İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I. Müasir mühəndisə olan tələbat
elektrostatik potensialının paylanması və qazma borularının burulması eyni tənliklərlə göstərilir; dağ süxurlarında istiliyin yayılması ilə elektrik sahəsinin tənliyi eynidir. Belə misallar çoxdur. Oxşar tənliklərin həllini bildikdə, texnikanın müxtəlif sahələrində olan məsələlərin nəticələrini, bunları bilavasitə həll etmədən analoji şəkildə qabaqcadan demək mümkündür. Bu zaman mühəndisin gözləri qarşısında tənliyi başa düşməyə kömək edən riyazi obraz dayanır. Tənliyi başa düşmək və deməkdir? Məşhur fizik P. Dirak demişdir: «Əgər mən tənliyi bilavasitə həll etmədən həllinin ümumi şəklini təsəvvür edə bilirəmsə, hesab edirəm ki, tənliyin mənasını anlamışam». Əlbəttə, tənliyi başa düşməkdən ötrü riyazi təcrübəyə malik olmaq lazımdır. Buna görə də gələcək mühəndis gərgin işləməli və riyazi biliyə yiyələnməlidir. Mühəndisin riyazi təfəkkürü riyaziyyatçının təfəkküründən onunla fərqlənir ki, mühəndis simvollar və rəqəmlər arasında proseslərin davametmə xarakterini və qurğuların vəziyyətini görməlidir. O, məsələnin həllini tənliklərin yazılmasından əvvəl qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Riyaziyyatçıdan fərqli olaraq mühəndis konkret məlumat ehtiyatına malik olmalı və həllin texniki məqsədəuyğunluğunu görməlidir. Məsələn, əgər söhbət diametri 6 düymə olan borudan gedirsə, mühəndis hesabat aparmadan həmin borunun texniki imkanlarını, buraxma qabiliyyətini təsəvvür etməlidir. Bu, tez qərar çıxarmaqda ona kömək edir. Riyaziyyatçıdan fərqli olaraq, mühəndis riyazi modeli konkret şəraitin tələb etdiyi qədər sadə şəkildə qurmağı bacarmalıdır. Eyni sözləri həllin və hesablamaların dəqiqliyi haqqında da demək olar. Çoxları belə hesab edir ki, riyaziyyat dəqiq elm olduğundan hesablamanı mümkün qədər dəqiq aparmaq lazımdır. Buna görə də hesablamaları vergüldən sonra beş-altı rəqəm dəqiqliklə aparırlar. Soruşulur, buna ehtiyac varmı? Məsələn, estakadalar 20 ton yükə davam gətirirsə, onun üzərinə düşən ağırlığı qramlarla hesablamaq lazımdırmı? Akademik A.N. Krılov əsrimizin əvvəllərində 1:10 6 , 1:10 8 dəqiqliklə hesabat aparmağı tələb edilən Rusiya idarələrindəki əyintilərlə mübarizə apararaq yazırdı: «Bir çox hallarda düsturlar dəqiqliyin artırmasına görə hesablama üçün yararlı olmur. Hesablamanın həddindən artıq dəqiqliyi isə işə ziyan verir. Bütün hesablamalar üçün ilk şərt ondan ibarətdir ki, nəticələrin dəqiqliyi təcrübənin tələbinə uyğun gəlsin». Ancaq çox az xəta tələb edən məsələlər də var. Məsələn, raketin aya uçuşunun trayektoriyası 1:10 5 dəqiqliklə təyin edilir. Bir sıra texniki məsələlərin həllində isə buna ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda mühəndis məsələnin həllinin son qiymətinə təsir edən kiçik ədədləri belə nəzərdən qaçırmamalıdır. Məsələn, neftin boruda hərəkətinə dair məsələni həll edərkən onun sıxılma qabiliyyətini nəzərə almamaq olar. Ancaq yatağın ehtiyatının hesablanmasında sıxılma 13 I. Müasir mühəndisə olan tələbat göstəriciləri əlavə olaraq milyon tonlarla neftə bərabər ola bilər. Məlum olduğu kimi neft yerin dərin qatlarında böyük təzyiq altında olur. Mühəndis riyazi modeli seçərkən onu elə sadələşdirməyə çalışmalıdır ki, bu konkret məsələnin tələblərinə cavab versin. Məsələn, gilli süxurda gili bərk hesab etmək və sürüşməni nəzərə almamaq olar. Amma həmin yerdən tunel çəkdikdə sürüşmənin nəzərə alınmaması bir neçə ildən sonra tunelin uçmasına gətirib çıxara bilər. Qısa müddətli yük bir model, uzun müddətli yük isə digər model tələb edir. Hazırda layihə, tədris və elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olan adamların sayı getdikcə artır. Hələ 1966-cı ildə ölkəmizdə bu rəqəm 5–6 milyon olmuşdur. Həmin dövrdə inşaat işlərində 5.8 milyon, nəqliyyatda 7.4 milyon adam çalışırdı. Əgər artım sürəti dəyişməzsə, hesablamalar göstərir ki, 80 ildən sonra bütün yaşlı əhali layihəçilərə, elmi işçilərə, laborantlara və s. çevrilər. Gəlin çox da uzağa getməyək. Elə indinin özündə belə istehsalatçılarla layihəçilərin arasındakı nisbət layihəçilərin xeyrinə dəyişir. Ona görə gənclər təhsilə mühəndis-riyaziyyatçı olmaq inamı ilə başlamalıdırlar. Yalnız belə mühəndislər gələcəkdə çox xeyir verə bilər və öz əməyindən mənəvi zövq alarlar. Əgər belə mühəndis istehsalatda çalışarsa, istshsalat bundan qazanar. Mühəndisin həyatında intuisiya (duyma qabiliyyəti) böyük rol oynayır. Viktor Hüqo demişdir ki, yazıçılar üç şeyə – elm, təcrübə və intuisiyaya malik olmalıdırlar. Mühəndis bu keyfiyyətə yazıçıdan da artıq dərəcədə nail olmalıdır. Elmin və praktikanın rolu aydındır. İntuisiyaya, mühəndis intuisiyasına gəldikdə isə bu, birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Bəzən deyirlər ki, filan mühəndisin xüsusi duyma qabiliyyəti var, o, işin nəticəsini qabaqcadan görə bilir. Hesablamaları və eksperimentləri yerinə yetirərkən alimin vaxt imkanı daha çox olur. İstehsal prosesində isə mühəndisdən çox az müddətdə düzgün qərar qəbul etmək tələb olunur. Belə şəraitdə problemin gələcək inkişafını, perspektivini duyan mühəndis düzgün istiqamət götürə bilər. Bu keyfiyyətlər mühəndis intuisiyasını təşkil edir. İntuisiyanın inkişafına əməli fəaliyyətdə toplanmış təcrübə kömək etsə də, riyazi təfəkkürə malik mühəndisdə bu, daha çox və dəqiq olur. Müasir mühəndis öz əməli fəaliyyətində bəzən kor-koranə olaraq ehtimal nəzəriyyəsinin, informasiya nəzəriyyəsinin elementlərindən, riyazi statistikadan, riyazi iqtisadiyyatdan eksperimentin riyazi nəzəriyyəsindən və riyaziyyatın başqa ən yeni nailiyyətlərindən istifadə edir. Bu işdə ona intuisiyanın və təfəkkürün çox köməyi olur. Bununla bərabər xüsusi hazırlığa malik olmaq daha yaxşı nəticə verir. Buna görə də hazırda bir çox ölkələrdə, o cümlədən Sovet İttifaqında mühəndis və riyaziyyatçı ixtisasını özündə birləşdirən |