İxtisas: 5716. 01 – Azərbaycan ədəbiyyatı Elm sahəsi: Filologiya
“Yazılı ədəbiyyatın başlanğıci və dövrləşdi-
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Yazılı ədəbiyyatın başlanğıci və dövrləşdi-
rilməsi probleminə müxtəlif tənqidi yanaşmalar” adlanan II fəslinin birinci paraqrafında (“Yazılı ədəbiyyatın başlanğıcı problemi və ədəbi tənqid”) aparılan araşdırmaları umumiləşdirərək aşağıdakı qənaətləri önə çıxarmaq olar: 20-ci illər tənqidi Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlanğıcını onun ümumtürk kökündən ayırmır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində yaranmasını və tarixi təkamül prosesi keçirdiyini qəbul edir. 20-ci illər tənqidi qəbul edir ki, zaman keçdikcə türk xalqlarının fərqli ictimai-siyasi proseslər şəraitində və fərqli coğrafi ərazilərdə məskunlaşması türk dilində şivələrin yaranma- sına təkan vermiş, türk dilinin bazası əsasında iki nəhəng türk şivəsi – Şərq və Qərb şivələri formalaşmış, bunun əsasında da ümumtürk ədəbiyyatında məhəlli ədəbiyyatlara (indiki terminologiya ilə desək, milli ədəbiyyatlara) keçid prosesi başlamışdır. 30-cu illərə doğru dife- rensiallaşma faktından imtina edilərək hər bir türk xalqının müstəqil bir tarixi inkişaf yolu keçməsinə dair fikir formalaşdırılmasına cəhdlər edilsə də (ideologiyanın birbaşa təsiri ilə), ciddi elmi mənbə və 14 məxəzlərlə tanışlıq, ədəbi abidələrin dərindən təhlili tənqidi düzgün metodoloji yol tutmağa sövq etmişdir. Tənqid anadilli ədəbiyyatın yaranmasını Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi tarixi yolun süni surətdə müstəqilləşdirilməsində yox, türk xalqları ədəbiyyatının tarixi təkamülünün nəticəsi olan differensiallaşmada axtarmışdır. 20-30-cu illər tənqidinin milli ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsi istiqamətindəki araşdırmalarının mühüm bir qismi yazılı ədəbiyyatı- mızın başlanğıcı və tarixi dövrləşdirilməsi problemi idi. Tənqid “Orxon-Yenisey”, Turfan abidələrini bu ədəbiyyatın başlanğıc faktları kimi araşdırır və eyni zamanda tədqiqatları dərinləşdirərək bəzi qədim mənbələr əsasında ədəbiyyatımızın ümumtürk kökünün daha da qədimlərə gedib çıxması haqqında bəzi ədəbi faktlar ortaya qoyur, nəzəri mülahizələr irəli sürürdülər. Bəkir Çobanzadə X əsrin çinli səyyahı Van Yanqtenin çin, əcəm və türk mənbələrinə istinadən “türklər öz vaqeənamələrini təqribən miladdan min il əvvəl başlayaraq yazdıqlarını söylıyir” qənaəti ilə 9 çıxış edir. 30-cu illərə doğru diferensiallaşma faktından imtina edilərək hər bir türk xalqının müstəqil bir tarixi inkişaf yolu keçməsinə dair fikir formalaşdırılmasına cəhdlər edilsə də (ideologiyanın birbaşa təsiri ilə), ciddi elmi mənbə və məxəzlərlə tanışlıq, ədəbi abidələrin dərindən təhlili tənqidi düzgün metodoloji yol tutmağa sövq etmişdir. Tənqid anadilli ədəbiyyatın yaranmasını Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi tarixi yolun süni surətdə müstəqilləşdirilməsində yox, türk xalqları ədəbiyyatının tarixi təkamülünün nəticəsi olan differensiallaşmada axtarmışdır. II fəslin ikinci paraqrafında “Ədəbi tənqid və tarixi dövrləş- dirmə problemi” qoyulur 10 . Dissertasiyada məsələ ilə bağlı Atababa Musaxanlı, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Əmin Abid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məmməd Kazim Ələkbərli və başqalarının məsələ ilə bağlı mövqeləri ciddi araşdırma obyekti olur. Milli tənqidin dövrləş- 9 Çobanzadə, B. Seçilmiş əsərləri: [5 cilddə] / – Bakı: Şərq-Qərb, – III c. – 2007, – s.222. 10 Məmmədova, A, 20-30-cu illər ədəbi tənqidində Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi dövrləşdirilməsi problemi // – Bakı: Sivilizasiya, Bakı Avrasiya Universiteti. – 2018. №4, – s.165-171. 15 dirməyə münasibətində türk alimi Məhəmməd Fuad Köprülüzadənin mülahizələrinə yanaşmalar da əhatəli təhlil edilir 11 . Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolu ilə bağlı ümumtürk ədəbiyyatından diferensiallaşmaya qədər və ondan sonrakı dövrlərdəki təkamül prosesini dövrləşdirmənin əsas obyekti kimi seçməsi tənqiddə aparıcı təmayül olduğu fərqləndirilir. İkinci bir tərəfdən, tənqidin Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolunu və bu yolun dövrləşdi- rilməsini ümumtürk kontekstindən ayırmaq və müstəqil inkişaf dövrü və mərhələləri kimi təqdim edən tendensiyası üzərində də dayanılır. Dissertasiyada məsələyə bu fərqli prizmalardan baxışın elmi- nəzəri və ideoloji əsaslarının müəyyənləşdirilməsi məsələsi də geniş təhll predmeti olur və birinci tendensiya tərəfdarlarının türk xalqlarının ədəbiyyatının mənşəyi, tarixi təkamülü və diferensiallaşmanın özünə- məxsusluqlarını incəliklərinə qədər öyrənilmədən dövrləşdirmənin düzgün aparılmasının mümkün olmayacağı fikri məsələyə doğru elmi yanaşma kimi qəbul edilir. Bu nöqteyi-nəzərdən Bəkir Çobanzadənin mövcud tarixi dövrləşdirmə problemlərinə, o cümlədən dövrləşdir- mədə tarixi-xronoloji prinsipin, həmçinin ictimai-siyasi amillərin önə çıxarılması yolu ilə aparılmasına, həmçinin Məhəmməd Fuad Köprülüzadənin türk xalqlarının ədəbiyyatına dair ortaya qoyduğu dövrləşdirməyə tənqidi münasibətinin mahiyyəti araşdırılır. Bəkir Çobanzadənin rus alimi Sakulinin fikirlərinə istinadən ədəbiyyatın tarixi inkişaf yolunu “özünəməxsus əlamətlərinə görə sistem altına almaq və dövrlərə ayırmaq prinsipi”ni 12 etməsi ədəbi- tarixi inkişafda estetikliyin həlledici prinsip kimi seçilməsi nöqteyi- nəzərindən təqdir edilir. Dissertasiyada müəlliflər kollektivinin 1928-ci ildə nəşr olunan “Ədəbiyyatdan iş kitabı”nda tarixi dövrləşdirməyə aid ortaya qoyduqları bölgünün Məhəmməd Fuad Köprülüzadədən gələn tərəfləri və orijinal cəhətləri üzərində də dayanılır. 11 Мамедова, А. Ф.Кепрюлюзаде и проблема родного языка в Азербайджанской критике 20-30-х годов // – Киев: Мова I Kултyра. Киевский национальный университет имени Тараса Шевченка. – 2019. Выпуск 22. Том II (197), – с.409-416. 12 Çobanzadə, B. Seçilmiş əsərləri: [5 cilddə] / – Bakı: Şərq-Qərb, – III c. – 2007, – s.253. 16 Dissertasiyada 30-cu illərə doğru Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi təkamülünü türk xalqları ədəbiyyatının ümumi təkamülündən ayırmaq tendensiyasına və bu tendensiyanın özünü dövrləşdirmə məsələsində aydın göstərməsinə dair məsələlər də geniş analiz edilir və bu sırada Əli Nazim, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məhəmməd Kazım Ələkbərli və başqalarının mövqeləri tənqid-təhlil süzgəcindən keçirilir. Dissertasiyanın III fəsli Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|