the practice of government agencies in the development of foreign economic policy are studied in the article

Key words: competitiveness, indicator of competitiveness, national economy, economic regulation, economic resource , market competition.
Rəyçi:

İbrahimov Z.H.

ADİU – nin “Bank işi” kafedrasının dosenti

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/4 səh.107-111
UOT 330.322.214
İnvestisiya – tikinti fəaliyyəti iştirakçıları arasında iqtisadi münasibətlər

Binnətov Yusif Cavad oğlu

Az.MİU-nun dissertantı
XÜLASƏ
Məqalədə işəgötürən və podratçı arasında investisiyaların və tikinti layihəsinin strukturu, onun rolu, funksiyaları və öhdəliyin paylanması təsvir olunmuşdur. İnvestisiya tikinti layihəsi iştirakçıları arasında sənaye əlaqələrin tətbiqi sxemi, yəni ənənəvi sxem, "dizayn və tikinti" konsessiya sxemi göstərilmisdir.

Avropanın tikinti bazarında layihənin müxtəlif üsullarında istifadə nəzərə alınmişdır.

Açar sözlər: iqtisadi münasibətlər, investisiya, tikinti, investor, sifarişçi, podratçı, tikinti layihəsi, ənənəvi sxem.
İqtisadi münasibətlər sistemində investisiya -tikinti layihəsi iştirakçılarının tərkibi, onların rolu, funksiyaların və məsuliyətliliyin bölüşdürülməsi layihənin miqyasından və mürəkkəbliyindən asılıdır. İnvestisiya – tikinti layihəsinin reallaşdırılması üzrə funksiyalar onun bütün həyat tsiklində daimidir, ancaq iştirakçıların tərkibi, onların rolu, məsuliyyətliliyin və vəzifələrin bölüşdürülməsi dəyişilə bilər. İnvestisiya – tikinti layihəsinin həyata keçirilməsi üzrə dəyişilməyən funksiyalara aşağıdakıları göstərmək olar:

1. 
   İnvestisiya – tikinti layihəsi dərk edilməli, fikirləşilmiş, təşəbbüslü olmalıdır.
   
2. 
   İnvestisiya - tikinti layihəsinin maraqlı şəxsi olmalıdır – tərəfdarı layihənin sahibkarı və istifadə edəni olmalıdır.
   
3. 
   İnvestisiya – tikinti layihəsinin həyata keçirilməsi investisiyaların cəlb edilməsini tələb edir, beləliklə investorların mövcudluğu zəruridir.
   
4. 
   Layihəni hazırlamaq, həyata keçirmək və onu idarə etmək lazımdır, deməli onu idarə edəni və ya idarə edən dəstəsi olmalıdır.
   
5. 
   İnvestisiya – tikinti layihəsini həyata keçirilməsi nəticəsində son nəticə olmalıdır, deməli, son istehlakçısı olmalıdır, hansı ki, layihə üzrə xərcləri əvəz edir və qalan iştirakçılarına mənfəət gətirir.
   

Hər bir layihə ondan əlavə müxtəlif tərəflərin maraqlarına toxuna bilər: hakimiyyət orqanlarının, əhalinin, nəzarət orqanlarının və s. onlar da investisiya – tikinti layihəsinin iştirakçılarıdır. Tipik investisiya – tikinti layihəsi özünə aşağıdakı mərhələləri daxil edir: investisiya qabağı mərhələni, investisiyanı və istismarı.

İngiltərə tədqiqatçılarının qiymətləndirilməsi üzrə orta investisiya – tikinti layihəsi üçün aşağıdakı nisbətlər müəyyən edilib: investisiya qabağı mərhələ ayrılmış layihənin dəyərinin 5% həcmini təşkil edən vəsaitlər, layihənin dəyərinin 65% həcmi qədər vəsaitləri idarə edir 1. Ona görə də investisiya qabağı mərhələdə investor layihənin dəyərinə və resurs parametrlərinə tam nəzarət edir. Ona istədiyi zəruri dəyişiklikləri həyata keçirir və öz qərarlarının nəticəsində əmələ gələn risklərə cavab verir. Həmin mərhələdə idarəetmə strukturuna aşağıdakı elementlər daxil edilir: investor, sahibkar, məsləhətçilər.

İnvestisiya – tikinti layihəsinin sahibkarı o şəxsdir ki, onun maraqlarına uyğun layihə həyata keçirilir. Sahibkar investisiya – tikinti layihəsinin məqsədlərinin formalaşmasına investisiya qabağı mərhələdə cavabdehdir, həmçinin obyekt üzrə tələblərin formalaşması və obyektin istismar xarakteristikasının müəyyən edilməsinə. O həm də layihənin prioritetliyini müəyyən edir. Adətən, investisiya – tikinti layihəsinin sahibkarı onun sifarişçisi olur.

Məsləhətçilər investisiya qabağı mərhələdə ayrıca və ya bütün funksiyaların əsaslandırılması və planlaşdırılması üçün müqavilə üzrə cəlb edilən (hüquqi və fiziki) şəxsdir (hüquqşünaslar, memarlar və s.).

Layihələndirmə və tikinti mərhələsində layihəni idarə edənin təşkili sifarişçinin ixtisasından asılıdır. Sifarişçinin ixtisaslı və ya ixtisassız olması meyarı beynəlxalq praktikada təcrübə yolu ilə müəyyən edilir (aparılan tədqiqat və sorğulara əsasən) və aşağıdakıları daxil edir:

1. 
   Müntəzəm olaraq tikinti layihələrinin reallaşdırılması ilə məşğul olan, sifarişçi (10 ildən az olmayan dövrdə 5 il ərzində iki və çox yeni tikinti layihələrini reallaşdıran) ixtisaslı hesab edilməlidir.
   
2. 
   Müəyyən vaxtda tikinti layihələrinin reallaşdırılması ilə məşğul olan, sifarişçi (5 ildə 1 dəfədən artıq olmamaqla) ixtisassız hesab edilir.
   

İxtisaslı sifarişçilərin, adətən investisiya – tikinti layihəsinin idarə edilməsi üçün daxili resursları olur. İnvestisiya – tikinti layihəsinin idarə edilməsi onların əsas fəaliyyəti olur və ya onların əsas fəaliyyətini təmin etmək üçün müntəzəm olaraq reallaşdırılır.

Konkret layihənin yerinə yetirilməsi üçün seçilən istehsal münasibətləri sxemi tikinti podratının bağlanılan müqaviləsi tərəflərinin xüsusiyyətlərini və məzmununu müəyyən etməlidir, o cümlədən qiymətin formalaşması spesifikasını. İnvestisiya – tikinti layihəsi iştirakçıları arasında istehsal münasibətləri sxeminin ən çox aşağıdakı formaları tətbiq edilir:

1. 
   Ənənvi sxem. 2.“Layihələndirmə və tikinti” sxemi. 3. Konsessiya sxemi
   

Sadaladığımız sxemlər obyektlərin tikintisinin baş podrat üsulunun müxtəlif variantlarına əsaslanırlar.

Yarımpodratçılar

İnvestor

Sifarişçi

İdarə edən

Layihə qrupu

Podratçı

İnvestisiya – tikinti layihəsi iştirakçılarının arasında istehsal münasibətlərinin ənənəvi sxemi onunla xarakterizə olunur ki, layihə və tikinti iştirakçıları investisiya – tikinti layihəsinin müxtəlif iştirakçıları tərəfindən yerinə yetirilir (birinci halda – o podrat şirkətidir, ikinci halda – layihə təşkilatı), ona görə də, adətən , layihə və tikinti işləri ardıcıl həyata keçirilir.

idarə

kontrakt münasibətləri

Şəkil 1. İnvestisiya – tikinti layihəsi iştirakçıları arasında istehsal münasibətlərinin ənənəvi sxemi.

Ənənvi yanaşmanın əsas üstünlüyü aşağıdakılar hesab edilir:

• 
  investorun vəsaitlərinin maksimum qənaətliliyinə nail olmağın imkanlarının təmin olunması;
  
• 
  işlərin hər bir növünün ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən (layihələndirmə - layihə təşkilatı, tikinti – tikinti podratçısı) yerinə yetirilməsi peşəkarlığın yüksək səviyyəsini təmin edir və nəticədə işlərin keyfiyyəti yüksəlir;- işlərin ardıcıl yerinə yetirilməsi hər bir işin keyfiyyətini lazimi səviyyədə yüksəltməyə imkan verir;
  
• 
  sifarişçi və podratçı arasında risklərin bərabər bölüşdürülməsi təmin edilir;
  

Layihənin yerinə yetirilməsinə ənənəvi yanaşmanı tətbiq edən tikinti şirkəti, podrat işləri üzrə müsabiqədə iştirak etməyə qərar qəbul edəndə müsabiqə sənədlərinin tərkibində layihə sənədlərini, o cümlədən işlərin həcminin ətraflı smetasınıda alır, buda podratçıya tikintinin dəyərinin dəqiq hesablanmasına imkan verir. Ənənəvi sxem üzrə tikinti layihələrinin reallaşdırılması ilə konkurs torpaqların gedişində savadlı və vicdanlı podratçıları təqdim edən, ofert qiymətləri az fərqlənirlər – təklifin yüksək və aşağı qiymətləri arasında fərq təklif edilən qiymətin ən aşağı səviyyəsinin bir neçə faizini təşkil edir [2.63].

Ənənəvi sxemin sadaladığımız üstünləkləri ilə yanaşı bəzi qüsurları da vardır.:

• 
  tikinti layihələrinin yerinə yetirilməsi müddəti, digər sxemlərin tətbiqinə nisbətən çox uzundur;
  
• 
  işlərin qurtarması müddətinin müqavilədə müəyyən ediləndən çox ehtimal uzadılması;
  

“Layihələndirmə və tikinti” sxemi layihələndirmə və tikinti funksiyasını investisiya-tikinti layihəsinin bir iştirakçısına verilməsini nəzərdə tutur. Həmin sxemin tez-tez tətbiq olunan variantları bunlardır:

-layihə-tikinti podratı; -“tam obyekt üzrə” işlərin yerinə yetrilməsi

Layihə-tikinti podratı tələblərin tam formalaşan obyektlərin tikintisində sifarişçilər tərəfindən geniş tətbiq edilir (məsələn, ticarət pavilyonları, inzibati binalar, mehmanxanalar və s.) və ya tikinti işləri öz mürəkkəb olan xüsusi obyektlərdə məsələn, binanın mühəndis avadanlığı və yaxud texnoloji avadanlığının yığılması, tədarükü və quraşdırılmasında sxemin göstərilən variantlarının tətbiqi aşağıdakı üstünlüyü təmin edir:

-işlərin yerinə yetirilməsi paralelliyinə nail olunmasının əldə edilməsini; -qismən layihələndirmə və tikinti üzrə layihənin cari idarə edilməsinin həyata keçirilməsinə sifarişçinin cəlb edilməsi dərəcəsinin azaldılmasını; -sifarişçinin risklərinin azaldılmasını (hər şeydən əvvəl layihələndirmənin nəticələri və həyata keçirilməsi ilə bağlı, risklərin hesabına).

“Layihələndirmə və tikinti” sxemi variantlarından biri “tam obyekt üzrə” işlərin yerinə yetrilməsidir. “Tam obyekt üzrə” yerinə yetirilən layihələr podratçıya çox azadlıq verir, ancaq podratçı layihənin reallaşdırılması ilə bağlı risklərin əksəriyyətini öz üzərinə götürür.

“Tam obyekt üzrə” sxem aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə xarakterizə edilir:

-sifarişçi əmtəəni alan kimi fəaliyyətdə olan hazır obyekti “almaq” istəyir;

-sifarişçi yüksək qiymət ödməyə hazır olur, ona görə ki, obyektin istifadəyə verilməsi müddəti və onun qiyməti dəyişilməz qalmalıdır (faktiki qiymət aspektləşdirilmiş qiymətdən artıq olmamalı, yerinə yetrilmə müddəti isə müqavilədə göstərilən kimi dəyişilməməlidir);

-layihələndirmə, tikinti, istifadəyə verilmə və tam gücə çatdırılma podratçıya tapşırılır.

Ən çox “tam obyekt üzrə” tikinti metodu yüksək texnoloji obyektlərin tikintisində tətbiq edilir, məsələn, sənaye müəssisələrinin, xəstəxanaların, elmi laboratoriyaların, habelə tipləşdirilmiş obyektlərin tikintisində. Belə tipli kontrakt bağlayan sifarişçi, adətən tikintiyə nəzarət etmək istəmir və onu həyata keçirmir.

Aparılan təhlilin mühüm praktik nəticəsi kimi aşağıdakıların göstərilməsi zəruridir: konkret layihə üçün qarşılıqlı münasibət (tədarük) sxemini seçərək, sifarişçi nəzərə almalıdır ki, podratçıya o nə qədər çox səlahiyyət verərsə, onda sifarişçinin özü üzərinə az risk götürər, belə halda obyektin tikintisi ona baha başa gələ bilər.

İnvestisiya –tikinti layihəsi iştirakçılarının iqtisadi münasibətlərinin konsessiya sxeminin əsasını dövlət-şəxsi partnyorluğu təşkil edir və dövlətin idarə etməsinə aid olan (yolların tikintisi, energetika obyektləri, kommunal infrastruktur və s.) ənənəvi, investisiya-tikinti layihəsinin reallaşmasına biznesin cəlb edilməsini təmin edir. Konsessiya mexanizmi podratçının tikdiyi obyektin tikintisi ilə yanaşı onun sonrakı istismarını da nəzərdə tutur. Konsessiyanın müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi üçün dövlət və şəxsi biznes arasında partnyor münasibətlərinin yaradılması tələb olunur. Belə partnyorluğun məzmunu ümumi halda aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Xüsusi investor kontraktda göstərilən qiymətə uyğun obyektin tikilməsi, təchiz edilməsi, istifadəyə verilməsi öhdəliklərini üzərinə götürür;

2. Dövlət özünə öhdəlik götürür ki, kontraktda göstərilən vaxtda istehsal olunan məhsulu (xidmətləri) alsın və ya istehsal olunan məhsulu (xidmətləri) satsın, investisiyaların qaytarılmasını və mənfəətin alınmasını təmin etsin və yaxud da başqa sözlə desək investisiyaların qaytarılmaması və ya mənfəətin alınmaması risklərini minimuma endirsin.

Konsessiya formasında dövlətin-xüsusi partnyorluğunun forması İngiltərədə, ABŞ-da, Fransada, Kanadada, Rusiyada geniş yayılıb [3,101], Azərbaycanda da fəal inkişaf edir.

Konsessiya sxeminin reallaşdırılmasında ən çox məsuliyyət podratçının üzərinə qoyulur və podratçı təkcə obyekti layihələndirmir, həm də onu tikir və onun investorlarından biri olur. O müqavilədə göstərilən müddətə tikilən obyektin istismarını həyata keçirir.