İxtisas: 5716. 01 – Azərbaycan ədəbiyyatı Elm sahəsi: Filologiya

 “Ədəbi-tənqidi düşüncədə qədim və 
orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının yeri”ni müəyyənləşdirməyi 
tədqiqatın məqsədi kimi seçir. Bu məqsədə uyğun olaraq birinci 
paraqrafda “Qədim Azərbaycan ədəbiyyatı və tənqid” məsələsi 
qoyulur. Göstərilir ki, farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı dövrü 20-30-
cu illər tənqidində əsasən “Nizami dövrü” – Nizami və müasirləri 
kontekstində araşdırılır 
13
. 
Tənqidin araşdırmalarının ağırlıq mərkəzini Nizami Gəncəvinin 
Azərbaycan sənətkarı olması məsələsi təşkil edir. Bədii təfəkkürünün 
türk etnik düşüncəsinə söykənişi, böyük sənətkarın harada doğulması 
ilə bağlı mübahisələrə aydınlıq gətirilir. Onun Gəncədə doğulması ilə 
bağlı təkzibedilməz dəlillər irəli sürülür. Nizami qəhrəmanlarından 
Məhinbanu və Şirinin etnik mənsubiyyətinə dair mübahisələrdə 
Məhinbanunun gürcü qızı, Şirinin erməni qızı olması haqqında fikirlər 
təkzib edilir, onların türk (azərbaycanlı) qızı olmasını sübut edən 
zəngin faktlar aşkarlanır. Fikrimizcə, 30-cu illərdə Məhinbanu və 
Şirinin milli kimliyi ilə bağlı məsələdə Məmmədəli Mübariz daha 
obyektiv mövqedə dayanır. M.Mübarizin qəti qənaəti belədir: “Nizami 
aşağıda görəcəyimiz kimi, Məhinbanunun Azərbaycanlı olduğunu 
göstərir. Nizaminin təsvir etdiyi Məhinbanu – Şəmira Tamaradan 500 
il əvvəl yaşayıbmış... Nizami Şirin obrazında yüksək duyğulu məğrur 
Azərbaycan qadınının obrazını vermişdir”.
14
 
13
Məmmədova, A.20-30-cu illər Azərbaycan ədəbi tənqidində “Nizami” 
məsələsi // Azərbaycanşünaslığın Aktual Problemləri X Beynəlxalq Elmi 
Konfransın Materialları, – Bakı: Bakı Slavyan Universiteti, 7 may, – 2019, – s.312-
315. 
14
Mübariz, M. Nizami əsərlərində Azərbaycan qadını obrazı // Ədəbiyyat 
qəzeti, – 1938, 10 mart. 

---

17 
Əlbəttə, məqalədə, bu mülahizələr ancaq milli təəssübkeşlik 
hissi ilə deyilmiş fikirlər olaraq yer almır. Məmmədəli Mübariz öz 
mövqeyini əsaslandıra bilir. 
Eyni zamanda, 20-30-cu illərin elmi fikrində Nizami Gəncəvi və 
müasirlərinin farsca yazmasının tarixi şəraitlə birbaşa şərtləndiyini və 
farsca yazmanı sənətkarın milli mənsubiyyətini təyin etməkdə yeganə 
əsas göstərməyin düzgün olmamasına dair fikirlər irəli sürülür, əsaslan-
dırılır. Nizaminin müasirlərindən Xaqaninin, Fələki və İzzəddin 
Şivaninin, Mücirəddin Beyləqaninin, Məhsətinin yaradıcılığı öyrənilir. 
Nizami əsərlərinin tərcüməsi problemi və tərcümələrdə yol verilən 
qüsurlara aydınlıq gətirilir. Nizami qəhrəmanları ilə Firdovsi qəhrəman-
larının xarakterləri arasında paralellər aparılır. Sirlər xəzinəsi” poeması 
ilə Sənainin “Hədiqətül-həqaiq” poeması müqayisəli təhlilə cəlb edilir. 
Hər iki əsərin ideya-struktur, bədiilik imkanları müqayisə müstəvisinə 
gətirilir. “Xəmsə”yə daxil olan poemaların bəzilərinin bir neçə 
hökmdara həsr olunmasının tarixi-ictimai səbəbləri üzərində dayanılır. 
Aparılan tədqiqatlar 20-30-cu illər tənqidində ədəbiyyatımızın farsdilli 
mərhələsinə, xüsusən Nizami yaradıcılığına böyük diqqətin nəticəsi 
kimi meydana gəlir və bu münasibət ədəbiyyat tariximizə vulqar-
sosioloji tənqid epoxası kimi daxil olan 20-30-cu illərin ədəbi-nəzəri 
fikrinin mürəkkəb xarakterini üzə çıxarır. 
III fəslin “Ədəbi tənqidin orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına 
anadilli ədəbiyyat müstəvisində baxışı” adlı ikinci paraqrafında göstə-
rilir ki, bu iki onillikdə orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına aid üzə 
çıxarılan materiallar və onlara verilən təhlillər sonrakı mərhələlərdə 
ədəbiyyat tariximizin həm faktoloji, həm də nəzəri mənbəyi olmuşdur. 
Dissertasiyada anadilli ədəbiyyatımızla bağlı görülən işlərin bir 
neçə istiqaməti fərqləndirilir. Birinci halda, anadilli şeirimizin bu gün 
ədəbiyyat tarixlərimizdə yer tutan nümayəndələrinin böyük əksəriy-
yəti haqqında tərcümeyi-hal materialları və onlara məxsus əsərlər 
aşkarlanır; İkinci halda, sənətkarların avtoqrafiyasının yazılması, 
əvvəldən məlum olan avtobioqrafiyaların zənginləşdirilməsi istiqa-
mətində işlər görülür, şeirləri təhlil süzgəcindən keçirilir. Üçüncü 
halda, Firidun bəy Köçərlinin “Ədəbiyyat tarixi”ndə tərcümeyi-
halları və yaradıcılıqları ilə bağlı məlumatlar əks olunan sənətkarlara 
aid araşdırmalar dərinləşdirilir. 

---

18 
Məhəmməd Fuad Köprülüzadənin “Azəri ədəbiyyatına dair 
tədqiqlər” kitabında İzzəddin Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, 
İmadəddin Nəsimi, Həbibi, Şah İsmayıl Xətayi, Məhəmməd Füzuli 
haqqında verilən ilkin məlumatlar və onların Azərbaycan ədəbiyyatı-
nın nümayəndələri olmasnı əsaslandıran müəllif konsepsiyası Salman 
Mümtazın tədqiqatlarında, “Ədəbiyyatdan iş kitabı”nda yer alan 
araşdırmalarda (xüsusən Atababa Musaxanlı və Abdulla Şaiqin araş-
dırmalarında), Əmin Abidin, Məhəmməd Kazım Ələkbərlinin və b. 
çoxsaylı məqalələrində inkişaf etdirilir, dərinləşdirilir. Təsəvvüf ədə-
biyyatı-sufizm və hürufilik cərəyanları, onların əsas nümayəndələ-
rinin yaradıcılığı ilə əlaqədar bəzi ziddiyyətli və ideologiyadan güc 
alan mülahizələrlə bərabər, əsasən çox ciddi tədqiqatlar aparılmasına 
diqqət yetirilir,onların əhatəli təhlili verilməklə ədəbiyyat tariximizin 
yazılmasında ilkin və əsaslı baza rolu oynaması fikri irəli sürülür. 
Dissertasiyada 20-30-cu illər tənqidində orta əsrlərdə yaşayan 
sənətkarların bədii irsində təsəvvüfün tutduğu yerin nisbətinə, misal 
üçün Nəsimi ilə Həbibi, eləcə də Füzuli şeiri arasında bu istiqamətdəki 
fərqlərə, sufi şeirlərlə dünyəvi şeirlərin sərhəddinin ayrılmasına, 
həmçinin xüsusən Salman Mümtazın və Abdulla Şaiqin tədqiqatları 
əsasında Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif irsinə dair aparılan 
araşdırmalar təhlil edilərək ümumiləşdirici qənaətlərə gəlinir. 
IV fəsildə