Jumayev bekzod rajabovichning

II-BOB. QONUNCHILKN TIZMLASHTIRISHNING SHAKLLARI
2.1 Qonunchilikni kodekslashtishda milliy va umumiy soni tajriba tayanshi
Istiqlol tufayli jamiyatni rivojlantirishning demokratik yulini, undafuqarolarning huquq va erkinliklarini To’la ta’minlashi, qonun va adolat ustuvorligini tanlab olishimizga imkoniyat paydo buldi. Natija esa yakkol kurinib turbdi bugungi kunda huquqiy tizimni xalqaro meyor va andozalarga muvofiklashtirish borasida ko’plab ishlar amalga oshirilmokda.
Huquqiy demakratik davlat kurish qonunchilikni mustaxkamlash va ijtimoiy adolat karor topishda qonunchilikni tizimlashtirish muammosi qonunchilik tugri xal qilinish muxim urin tutadi. Bu masalani to’gri xal kilishda esa qonunchilikni tizimlashtirishning turlaridan okilona foydalanish kata ahamiyatga ega. Mazkur turlar qatorda qonun hujjatlarini koddekslashtirishning rolini aloxida ta’kidlab o’tish joyiz.
Qonunchilikning mumkin kadar samarali bulishi kuyidagi uch jihatning mushtarakligi ya’ni: qonunchilikning tizimliligini (yagona tizimini etishni): ichki ziddiyatlarsiz mutanosib bulishini: normativ-huquqiy hujjatlarda ortiqcha takrorlanishlarning oldi olinishini talab etadi.
Qonunchilikning ichki tizimliligini ta’minlashda kodekslashtirish aloxida muxim urin tutadi. Ma’lumki, kodeks muayyan huquq (qonunchilik) soxasidagi normativ majmuani (massivni) ifodalovchi , jamlovchi qonundir. Kodeks unga keltirilgan huquqiynormalarning mantikiy uzviy boglikligi hamda mutanosibligi , huquq tarmogiga va qonunchlik soxasiga monand tizimli joylashtirilganligi bilan oddiy qonunlardan ustun turadi. Kodeks yaratish jarayonida huquq ( qonunchilik) tarmogidagi barcha huquqiy hujjatlar va qoidalar « taftishdan » o’tkazilib, yangitdan islox kilinadi.Kodeks tuzi shorkali tarmokdagi huquqiynormalar, turli darajadagi meyoriy-huquqiy hujjatlar tahlil kilinadi , kayta ishlanadi,ixchamlashtiriladi va takomillashtiriladi .
Qonunchilikni tizimlashtirishning asosiy shakli (vositasi) huquq (qonunchilik) tarmogining uzagi bosh manbai hisoblanishi kodeks nafaqat tegishli konstitutsiyaviy prinsiplarni xayotga joriy etishga yo’l ochadi , balki soxaga oid huquqiysiyosatni qonunchilikni rivojlantirish yo’llarini belgilab beradi .
Kodekslashtirilgan qonunlar nafakat ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga xizmat kiladi , balki ularni rivojlantirishda ham uzining samarasini beradi . Huquq tizimining barcha tarmoklari va soxalarida «…kodeks boshkaruvchi va uygunlashtiruvchi negiz bulib,shu tarmokka huquqiy oid kolgan barcha meyoriy – huquqiyxujjatlar kodeksga hamoxang bo’lishi lozim. Kodeks tuzi shorkali tarmokdagi huquqiynormalar majmuiy kayta kurikdan utkazladi, koidalar umumlashtirilib, ixcham xolga keltiriladi, ular urtasidagi karama –karshilik va nomuvofikliklar bartaraf etiladi, eskirgan normalar chikarib tashlanadi va shu tarika mantikiy uygunlik hamda batartiblikka erishiladi».
Joriy huquq ijodkorligi kabi kodekslashtirish ham bunday xujjalarni tayyorlash Bilan birga uning natijalarini vakolatli organ tomonidan tasdiklash va e’lon kilishni talab kiladi.
Demak kodekslashtirish huquq ijodkorligi shakli bulib, bu urinda unga berilgan kuyidagi ta’rif asoslidir.
« Kodekslashtirish huquq ijodkorligi faoliyatining aloxida turi bulib, uning maksadi ijtimoiy munosobatlarning ma’lum soxasini tartibga solishga qaratilgan huquqiykursatmalarini sistemaning ifodalashni uz ichiga olgan, tuplam xolidagi normativ hujjatlar chiqarish yo’li bilan amaldagi qonunchilikni takomillashtirishdir»
Shunday kilib qonunchilikni tizimlashtirish amaldagi huquq institutlarini tartibga solish maksadida normativ- huquqiyxujjatlargi ishlov berish va ularni bir tizimga keltirish , huquq normalari mazmunidagi ziddiyatlarni bartaraf kilish, eskirganlarini aniklash va iste’moldan chikarib tashlash, shuningdek ijtimoiy tarakkiyot talablariga javob beradigan yangi huquq normalarini yaratish mexanizmidir. Yuridik adabiyotlar va qonun ijodkorligi amalyotida qonunchilikni tizimlashtirishning shakli bulgan kodekslashtirishga kata ahamiyat beriladi. Masalan A.F. Shebanov koddekslashtirishni qonunchilik takomillashtirishni eng samarali yuli sifatida tavsiflaydi va kodekslashtirish yordamida xukiy tartibga solishning nafakat joriy masalalari, balki istikboldagi masalalari ham xal kilinishi, nisbattan uzok davom etuvchi tarixiy davr ichida munosobatlarini tartibga solishga karatilgan huquqiyprinsiplar va normalar urnatishga urgu beradi.
Shu bilan birga , yuridik adabiyotlarda kodekslashtirish deganda tor ma’noda fakat oldingi qonun xujjatlarini bartaraf kilish, ularni yangi yaratilayotgan qonunlar bilan almashtirish, keng ma’noda fakat oldingi qonun xujjatlarini bartaraf qilishularni yangi yaratilayotgan qonunlar bilan almashtirish keng ma’noda esa amaldagi qonun ijodkorligi jarayonini, qonunlarni texnik tartibga solish qonunchilikdan fakat qonunlarni tartibga solish qonunchilikdan qonunlarni huquqiykullashga tusik bulayotganlarni olib tashlash ya’ni kuchni yokotgan qonunlarni bartaraf qilishdan iborat bo’lgan xoldagi tuldirishni tushinish lozimligi xaqidagi fikrlar uchraydi.Biz bu urinda sovet adabiyotlarida kodekslashtirilishga nisbatan yondashuvlarga to’xtalib o’tganligimiz bejiz emas ,chunki yangi yuridik adabiyotlarda qonunchilikni kodekslashtirish ’’Ma’lum soxadagi amaldagi normativ xujjatlarni tubdan qayta ishlash shakli qonunchilikni sifat jihatdan tartibga keltirish uning muvofikligi va ixchamligi shuningdek normativ materiallar yigindisini tozalash, eskirgan uzini oklamagan normativ materiallrdan xolos qilishusuli ’’ sifatida karor topib ulgo‘rgan yoki kodekslashtirishda normativ-huquqiyxujjatlar shunchaki oddiygina tuplab birlashtirilmay balki huquqiytizimning umumiy prinsiplaridan kelib chikib tarmokdagi barcha normativ ichki mutanosib bir butun va ilmiy tizimlashtirilgan yagona xujjat kurinishida bayon etilishi u fakat huquq itoat etuvchi idora tomonidan amalga oshirilishi va shuning uchun huquq ijodkorligining birturi xisoblanishi e’tirof etilgan.
Xullas, kodekslashtirish normativ- huquqiyxujjatlarning be vosita mazmuniga ishlov berish, ya’ni eskirgan normativ huquqiyxujjatlar bekor kilinib, yuridik normalar kayta ishlanib bir sistemaga solingan va buning natijasida tuplam xolidagi yuridik va mantikiy yaxlid xujjat nashr etilishi jarayonidir.
Yana shuni takidlab utish lozimki, kodekslashtirish rasman ya’ni vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi va bu faoliyat natijasida mutlak yangi qonun xujjati yuzaga keladi. Shundan kelib chikkan xolda normativ huquqiyxujjatlarning mazmuni kayta ishlanadi eskirgan normalar bekor kilinib urniga turdosh ijtimoiy munosobatlarni tartibga solinuvchi yangilari yaratiladi. Odatda ba’zi tarmoklar va huquq institutlarini sezirlarli yangilashga extiyojtugulganda kodekslashtirish amalga oshiriladi.
Kodekslashtirishni huquq ijodkorlikni aloxida, uziga xos shakli sifatida e’tirof etilishiga bu faoliyat yoki uning natijasi bulgan kodeksning uziga xos xususiyatlar sabab buladi .
Fikrimizcha, kodekslashtirish qonunchilikni kodekslashtirishni eng takomillashgan shakli bulib, u normalari kodekslashtirilayotgan huquq tarmogi predmetini chukur bilishni shu tarmokka oid amaldagi qonun xujjatlarini sinchiklab o‘rganib chikishni talab kiladi. Aks xolda kodekslashtirishdan kuzlanayotgan maksad, ya’ni huquqni amalga oshirishni yengillashtirish va normativ huquqiyxujjatlardan ommaning keng xabardor bulishiga erishib bulmaydi.
Garchi fikrimiz biroz keskinrok tuyulsada nazarimizda, kodekslashtirish aynan shunisi bilan demakratik huquqiydavlat uchun kata ahamiyat kasb etadi. Chunki kodekslashtirilgan xujjat fakat normativ huquqiyxujjat bilan ishlashni osonlashtiribgina kolmay, balki bu jarayonlarda eskirgan normalar hamda bugungi kun talablariga javob beraolmay kolgan normalarga chek kuyiladi, bir turdagi ijtimoiy munosobatlarini tartibga soluvchi normalar tizimini jamlagan kodekslashtirilgan xujjat yuzaga keladi, oxir – okibatda huquqiytartibga solishga sofligi ta’minlanadi. U yoki bu huquq tarmogini tartibga soluvchi normalarini tizimning , yaxlit xolda bilishga imkoniyat tugiladi. Uning yana bir xususiyati shundan iboratki, kodekslashtirish faoliyati jarayonida joriy huquq ijodkorligidan farkli ravishda ma’lum soxadagi amaldagi barcha qonun xujjatlari tubdan kurib chikiladi ( masalan nimani kodekslashtirilgan xujjatga kiritish va nimani kiritmaslikni xal qilishmaksadida). Shu bilan birga kodekslashtirishni amalga oshirish jarayonida huquqiytartibga solinishiga sezilarli uzgartirishlar kiritilishi zarur bulgan munosobatlar aniklanadi.
Tugri joriy qonun ijodkorligi faoliyatining tezkor xususiyati tufayli xar bir xolatda ham juda katta mikdordagi normativ- huquqiyxujjatlarni kayta ishlab chikishning xar doim ham iloji bulavermaydi .
Kodekslashtirish shaklida qonunchilikni tizimlashtirish mavjud ilmiy saloxiyatdan fodalangan xolda, tartib solinajak munosobatlarin batafsil tadkik va taxlil etish asosida huquqiyFan bilimlari va tajribalarini kullab samarali huquqiytartibga solishni ta’minlashi mumkin.
Kodekslashtirishning huquq ijodkorligi shakli sifatidagi Yana bir xususiyati shundan iboratki undan qonunchilikni takomillashtirishning istikboldagi vazifalarini bajarishga foydalaniladi, ya’ni kodekslashtirilgan xujjat yordamida eng barkaror ya’niy yakin orada tartibga solinishga uzgartirish kiritishga zarurat bulmagan ijtimoiy munosobatlar mustaxkamlanadi. Bugungi kunda kodekslashtirilgan xujjat orkali turli huquq tarmoklaridagi munosabatlarni yaxlit asosda tartibga solinishga ta’minlash, qonunchilikdagi bushliklar va samarasiz normalarni bartaraf etishga extiyoj tugilgan .Kodekslashtirish huquq ijodkorligi shakli ekanligini Yana bir isboti fikrimizga tegishli tartibda tasdiklangan kodekslashtirilgan xujjatlarning qonun kuchiga ega bulishidir.Tartibga solish predmetidan keliv chikkan xolda kodekslashtirish ma’lum huquq tarmogi normativ-huquqiyxujjatlarning mazmunini kayta ishlash orkali muayyan tizimga keltirishi, ularda tarmokni kompleks huquqiytartibga solish maksadiga xizmat kilishi , kodekslashtirilgan hujjat esa ma’lum huquq tarmogi tuzilishiga muvofik tarzda yagona tizimga keltirilgan huquqiynormalar yigindisidan iborat bo’lishi kerak .
Kodekslashtirishni samarali amalga oshirish uchun huquqiy tizimni chuqur tahlil qilish, tegishli huquqiy normalarni kullash buyicha sud va ma’muriy huquq amaliyotini chuqur o‘rganib chiqish , qonunchilik rivojlanishi asosiy tendensiyalarini aniqlash , ijtimoiy taraqqiyot talablarini hisobga olish zarur . Bu kodekslashtirilgan hujjatlardan olinadigan samarani belgilab beradi. Kodekslashtirilgan hujjatlar turlicha nom bilan atalsada (majmua ,kodeks ,nizom, ustav va xk) ularda normativ material yagona tizimga keltirilgan , bulimlar va boblar buyicha joylashtirilgan , o’zaro muvofiklashgan buladi .
Har bir kodekslashgan hujjatda umumiy va maxsus kismlarning bulishi uning ahamiyatini oshiradi, chunki umumiy qismda ushbu kodeks bilan tartibga solinayotgan munosabatlar soxasining asosiy koidalari , normalari va prinsiplari beriladi. Qonunchilikni tizimlashtirishda tarmok kodekslari katta ahamiyat kasb etadi . Mamlakatimizda ham kodekslashgan shakldagi hujjatning aynan shu turini kabul qilishan’anaviy tus olgan . Mazkur kodekslar u yoki bu tarmokdagi boshka qonunlar yoki normativ –huquqiy hujjatlarni , ta’bir joiz bulsa , ”o’ziga buysundiradi, ya’ni tarmokka tegishli boshka qonun hujjatlaridagi normalar kodeksga mos kelishi shart . Kodekslashtirish bir –biriga boglik bulgan ikki vazifa , ya’ni qonunchilikning ham mazmunini , ham shaklini kodekslashtirishni bajaradi. Qonunlar ko’pligi , ularning tor doiradagi masalalarni tartibga solishga qaratilganligi ulardan ko’tilayotgan samara kam bo’lishiga olib keladi.Huquq tizimi rivojlanib borishi va tartibga solish chuqurlashib borishi davomida bu yakkol kuzga tashlanadi, tor doiradagi masalalar
buyicha normativ-huquqiy hujjatlar chikaverish , o’z navbatida huquqiy hujjatlar ba’zasining ko’payib ketishiga olib keladi . Demak , amaldagi tartibga solish davomida o’zaro nomuvofikliklar hamda ziddiyatlarni vujudga kelishi ehtimoli ham ortib boradi¹.
Shuning uchun ham kodekslashtirishga aloxida ahamiyat berish lozim buladi . Chunki kodekslar uz ichiga ijtimoiy xayotda sinovdan utgan amaldagi normalar va jamiyat xayotining ma’lum bir boskichdagi talablardan kelib chikkan xolda kelgusi tarakkiyotni xisobga olgan xolda yangi koidalarni kamrab oladi.
Kodekslashtirilgan xujjatning samaradorligini kupincha qonun ijodkori ushbu xujjatni tartibga solish predmeti bulgan munosabatlar rivojlanishidagi obektiv tendensiyalarni xisobga ola bilishga bog’likdir².