Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

PEDAGOGICAL PREPARATION OF STUDENTS IN THE  
SPECIALTY OF BIOLOGY TEACHER 
 
R.R.Teymurova 
 
SUMMARY 
 
The article is dedicated to the pedagogical preparation of the students in the specialty of 
biology teacher. In the pedagogical preparation of students, organization features of 
practice and its importance is explained. Effective organization, opportunities and ways of 
pedagogical preparation of students is given. Methodic recommendations on the solution 
of the problem are followed.  

 
70
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
BİOTEXNOLOGİYADA FERMENT VƏ GEN MÜHƏNDİSLİYİ 
MÖVZULARININ TƏDRİSİNDƏ İNTEQRASİYA İMKANLARI 
 
A.X.Səfərova  
Odlar Yurdu Universitetinin II kurs magistrantı. 
e-mail: [e-mail] 
  
 
Açar sözlər: biotexnologiya, ferment, gen, inteqrasiya, texniki mikrobiologiya, 
enzimologiya, hüceyrə.  
Ключевые  слова:  биотехнология,  фермент,  ген,  интеграция,  технической 
микробиологии, ензимология, клетка. 
Key words: biotechnology, ferments, gen, integration, technical microbiology, 
enzymology, sitology  
 
 
 XXI 
əsrdə  bəşəriyyət qarşısında duran mühüm vəzifələrin – planet əhalisinin 
maddi nemətlərlə təminatı, ekoloji böhranın aradan qaldırılması, enerji daşıyıcılarına olan 
tələbatın ödənilməsi mühüm problemlərdir. Bu həyat  əhəmiyyətli məsələlərin həllində 
biotexnologiya elminin və  sənayesinin rolu əvəzsizdir. Bakteriyaların, göbələklərin, 
fermentlərin, bitki və heyvan hüceyrələrinin köməyi ilə faydalı  məhsulların alınması 
iqtisadi və ekoloji cəhətdən çox faydalıdır. 
 
Ferment, gen və hüceyrə mühəndisliyi “Biotexnologiyanın  əsasları” fənninin 
mühüm bölmələrindəndir. Mürəkkəb, inteqrasiya etmiş  və kompleks tədris fənni olan 
biotexnologiya bir çox təbiət elmləri ilə  əlaqəlidir. Tədrisin səmərə  və keyfiyyətinin 
yüksəldilməsində müasir təlim metodlarının və innovasiyaların, o cümlədən inteqrativ 
təlim imkanlarından istifadənin  əhəmiyyətli rolu vardır. Apardığımız tədqiqatlarda 
aşağıdakı istiqamətlər öyrənilmişdir: 
1.
 
ferment mühəndisliyinin tədrisində inteqrativ təlim imkanlarından istifadənin 
əhəmiyyəti; 
2.
 
gen mühəndisliyinin tədrisinin səmərə  və keyfiyyətinin yüksəldilməsində 
inteqrativ təlimin rolu; 
3.
 
hüceyrə mühəndisliyinin tədrisi prosesində inteqrativ təlim prinsiplərindən istifadə 
olunmasının istiqamətləri. 
Biotexnologiyanın  əsasları  fənnində ferment mühəndisliyi bölməsində  aşağıdakı 
mövzular üzrə biliklərin öyrədilməsi tədris planına daxil edilmişdir: 
1)
 
mikroorqanizmlərdə fermentlərin biosintezi; 
2)
 
mikrob fermentlərinin alınması: 
3)
 
produsent və onun becərilmə şəraitinin seçilməsi; 
4)
 
mikroorqanizmlərin sənayedə becərilməsi; 
 
 
 

 
71
A.X.Səfərova 
 
5)
 
fermentlərin qida mühitindən ayrılması, təmizlənməsi və saxlanması; 
6)
 
fermentlər sintez edən mikroorqanizmlər; 
7)
 
fermentlərin tətbiqi; 
8)
 
təbabətdə istifadə olunan fermentlər; 
9)
 
immobilizə olunmuş fermentlər və onların tətbiqi; 
10) fermentlərin fotoqrafiya və bioelektrokataliz proseslərində istifadə olunması. 
Təqdim etdiyimiz məqalədə ferment mühəndisliyinin tədrisində biokimyanın 
əsasları fənni ilə qarşılıqlı əlaqəli tədrisin bakalavr pilləsində tələbələrin elmi hazırlığına 
təsiri araşdırılmışdır.  
Biokimyanın  əsasları kursunda isə bakalavr pilləsində  tələbələrə  aşağıdakı 
mövzular üzrə biliklərin verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.  
1)
 
fermentlər, fermentlərin və kimyəvi katalizatorların ümumi və spesifik 
xüsusiyyətləri; 
2)
 
fermentlərin nomenklaturası və təsnifatı; 
3)
 
fermentlərin kimyəvi təbiətləri və xassələri; 
4)
 
fermentlərin təsirinin temperatur şərtləri; 
5)
 
mühitin PH-nın təsiri; 
6)
 
fermentlərin təsirinin spesifikliyi; 
7)
 
fermentlərin təsirinin dönərliyi; 
8)
 
aktivatorların və inhibitorların fermentlərin aktivliyinə təsiri; 
9)
 
fermentlərin aktiv mərkəzləri 
10)
 
fermentativ reaksiyaların kinetikası; 
11)
 
fermentlərin inhibirləşməsi; 
12)
 
fermentativ aktivliyin nizamlanması 
Dərsliklərdəki mövzuların və buradakı elmi biliklərin müqayisəsindən aydın olur 
ki, hər iki fənnin bir-biri ilə çox yaxın inteqrativ təlim imkanları vardır. Apardığımız 
tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, bakalavr mərhələsində  tələbələrin ilk mühazirələri 
mənimsəməsi bir qədər çətinlik törədir.  Əlbəttə fermentlər haqqında  əvvəlcə  bəzi elmi 
məlumatları verdikdən sonra onların biosintezinə, mikroblardan alınmasına, 
becərilməsinə, sənaye istehsalına keçmək daha çox səmərə verir.  
Fənni tədris edən müəllim fermentlər haqqında aşağıdakı  məlumatları biokimya 
kursundakı biliklərə  əsaslanaraq verməsi zəruridir. Müəllim hazırladığı  məqsədyönlü 
mühazirəsində qeyd edir ki, fermentlər (enzimlər) bütün canlı orqanizmlərdə - bitki, 
heyvan və insan orqanizmlərdə  əmələ  gələn və  fəaliyyət göstərən zülal tərkibli bioloji 
katalizatorlardır. Latınca “fermentum” – maya deməkdir. Yunanca “en” – daxilində, 
“zime” – maya mənasını verir. Bu fermentlərin  əmələ  gəlməsi də onların qıcqırma 
prosesində kəşf edilməsi ilə əlaqədardır.  
Bitki, heyvan və insan orqanizmlərində çoxlu miqdarda və müxtəlif tipli 
reaksiyalar gedir. Həmin biokimyəvi reaksiyaların getmə şəraiti və sürəti təəccüb doğurur. 
Adi  şəraitdə  dəyişməsi mümkün olmayan qida maddələri – zülallar, yağalar və 
karbohidratlar insan və ya heyvan orqanizminə düşdükdə qısa müddətdə asanlıqla tərkib 
hissələrinə parçalanaraq həzm sistemindən qana sovrulur. Fermentlərin  ərzaq 
məhsullarının emalında mühüm rol oynaması insanlara çox qədim zamanlardan 
məlumdur. Süd, ət, tərəvəz, meyvə  və başqa  ərzaq məhsullarının emalı zamanı gedən 
qıcqırma prosesini, pivənin, spirtin alınmasını, çörəyin bişirilməsi zamanı onun  
 

 
72
A.X.Səfərova 
 
keyfiyyətinin yüksəldilməsini, maya göbələklərindən, fermentlərdən istifadə edilməsini 
buna misal göstərmək olar.  
Müəyyən edilmişdir ki, bəzi xəstəliklərin  əmələ  gəlməsinə  səbəb fermentlərin 
fəallığının azalması, bəzi fermentlərin isə sintezinin pozulmasıdır. Qalaktozemiya 
xəstəliyinin südəmər uşaqlarda  əmələ  gəlməsinə  səbəb süd şəkərini – qalaktozanı 
qlükozaya çevirən qalaktoza fermentinin çatışmazlığıdır. Bəzi hallarda bu xəstəlik ölümə 
səbəb olur.  
Hal-hazırda 150-dən çox ferment kristal şəklində alınmış, bəzilərinin isə homogen 
preparatı əldə edilmişdir.  
Biokimyanın  əsasları, üzvi kimya, bioüzvi kimya fənlərində toplanmış elmi 
məlumatlara  əsaslanaraq tərtib etdiyi məqsədyönlü mühazirədə müəllim qeyd edir ki, 
mövzunun aktuallığı, həyat  əhəmiyyətli olması  və mürəkkəbliyi fəndaxili, fənlərarası  və 
çoxfənli interaktiv təlim prinsiplərindən istifadə olunması zəruridir. Məlum həqiqətdir ki, 
fermentlərin tərkibini, spesifik xüsusiyyətlərini, nomenklaturasını, kimyəvi təbiətini, 
təsnifatını  və xassələrini bilmədən onların biotexnoloji üsullarla alınmasını öyrənmək 
müəyyən çətinliklər törədir. 
Müəllim “Mikroorqanizmlərdə fermentlərin biosintezi” mövzusunda mühazirəyə 
hazırlaşan zaman həm fəndaxili və  həm də  fənlərarası inteqrasiyadan istifadə etdikdə 
tələbələrin daha dərin elmi biliklər alması  təmin olunur. Biotexnologiyanın birinci əsas 
bölməsi olan texniki mikrobiologiya ilə onun ikinci bölməsi olan ferment mühəndisliyi 
arasında  əlaqələrin yaradılması  zəruriyyəti meydana çıxır. Bu zaman fəndaxili  əlaqə 
imkanları yaranır. Daha sonra biotexnologiyadakı ferment mühəndisliyi ilə biokimya, üzvi 
kimya və bioüzvi kimyadakı “Fermentlər, fermentlərin və kimyəvi katalizatorların ümumi 
və spesifik xüsusiyyətləri” mövzularının çox sıx  əlaqəsindən istifadə edilir. Göründüyü 
kimi aşağıdakı fənlərin əlaqələri yaranır: 
1.
 
Biotexnologiyanın əsasları 
2.
 
Biokimyanın əsasları 
3.
 
Üzvi kimya 
4.
 
Bioüzvi kimya 
Apardığımız müşahidələr, təhlil və  tədqiqatlar sübut etmişdir ki, biotexnologiya 
fənni inteqrasiya etmiş, mürəkkəb və kompleks elmlərdəndir. Iyirmidən çox tədris kursu 
ilə çox sıx əlaqəsi olan bu elm sahəsinin tədrisi mühazirəçidən çox böyük məsuliyyət, elmi 
və metodik hazırlıq tələb edir. Ona görə  də müəllim tərəfindən hazırlanan məqsədyönlü 
mühazirə mətni müasir tələblərə cavab verməlidir. 
Tələbələrə “Mikroorqanizmlərdə fermentlərin biosintezi” mövzusunda oxunan 
mühazirədə fermentlərin alınması, produsentin becərilmə texnologiyası,  şəraiti, 
fermentasiyası, fermentin qida mühitindən ayrılması, təmizlənməsi və saxlanması üzrə 
elmi biliklər öz əksini tapmalıdır. 
Tələbələrə tövsiyə olunan ədəbiyyat siyahısında biotexnologiya, biokimya, üzvi 
kimya, bioüzvi kimya dərsliklərinin göstərilməsi vacibdir. 
Biotexnologiyanını  əsasları  fənninin üçüncü bölməsi olan gen mühəndisliyinin 
tədrisində  də inteqrativ təlim imkanları çox genişdir. Gen mühəndisliyi üzrə bakalavr 
pilləsində tələbələrə aşağıdakı istiqamətlərdə biliklərin verilməsi nəzərdə tutulur:  
1) genetik mühəndisliyin yaranması; 
2) genetik mühəndislik metodları; 
3) rekombinat DNT molekullarının quraşdırılması; 

 
73
A.X.Səfərova 
 
4) rekombinat  DNT molekullarının enzimologiyası; 
5) genlərin alınması; 
6) genlərin kimyəvi-fermentativ sintezi; 
7) genlərin təbii mənbələrdən bilavasitə alınması; 
8) məlumat RNT əsasında genlərin sintezi; 
9) molekulyar klonlaşma vektorları;  
10) xromosomdankənar irsiyyət elementləri. 
Bu mövzularda və bundan başqa “genetik mühəndisliyin praktikada istifadə 
yolları” fəslidəki bir çox mövzuların tədrisində istifadə olunmalı inteqrativ təlim imkanları 
da çoxdur. Biokimyanın əsasları, Genetika fənləri ilə əlaqəli tədris daha çox fayda verir. 
Biotexnologiyanın tədrisindəki gen mühəndisliyi üzrə biliklərin tələbələr 
tərəfindən daha yaxşı  mənimsənilməsi üçün mühüm genetik anlayışların, terminlərin və 
genetika elminin ən yeni nailiyyətlərinin yığcam şəkildə öyrədilməsi xüsusilə faydalıdır. 
Gen, xromosom, irsiyyət, dəyişkənlik, mutasiya, irsi əlamətlər haqqında və bu sahədə 
xidmətləri olan alimlərin – Ç.Darvin, Q.Mendel, M.de-Friz, T.Morqan, N.Vavilov və 
G.Müllerin tədqiqatları barədə icmal verilməsi gen mühəndisliyinin yaxşı 
mənimsənilməsinə zəmin yaradır. 
Müəllim genetika elmi və onun nailiyyətlərini icmal şəklində izah etdikdən sonra 
əsas diqqəti genetik mühəndisliyin əhəmiyyəti, onun inkişafının əsas mərhələləri və tətbiq 
sahələrinə yönəldir. Məqsədyönlü surətdə, çox böyük inteqrasiya imkanlarından səmərəli 
istifadə etməklə müəllim genetik mühəndislik metodları  əsasında zülalların, peptidli 
hormonların, insulinin istifadəsi, molekulyar azotun fiksasiyası üzrə elmi bilikləri 
proqramın tələblərinə uyğun şəkildə əhatə etməlidir.  
Biotexnologiyanın əsasları fənnində ferment və gen və hüceyrə mühəndisliyinin 
tədrisində inteqrasiya imkanları mövzusunda apardığımız tədqiqatlar aşağıdakı nəticələri 
çıxarmağa imkan verir: 
1. Mürəkkəb, inteqrasiya etmiş kompleks elm sahəsi olan biotexnologiyada 
ferment, gen və hüceyrə mühəndisliyi üzrə mövzuların tədrisində çox böyük inteqrativ 
təlim imkanları vardır. Enzimologiyanın, genetika və sitologiyanın sərhədində duran 
ferment, gen və hüceyrə mühəndisliyi üzrə biliklərin öyrədilməsi prosesində inteqrasiya 
tədrisin səmərə və keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  
2.  İnteqrativ təlim imkanlarından səmərəli istifadə etməklə hazırlanan 
məqsədyönlü mühazirələr tələbələrin elmi bilikləri daha yaxşı mənimsənilməsinə yardım 
edir, elmi və materialist dünyagörüşünün formalaşdırılmasında faydalı rol oynayır. 
3. Ali təhsilin bakalavr pilləsində mövcud tədris planlarının və proqramlarının 
təkmilləşdirilməsi bəzi fənlərin vaxtnın və yerinin dəyişdirilməsi zərurəti nəzərə alınmalı, 
inteqrasiya etmiş, mürəkkəb və kompleks fənlərin son kurslarda – IV kursda tədris 
olunması daha məqsədəuyğundur. 
 
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
 
1. X.Q.Qəmbərov, R.A.Abuşov, A.Ş.İbrahimov. Biotexnologiyanın  əsasları. Dərs 
vəsaiti. BDU nəşri. Bakı 1994. 
2. S.F.Qarayev, P.Ş.Məmmədova, A.Q.Həbibova. Biokimyanın  əsasları. Dərslik. 
Bakı – Təfəkkür – 2002 (359 səhifə)  
 

 
74
A.X.Səfərova 
 
3.  Ə.H.İsmayılov,  İ.Ə.İsmayılova. Üzvi kimya. Dərslik. “Maarif”n. Bakı 1998. 
(526 səhifə) 
4. Kazımov Nurəddin. Ali məktəb pedaqogikası. Dərslik. “Nicat” nəşriyyatı. Bakı 
– 1999. (338 səhifə) 
5. Paşayev Paşa. Təbiət elmlərinin  əlaqəli öyrənilməsi. Metodik vasait. “Maarif” 
nəşriyyatı. Bakı – 1977. (105 səhifə) 
6. Ağayeva V., Rəhimova. Təhsildə  tətbiq edilən innovasiyalar. Müəllimlər üçün 
vəsait. “Müəllim” nəşriyyatı. Bakı – 2010. (44 səhifə) 
 
 
 
BİOTEXNOLOGİYADA FERMENT VƏ GEN MÜHƏNDİSLİYİ 
MÖVZULARININ TƏDRİSİNDƏ İNTEQRASİYA İMKANLARI 
 
A.X.Səfərova 
 
XÜLASƏ 
 
Məqalə Biotexnologiyada ferment, gen və hüceyrə mühəndisliyinin tədrisində 
inteqrativ təlim imkanlarına həsr olunmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, mürəkkəb, 
inteqrasiya etmiş  və kompleks elm sahəsi olan biotexnologiyanın  əsasları  fənninin 
tədrisində çox böyük inteqrativ təlim imkanları vardır.  
 
 
 
РЕЗЮМЕ  
 
А.X.Сафарова 
 
В  статье  описывается  интеграция  клеточной,  генной  и  ферментной 
инженерии в преподавание биотехнологии. Научное исследование подтвердили что, 
комплексное изучение биотехнологии составляет научная интеграция  
 
SUMMARY 
 
A.X.Safarova 
 
This article be dedicated enzyme, cell amel gaim the studying biotechnology 
integrative in training process. 
The eksperiments showel that general, integration and complex sciences pant of 
biotechnology functions in subject study, Haw a large opportunity in integration. 
 
  

 
65
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
GƏNCƏ - QAZAX MAGİSTRAL BOYU ƏKİNALTI TORPAQLARDA  
BİOLOJİ AKTİVLİK VƏ BECƏRİLƏN BİTKİLƏRDƏ AĞIR  
METALLARIN TOPLANMASI 
 
S.T.Məhərrəmova  
Odlar Yurdu  Universiteti, doktorant 
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: reproduktiv,əkinaltı torpaqlar, bitki, mikroorqanizmlər,saprofit, münbitlik  
Tədqiqat Gəncə-Qazax magistral yolu boyunca əkinaltı torpaqların bioloji aktivliyini,  
üzüm bitkisinin kök və gövdəsində ağır metalların yayılma xüsusiyyətini öyrənməkdir. Bu 
məqsədlə  tədqiqat sahəsinin torpaq-bitki örtüyü öyrənilmiş, magistral yoldan 50-100 m 
məsafədə götürülmüş nöqtələrdən 0-20 sm, 20-40 sm dərinlikdə torpaq nümunələri 
götürülmüşdür. Torpaq nümunələrində saprofit mikroorqanizmlər öyrənilmişdir. Alınmış 
nəticələr  əsasında  əkinaltı torpaqlarda mikroorqanizmlərin kəmiyyət göstəricisinin 
müqayisəli təhlili aparılmışdır. 
Ключевые  слова:  репродуктивного,  растительность,  микроорганизмы,сапрофит, 
благоприятность. 
Key words: reproductive, vegetation, microorganizms, saprofits, productivity, cultivation 
 
Təbii mühitin çirklənməsinə  həsr olunan ədəbiyyatlarda vanadium, nikel, dəmir, 
marqanes, civə, kadmium. kobalt, mis, qurğuşun, arsen, qalay, sürmə, selen, xrom və sink 
şərti olaraq ağır metallar adlanır. Hərçənd kimyaçıların nöqteyi-nəzərində bu elementlərin 
hamısı  həqiqi metal sayılmır. Təbiətdə  ağır metalların  əksəriyyəti yalnız çox az 
konsentrasiyada bitkilər və bakteriyalar üçün əlverişlidir. Dəmir, mis, sink, selen, 
marqanes, molibden və  bəzi digər elementlər mikrodozalarda canlı orqanizmlər üçün 
zəruridir. Onlar yalnız böyük, izafi dozalarda təhlükəlidir. Qurğuşun. kadmium, arsen, 
civə  və onun birləşmələri istənilən konsentrasiyada əksər alı bitkilər və  bır çox digər 
bitkilər üçün zəhərlidir. Lakin son tədqiqatlar göstərdi ki, hətta civə kimi toksik element 
mikroorqanizmlərdə leykositlərin aktivliyini və maddələr mübadiləsini həmçinin canlı 
orqanizmlərin dezintoksikasiyasını stimullaşdırır. 
Çirkləndirici maddələrdən  ən təhlükəli sayılan ağır metallar – qurğuşun, civə, 
kadmium, arsen, sink, nikel və başqaları sayılır.  Ətraf mühitə daxil olan ağır metalların 
təxminən 90%-i torpaqda toplanır. Sonra isə onlar təbii sulara miqrasiya olunur, bitkilər 
tərəfindən udulur və qida zəncirinə qoşulur. 
 
 
Qurğuşun, civə, kadmium, arsen və sinkin texnogen vasitələrlə ətraf mühitdə daha 
çox toplanması ilə əlaqədar əsas çirkləndiricilər sayılır. 
 
 
 
 

 
66
S.T.Məhərrəmova 
 
Bitkiyə daxil olduqda ağır metallar onun orqanları və toxumalarında olduqca qeyri-
bərabər yayılır. Məsələn, bitkinin kök sistemində sink yerüstü hissəsinə nisbətən çox 
yığılır. Yerüstü orqanlarda sink əksər halda köhnə yarpaqlarda toplanır. Buğda bitkisinin 
kökləri yarpağına nisbətən yüksək miqdarda qurğuşun və kadmium toplanması ilə 
fərqlənir. 
Ağır metallar bitkilərin reproduktiv orqanlarında vegetativ orqanlarına nisbətən az 
toplanır. Ağır metalların udulması, nəqli, metabolizmi, orqanlarda və toxumalarda 
paylanması becərilən bitkilərin növ və sort xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır, onlara ekoloji və 
antropogen faktorlar da təsir göstərir. Ağır metalların tərəvəz bitkilərində yayılma 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi vacibdir. Yer kökünün kök meyvəsində (dəmirdən başqa uc 
hissəsindən başcıq hissəsinə doğru ağır metalların miqdarı azalır. Kökmeyvənin başcıq 
hissəsində dəmirin miqdarı yüksək olur, qalan hissədə isə bərabər paylanır, orta hissəsində 
sinkin və qurğuşunun, qa-bığında isə mis, marqanes, kadmium və dəmirin miqdarı yüksək 
olur. 
Kartof  bitkisinin yumrusunun orta yumşaq hissəsində kadmium, sink, qurğuşunun 
miqdarı az olur, yumrunun kənar hissəsində dəmirin miqdarı yüksək olur. Mis 
kartof yumrusunun bütün hissələrində bərabər paylanmışdır. Kələm digər tərəvəz 
bitkilərindən və kartofdan sinkin yüksək, kalsiumun az miqdarı ilə fərqlənir. Bütün 
elementlərin miqdarıkənardan orta hissəyə doğru artır (təxminən 3...5 dəfə). 
Beləliklə, bitkinin müxtəlif orqanlarının ayrı-ayrı hissəsində  və toxumasında ağır 
metalların paylanmasını bilərək onların təhlükəli dərəcəsini qiymətləndirmək olar. Bu, 
bitkinin təhlükəli hissəsini kəsib kənarlaşdırmağa  əsas verir. 1 saylı  cədvəldə qida 
məhsulunda ağır metalların yol verilən konsentrasiyası (YVK) göstərilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cədvəl 1. 
Qida məhsulunda və ərzaq xammalında ağır metalların yol verilən konsentrasiyası 
(YVK), mq/kq 
 
Qida məhsulu 
Qurğuşun 
Kadmium 
Civə 
Mis 
Sink 
Arsen 
Taxıllar 
0.2(03) 
0.1 (0.03) 
0.03 
1.0 
50.0 
0,2 
Qarabaşaq 
0.5(03) 
0.04 
0.03   
15.0 
50 0 
0,2 
Süd 
0.1 (0.05) 
0.03 (0.02) 
0.005 
1.0 
5,0 
0,05 
Kərə yağı 
0.1 
0.03 
0.03 
0.5 
5.0 
0.1 
Tərəvəz 
05 
003 
0.02 
5.0 
10,0 
02 
Meyvə. giləmeyvə 
04 
003 
0.02 
5.0 
10.0 
02 
dən əsasında 
0.1 
002 
001 
5.0 
10.0 
0,1 
ət əsasında  
03 
003 
002 
5.0 
50.0 
01 
Qeyd: Mötərizədə uşaq və dietik qidalanması üçün YVK göstərilir. 
Bioloji amillər torpağın faunası, florası və mikroflorasından ibarət olub, onun canlı 
aləmini-torpaq biotunu təşkil edir. Biotlar torpağı humus və biogen elementlərlə 
zənginləşdirir və onun məhsuldarlığını yüksəldir. Torpaqların canlı aləminin 
fəaliyyəti nəticəsində onlar qida maddələri ilə (humusla) zənginləşir, münbitləşir və 
yüksək məhsuldar olur. Canlı orqanizmlər həm də torpaqların strukturunu, onların 
su keçirmə qabiliyyətini, su tutumunu və hava rejimini (mübadiləsini) yaxşılaşdırır. 

 
67
S.T.Məhərrəmova 
 
İntensiv nəqliyyat hərəkəti olan magistral yolların ətrafında yerləşən kənd təsərrüfatına 
yararlı torpaqların avtonəqliyyat tullantıları vasitəsi ilə daxil olan ağır metallarla sürətlə 
çirklənməsi baş verməkdədir. Uzunluğu 500 km-dən çox məsafəni əhatə edən Bakı-Qazax 
yol magistralı boyunca min hektarlarla torpaq sahələri qeyd olunan prosesə çox intensiv 
şəkildə məruz qalır. 
Bu torpaqlarda toplanan müxtəlif ağır metalların, xüsusilə  də qurğuşunun kimyəvi 
formalarının, miqdarının yayılma xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi həm elmi, həm də praktiki 
baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Mikrorqanizmlərin torpaqda yayılması, növ trəkibi və miqdarı tropaq mühitindən, 
onun kimyəvi tərkibindən və ümumi iqlim amillərindən asılı olaraq çox 
fərqlənir.Torpaqda mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti onun mexaniki, fizki və kimyəvi 
xassələrindən asılıdır (2). Mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti və çoxalması üçün 
müəyyən miqdarda üzvi maddələr, nəmlik və istiliyin olması lazımdır. Yaxşı gübrələnmiş 
və aqrotexniki tədbirlər aparılan torpaqlarda mikroorqanizmlər çox, gübrələnməyən, 
xüsusilə qumsal, qumluca, gillicə və gilli torpaqlarda isə az olur. 
Su ilə doymuş, pis aerasiya geden və ya həddindən artıq quru torpaqlarda 
mikroorqanizmlər çox olur. Mikroorqanizmlər torpağın səthi və dərin qatlarında az olur, 
çünki torpağın səthi qatında mikroorqanizmlər Günəş şüalarının, yüksək temperaturun və 
qurumanın təsirindən məhv olur, dərin qatlarda isə onların həyat fəaliyyəti üçün şərait və 
qida maddələri olmur (3). Demək olar ki, torpağın 3-6 m dərinliyində mikroorqanizm ya 
heç olmur, ya da tək-tək təsadüf olunur. Torpağın daha dərin qatı isə (6 m-dən çox) 
mikroorqanizmlərə görə steril sayılır. 
Mikroorqanizmlər  ən çox torpağın 5-15 sm dərinliyində olur. Burada torpağın 
kimyəvi tərkibindən və fiziki xassəsindən asılı olaraq 1 kq torpaqda yüzminlərlə  və 
milyonlarla mikroorqanizm olur (4). Torpağın bu hissəsində qida maddələri bol, habelə 
temperatur və nəmlik rejimi əlverişli olduğuna görə mikroorqanizmlər çox olur. 20-30 sm 
dərinlikdə mikroorqanizmlər nisbətən az, 30-40 sm dərinlikdə  isə daha az miqdarda olur. 
Tədqiqat sahəsi olan Gəncə-Qazax magistral yolu boyunca əkin altı torpaqlarda bioloji 
aktivliyi öyrənmək məqsədilə magistral yoldan 50 və 100 m aralıda yerləşən nöqtələrdən 
0-20 sm, 20-45 sm dərinlikdən torpaq nümunələri götürülərək, laboratoriya şəraitində 
saprofit mikroorqanizmlərin  kəmiyyət göstəriciləri (miqdarı) öyrənilmişdir. Saprofit 
mikroorqanizmlərin sayı cədvəl 2 də verilmişdir.