Jahon tarixi

11 -§. Angliyada burjua inqilobining
boshlanishi
Angliya inqilob arafasida. 
XVI asr Angliya uchun 
muvaffaqiyatli yakunlandi. Angliyaning qudratli dengiz 
davlatlaridan biriga aylanganligi uning chetellar bilan 
savdo-sotiq ishlarini tobora kengaytirib yubordi. London 
tashqi savdoda monopol huquqni qo‘lga kiritdi. Natijada bu 
shaharda badavlat savdogarlar gurahi vujudga keldi. Ichki 
savdo ham rivojlandi. 1600-yilda Londonda 
birja
ochildi.
40

---

Qishloq xo‘jaligida ham bozor m unosabatlarining qaror 
topishi tezlashdi. Bu omillarning barchasi katta mavqega ega 
bo‘lgan o‘rta tabaqaning shakllanishiga olib keldi.
0 ‘rta tabaqa vakillari qirol hokimiyatini inkor etmagan. 
Aksincha, uning parlament bilan hisoblashishining tarafdori 
bodganlar. Burjuacha hayot tarzi — tejamkorlik, mehnatse- 
varlik va izlanuvchanlik jihatlari tobora chuqur ildiz otib bordi.
Inqilobning sabablari. 
Angliya qiroli mamlakat parlamenti 
va 
puritanlarga
qarshi kurash boshladi. Buning oqibatida 
vujudga kelgan qarama-qarshilik inqilobning asosiy sababiga 
aylandi. Qirol Yakov I ning maqsadi parlament mavqeyini 
yo‘qqa chiqarish va eski feodal tartiblarni saqlab qolish edi. 
Qirol mahsulot sifati yomonlashadi, degan bahona bilan yangi 
ixtirolarni qo‘llashni taqiqlab qo‘ydi. Bu esa manufaktura 
ishlab chiqarishi rivojiga salbiy ta ’sir ko‘rsatdi. Hukmron 
tabaqa, davlat amaldorlari o‘rtasida davlat xazinasini talon- 
taroj qilish kuchaydi. Qirol hatto b a ’zi tovarlarni ishlab 
chiqarish va sotish uchun ruxsatnomani tadbirkor va savdo- 
garlarga xohlagan narxda 
sotar edi. Oqibatda savdogarlar 
xarajatlarni qoplash uchun narx-navoni oshirishga majbur 
boMardilar. Yakov I ning tashqi siyosatidan burjuaziyaning 
ham noroziligi kuchayib bordi. Bunga asosiy raqib — Ispaniya 
bilan murosasozlik qilinayotganligi sabab bo‘ldi.
Karl I qirolligi davrida (1625—1649) ham vaziyat o‘zgar- 
madi. U jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarni tushunish 
va ularni qabul qilishni istamadi. Aksincha, Karl I Fransiya 
monarxi kabi cheklanmagan huquqqa ega boMishga intildi. 
Ayni paytda, yangi — kapitalistik jamiyat tarafdorlari ham 
qo‘l qovushtirib o‘tirmadi. Parlament amalda ularning qo‘lida 
edi. 1628-yilda parlament «Fluquqlar to ‘g‘risidagi 
bill»
va «Flu- 
quqlar to ‘g‘risidagi 
petitsiya
»ni qabul qildi. Bu ikki hujjat 
qirolga parlament roziligisiz birorta yangi soliq joriy etmaslik 
va sudning ruxsatisiz qamoqqa olishlarni taqiqlash majbu- 
riyatini yukladi. Bunga javoban qirol parlamentni tarqatib 
yubordi. Shu tariqa mamlakatda qirolning yakka hokimiyati 
o ‘rnatildi.
Angliyada 1225-yili qabul qilingan «Erkinlikning buyuk 
xartiyasi» hujjati va uning m azm uni yodingizdami?
41

---

Burjuaziya vakillari, savdogarlar, yangi zodagonlar, hur- 
fikrli dindorlar ham davlat ishlaridan chetlatildi. Mamlakatda 
senzura kuchaydi. Mavjud siyosiy raqiblar sud ta ’qibiga 
duchor etildi. Natijada ko‘plab fuqarolar chetellarga chiqib 
ketdilar. Qirol o‘z tarafdorlariga ichki va tashqi savdoda katta 
huquqlar berdi. Bu siyosat narx-navoning ko‘tarilishiga olib 
keldi.
Bundan savdogarlar, yangi zodagonlar, hunarmandlar va 
barcha oddiy kishilar jabr ko‘rdilar. Buning ustiga shu orada 
Shotlandiya Angliyaga hujum qildi. Bu esa vaziyatni yanada 
og‘irlashtirib yubordi. Yuqorida qayd etilgan barcha omillar 
Angliyada inqilob yuz berishini muqarrar qilib qo‘ydi.