Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Рзаев  Р.Р.,  Мамедов  А.Д.  Об  одном  подходе  к  оценке  билингвального  обучения. 
Известия НАНА 
/ Р.Р. Рзаев, А.Д. Мамедов. – 2013. – Т. 33, № 6. – С. 187 – 196. 
2. Zadeh L.A. The roles of soft computing and fuzzy logic in the conception, design, and 
deployment of intelligent systems, in Proc. 4-th Int. Conf. Soft Computing, Jizuka, Japan, 
Aug. 1986. pp. 3 – 4. 
3.  Рзаев  Р.Р.  Нейро-нечёткое  моделирование  экономического  поведения. Verlag: LAP 
Lambert  
    Academic Publishing GmbH & Co. KG, 2012. 
4.
 
Рзаев  Р.Р.  Интеллектуальный  анализ  данных  в  системах  поддержки  принятия 
решений. Verlag: LAP Lambert Academic Publishing GmbH & Co. KG, 2013.  
5.
 
Алиев Р. Билингвальное образование. Теория и практика / Р. Алиев, Н. Каже. – Рига: 
RETORIKA, 2005. – 384 
6.
 
 Заде  Л.А.  Понятие  лингвистической  переменной  и  его  применение  к  принятию 
приближенных 
решений. Математика. Новое в зарубежной науке / Заде Л.А.; пер. с англ.; под ред. 
Н.Н. Моисеева, С.А.Орловского. – М.: Мир, 1976. – 166 с. 
 

 
50
N.Ə.Umarova 
 
 
N.A.Umarova
 
 
Information and methodological support of bilingual  Training with the application of 
methods and fuzzy logic.
 
 A special role is played by bilingual education as a technological and methodological 
framework of the process of internationalization of higher education in line with the 
Bologna process. 
N.Ə.Umarova 
 
Metod və qeyri-səlis məntiq tətbiqi ilə ikidilli təhsildə metodoloyi dəstək.
                       
 
Boloniya prosesinə uyğun olaraq təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi prosesinin texnoloji və 
metodoloji əsası kimi ikidilli təhsilin  xüsusi rolu.  
 
   
 

 
40
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
АВАРИЙНЫЕ РАЗЛИВЫ НЕФТИ: СРЕДСТВА ЛОКАЛИЗАЦИИ И 
МЕТОДЫ ЛИКВИДАЦИИ 
Ш.Г.Исаева  
Магистрант Университета Odlar Yurdu 
e-mail: [e-mail] 
 
   Açar sözlər: Bioremeditatsiya, neftyığıcı qurğular, neftsızıntısı, dispergent, sorbent. 
 
Ключевые слова: Биоремедитация, нефтесборные устройства или скиммеры, 
разливы ННП,  диспергенты, сорбенты. 
Key words: Bioremediation, skimmers, oilleak, dispersants, sorbents. 
Аварийные  разливы  нефти  и  нефтепродуктов,  имеющие  место  на  объектах 
нефтедобывающей  и  нефтеперерабатывающей  промышленности,  при  транспорте 
этих  продуктов  наносят  ощутимый  вред  экосистемам,  приводят  к  негативным 
экономическим  и  социальным  последствиям.  В  связи  с  увеличением  количества 
чрезвычайных  ситуаций,  которое  обусловлено  ростом  добычи  нефти,  износом 
основных производственных фондов (в частности, трубопроводного транспорта), а 
также  диверсионными  актами  на  объектах  нефтяной  отрасли,  участившимися  в 
последнее  время,  негативное  воздействие  разливов  нефти  на  окружающую  среду 
становится  все  более  существенным.  Экологические  последствия  при  этом  носят 
трудно  учитываемый  характер,  поскольку  нефтяное  загрязнение  нарушает  многие 
естественные  процессы  и  взаимосвязи,  существенно  изменяет  условия  обитания 
всех  видов  живых  организмов  и  накапливается  в  биомассе.  Несмотря  на 
проводимую в последнее время государством политику в области предупреждения и 
ликвидации  последствий  аварийных  разливов  нефти  и  нефтепродуктов,  данная 
проблема  остается  актуальной  и  в  целях  снижения  возможных  негативных 
последствий  требует  особого  внимания  к  изучению  способов  локализации, 
ликвидации  и  к  разработке  комплекса  необходимых  мероприятий.  Локализация  и 
ликвидация  аварийных  разливов  нефти  и  нефтепродуктов  предусматривает 
выполнение  многофункционального  комплекса  задач,  реализацию  различных 
методов и использование технических средств. Независимо от характера аварийного 
разлива  нефти  и  нефтепродуктов  (ННП)  первые  меры  по  его  ликвидации  должны 
быть  направлены  на  локализацию  пятен  во  избежание  распространения 
дальнейшего загрязнения новых участков и уменьшения площади загрязнения.  
 
Боновые заграждения. Основными средствами локализации разливов ННП 
в  акваториях  являются  боновые  заграждения.  Их  предназначением  является 
предотвращение растекания нефти на водной поверхности, уменьшение  
 
 
 

 
41
Ш.Г.Исаева 
концентрации  нефти  для  облегчения  процессауборки,  а  также  отвод  (траление) 
нефти  от  наиболее  экологически  уязвимых  районов.  При  разливах  ННП  в 
акваториях  рек,  где  локализация  бонами  из-за  значительного  течения  затруднена 
или  вообще  невозможна,  рекомендуется  сдерживать  и  изменять  направление 
движения  нефтяного  пятна  судами-экранами,  струями  воды  из  пожарных  стволов 
катеров, 
буксиров 
и 
стоящих 
в 
порту 
судов.                           
Методы  ликвидации.Существует  несколько  методов  ликвидации  разлива  ННП: 
механический,  термический,  физико-химический  и  биологический.  Одним  из 
главных  методов  ликвидации  разлива  ННП  является  механический  сбор  нефти. 
Наибольшая  эффективность  его  достигается  в  первые  часы  после  разлива.  Это 
связано  с  тем,  что  толщина  слоя  нефти  остается  еще  достаточно  большой. (При 
малой  толщине  нефтяного  слоя,  большой  площади  его  распространения  и 
постоянном  движении  поверхностного  слоя  под  воздействием  ветра  и  течения 
процесс отделения нефти от воды достаточно затруднен.) Помимо этого осложнения 
могут возникать при очистке от ННП акваторий портов и верфей, которые зачастую 
загрязнены  всевозможным  мусором,  щепой,  досками  и  другими  предметами, 
плавающими на поверхности воды. Термический метод, основанный на выжигании 
слоя  нефти,  применяется  при  достаточной  толщине  слоя  и  непосредственно  после 
загрязнения,  до  образования  эмульсий  с  водой.  Этот  метод,  как  правило, 
применяется  в  сочетании  с  другими  методами  ликвидации  разлива.  Физико-
химический метод с использованием диспергентов и сорбентов рассматривается как 
эффективный в тех случаях, когда механический сбор ННП невозможен, например 
при  малой  толщине  пленки  или  когда  разлившиеся  ННП  представляют  реальную 
угрозу  наиболее  экологически  уязвимым  районам.  Биологический  метод 
используется после применения механического и физико-химического методов при 
толщине пленки не менее 0,1 мм.Скиммеры. Для очистки акваторий и ликвидации 
разливов 
нефти 
используются 
нефтесборщики, 
мусоросборщики 
и 
нефтемусоросборщики  с  различными  комбинациями  устройств  для  сбора  нефти  и 
мусора. Нефтесборные устройства, или скиммеры, предназначены для сбора нефти 
непосредственно  с  поверхности  воды.  В  зависимости  от  типа  и  количества 
разлившихся  нефтепродуктов,  погодных  условий  применяются  различныетипы 
скиммеров  как  по  конструктивному  исполнению,  так  и  по  принципу  действия.
 
По  способу  передвижения  или  крепления  нефтесборные  устройства 
подразделяются  на  самоходные;  устанавливаемые  стационарно;  буксируемые  и 
переносные  на  различных  плавательных  средствах.  По  принципу  действия - на 
пороговые,  олеофильные,  вакуумные  и  гидродинамические.  Пороговые  скиммеры 
отличаются  простотой  и  эксплуатационной  надежностью,  основаны  на  явлении 
протекания поверхностного слоя жидкости через преграду (порог) в емкость с более 
низким уровнем. Более низкий уровень до порога достигается откачкой различными 
способами  жидкости  из  емкости.  Олеофильные  скиммеры  отличаются 
незначительным  количеством  собираемой  совместно  с  нефтью  воды,  малой 
чувствительностью  к  сорту  нефти  и  возможностью  сбора  нефти  на  мелководье,  в 
затонах,  прудах  при  наличии  густых  водорослей  и  т.п.  Принцип  действия  данных 
скиммеров  основан  на  способности  некоторых  материалов  подвергать  нефть  и 
нефтепродукты  налипанию.  Вакуумные  скиммеры  отличаются  малой  массой  и 
сравнительно малыми габаритами, благодаря чему легко транспортируются в  

 
42
Ш.Г.Исаева 
удаленные районы. Однако они не имеют в своем составе откачивающих насосов и 
требуют для работы береговых или судовых вакуумирующих средств. Большинство 
этих  скиммеров  по  принципу  действия  являются  также  пороговыми. 
Гидродинамические  скиммеры  основаны  на  использовании  центробежных  сил  для 
разделения  жидкости  различной  плотности - воды  и  нефти.  К  этой  группе 
скиммеров  также  условно  можно  отнести  устройство,  использующее  в  качестве 
привода  отдельных  узлов  рабочую  воду,  подаваемую  под  давлением 
гидротурбинам,  вращающим  нефтеоткачивающие  насосы  и  насосы  понижения 
уровня  за  порогом,  либо  гидроэжекторам,  осуществляющим  ва-куумирование 
отдельных  полостей.  Как  правило,  в  этих  нефтесборных  устройствах  также 
используются  узлы  порогового  типа.  В  реальных  условиях  по  мере  уменьшения 
толщины  пленки,  связанной  с  естественной  трансформацией  под  действием 
внешних  условий  и  по  мере  сбора  ННП,  резко  снижается  производительность 
ликвидации разлива нефти. Также на производительность влияют неблагоприятные 
внешние  условия.  Поэтому  для  реальных  условий  ведения  ликвидации  аврийного 
разлива  производительность,  например,  порогового  скиммера  нужно  принимать 
равной 10-15% производительности насоса.  
 
Нефтесборные  системы.  Нефтесборные  системы  предназначены  для  сбора 
нефти с поверхности моря во время движения нефтесборных судов, то есть на ходу. 
Эти  системы  представляют  собой  комбинацию  различных  боновых  заграждений  и 
нефтесборных  устройств,  которые  применяются  также  и  в  стационарных  условиях 
(на  якорях)  при  ликвидации  локальных  аварийных  разливов  с  потерпевших 
бедствие 
танкеров.                           
Диспергенты  и  сорбенты.  Как  говорилось  выше,  в  основе  физико-химического 
метода ликвидации разливов ННП лежит использование диспергентов и сорбентов. 
Диспергенты  представляют  собой  специальные  химические  вещества  и 
применяются для активизации естественного рассеивания нефти с целью облегчить 
ее удаление с поверхности воды раньше, чем разлив достигнет более экологически 
уязвимого  района.  Для  локализации  разливов  ННП  обосновано  применение  и 
различных  порошкообразных,  тканевых  или  боновых  сорбирующих  материалов. 
Сорбенты  при  взаимодействии  с  водной  поверхностью  начинают  немедленно 
впитывать  ННП,  максимальное  насыщение  достигается  в  период  первых  десяти 
секунд  (если  нефтепродукты  имеют  среднюю  плотность),  после  чего  образуются 
комья 
материала, 
насыщенного 
нефтью.                           
Биоремедитация – это  технология  очистки  нефтезагрязненной  почвы  и  воды,  в 
основе  которой  лежит  использование  специальных,  углеводородоокисляющих 
микроорганизмов  или  биохимических  препаратов.  Число  микроорганизмов, 
способных  ассимилировать  нефтяные  углеводороды,  относительно  невелико.  В 
первую очередь это бактерии, в основном представители рода Pseudomonas, а также 
определенные  виды  грибков  и  дрожжей.  В  большинстве  случаев  все  эти 
микроорганизмы являются строгими аэробами.                                        Существуют 
два  основных  подхода  в  очистке  загрязненных  территорий  с  помощью 
биоремедитации: 1-стимуляция 
локального 
почвенного 
биоценоза;                           
2-использование специально отобранных микроорганизмов.                                                                     

 
43
Ш.Г.Исаева 
Стимуляция  локального  почвенного  биоценоза  основана  на  способности  молекул 
микроорганизмов  к  изменению  видового  состава  под  воздействием  внешних 
условий,  в  первую  очередь  субстратов  питания.  Наиболее  эффективно  разложение 
ННП  происходит  в  первый  день  их  взаимодействия  с  микроорганизмами.  При 
температуре  воды 15-25 °С  и  достаточной  насыщенности  кислородом 
микроорганизмы могут окислять ННП со скоростью до 2 г/м2 водной поверхности в 
день.  Однако  при  низких  температурах  бактериальное  окисление  происходит 
медленно, и  нефтепродукты  могут  оставаться  в  водоемах  длительное  время  -до 50 
лет.                                                                        
 В  заключение  необходимо  отметить,  что  каждая  чрезвычайная  ситуация, 
обусловленная  аварийным  разливом  нефти  и  нефтепродуктов,  отличается 
определенной спецификой. Многофакторность системы "нефть-окружающая среда" 
зачастую  затрудняет  принятие  оптимального  решения  по  ликвидации  аварийного 
разлива. Тем не менее, анализируя способы борьбы с последствиями разливов и их 
результативность  применительно  к  конкретным  условиям,  можно  создать 
эффективную  систему  мероприятий,  позволяющую  в  кратчайшие  сроки 
ликвидировать  последствия  аварийных  разливов  ННП  и  свести  к  минимуму 
экологический ущерб.  
Актуальность  проблемы.  Ежегодная  мировая  добыча  сырой  нефти 
составляет  свыше 2,5 млрд.  т,  причем  спрос  на  нефть  продолжает  расти  и 
увеличивается  в  год  примерно  на 8%, соответственно  растет  и  добыча  нефти - в 
среднем на 5% в год. Потери нефти и нефтепродуктов составляют около 50 млн. т в 
год. 
Цель и задачи исследований. Цель работы — оценить воздействие нефти и 
нефтепродуктов  на  почвенно-биотический  комплекс  и  разработать  способы 
восстановления загрязненных территорий.  
Практическая  значимость.  Полученные  результаты  исследований 
позволяют  прогнозировать  темпы  самоочищения  нефтезагрязненнойтеррритории; 
определить  размеры  экологического  ущерба  от  загрязнения  и  использовать 
наиболее 
эффективные 
сорбенты 
для 
восстановления.  
 
 
ЛИТЕРАТУРА: 
1.
 
Гвоздиков  В.К.,  Захаров  В.М.  Технические  средства  ликвидации  разливов 
нефтепродуктов на морях, реках и водоемах: Справочное пособие. - Ростов-на-Дону, 
1996. 
2.
 
Вылкован  А.И.,  Венцюлис  Л.С,  Зайцев  В.М.,  Филатов  В.Д.  Современные 
методы  и  средства  борьбы  с  разливами  нефти:  Научно-практическое  пособие. - 
СПб.:Центр-Техинформ, 2000. 
3.
 
Забела  К.А.,  Красков  В.А.,  Москвич  В.М.,  Сощенко  А.Е.  Безопасность 
пересечений трубопроводами водных преград. - М.: Недра-Бизнесцентр, 2001. 
 

 
44
Ш.Г.Исаева 
4.
 
Проблемы  совершенствования  системы  борьбы  с  разливами  нефти  на 
Дальнем  Востоке:  Материалы  регионального  научно-практического  семинара. - 
Владивосток: ДВГМА, 1999. 
5.
 
Response to Marine Oil Spills. International Tanker Owners Pollution Federation 
Ltd. London, 1987. 
6.
 
Материалы сайта. 
 
 
XÜLASƏ 
 
Ş.Q.İsayeva 
 
 Sonda, 
hər bir fövqəladə  vəziyyətneft və neftməhsullarınıntəsadüfidağılması, 
müxtəlifxüsusisəbəbdən olduğunuqeyd etmək lazımdır. "Neftin-ətraf mühit" sisteminin 
multifaktorluğu qəza daşqınlarının aradan qaldırılması üçün optimal qərarlar qəbul 
edilməsini çox çətinləşdirir. Bununla belə, daşqınların nəticələri ilə mübarizə üsullarını 
təhlil edərək ekoloji ziyanı minimuma endirməyə imkan verən neft dağılmalarının qəza 
nəticələrinin tez bir zamanda aradan qaldırılmasını  və  səmərəli tədbirlər sistemini 
yaratmaq olar. 
 
 
 
SUMMARY 
 
S.Q.İsayeva 
 
In conclusion,it should be notedthat eachemergency situationcaused 
byaccidental spills ofoil and oil products, differs with its own specific 
characteristics. The multifactorial characteristics of the "Oil-environment" system 
often makes it very difficult to  makeoptimaldecisions regarding the elimination of 
 the accidental spills. However, by analyzing the ways tocombat the effects of spills 
and theireffectivenessfor specific conditions, it is possible to create an 
effectivesystem of measures which quickly eliminates the consequences ofOOP 
spills and minimizes theenvironmental damage. 
 
 
 
 

 
36
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
TƏBİƏTİ VƏ ƏTRAF MÜHİTİ ÇİRKLƏNDİRƏN MƏNBƏLƏR VƏ ONLARLA 
MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ 
 
Dos., İ.X.Məmmədov, Dos., R.K.Mehtiyev 
Odlar Yurdu Universiteti 
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: biosferin, mineral, qazıntı, təbiət,  mühafizə 
        Keywords: biosphere, mineral, mineral, nature, conservation 
 
Giriş: Biosferin mineral əsasını təşkil edən Yer qabığının və eləcədə bütün təbiətin 
mühafizəyə böyük ehtiyacı var. Bu isə insanlarıb planetimizin təkinə daha böyük sürətlə 
müdaxilə etməsinə can atması nəticəsində özünü daha çox göstərməkdədir. 
İnsanlar mineral mühitlə, biosfer ilə  və bütövlükdə  təbiətlə daima qarşılıqlı 
münasibətdə olublar.Belə ki , faydalı qazıntıların çıxarılması bilavasitə iki növ problemlə 
sıx surətdə bağlıdır:  
1.
 
Mineral ehtiyyatlardan səmərəli istifadə  
2.
 
Bizi əhatə edən təbiətin mühafizəsi 
Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi zamanı  dənizlərin, çayların torpaqların, yer 
səthinin, su hövzələrinin və atmosferin qorunması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi yer 
təkinin və bütövlükdə  təbiətin mühafizəsi, təbii ehtiyyatların itgilərdən və israfçılıqdan 
qorumaq deməkdir. Bunu, hazırki və  gələcək maraqları  nəzərə almaqla icra etmək 
lazımdır. Təbiətə və onun ehtiyyatlarına elmi cəhətdən əsaslandırılmış münasibət alimlərin 
və mütəxəssislərin proqram sənədi olmalıdır, hüquqi normalara, respublika kodeksinə 
ciddi surətdə əməl etməlidir. 
Ağır olsa da etiraf etmək lazımdır ki, bu məsələnin hazırda nən qədər ciddi bir 
problem olduğuna lazımınca qiymət verilmir və yer təkinin qorunmasında dövlət 
kodeksinin tələbləri kifayət qədər yüksək səviyyədə yerinə yetirilmir. Belə ki, qonşu 
respublikanın və öz respubli-kamızın müxtəlif istehsalat tullantılarının Kür çayına və 
Xəzər dənizinə axıdılmasının qarşısı  hələ  də alınmamışdır. Dünya üzrə maye yanacağa 
tələbatın gündən-günə artması insanlara dəniz və okeyanların dərinliklərində yerləşən neft 
və qaz yataqlarını istismar etməyə  məcbur etmişdir. Nəticədə isə insanlar çay, dəniz, 
okeanların flora və faunasına ciddi zərər vurmuş olurlar. Müx-təlif sənaye sahələrinin, 
kənd təsərrüfatlarının elm və texnikanın müassir inkişafı maye yana-caqdan istifadəsiz  
 
 
 
 

 
37
Dos., İ.X.Məmmədov, Dos., R.K.Mehtiyev 
 
təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının, yaxın 
gələcəkdə dünyanın böyük neft və qaz ixracatı ölkəsinə çevriləcəyi danılmazdır. 
Odur ki, Atmosfer havasının, torpağın, su hövzələrinin, yerin təkinin, bitgi və 
heyvan alə-minin çirklənməsi ilə mübarizə dövlətin, xalqın və  hər bir vətəndaşın 
müqəddəs borcu olmalıdır. Bu məqsədlə, təklif edilmiş qapalı tsikl, tullantısız 
texnologiyalardan istifadə və çirklənmiş mate-rialların basdırılması diqqəti daha çox çəkir. 
Məsələyə bu cür yanaşma və  əldə edilən müvəffə-qiyyətlər  ətraf mühitə  və yerin təkinə 
olan zərərli təsirini azaltmağa xidmət etdiyi üçün çox qiymətlidir.  
Bu da sirr deyil ki, müxtəlif sənaye obyeklərinin tullantılarının və çirkli suların 
axıdılması Xəzər dənizini çoxdan çirkaba çevirmişdir. Bu məsələdə neftçilərin fəaliyyətini 
əfsuslar olsun ki qənayətbəxş hesab etmək olmaz. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi, neft 
və qaz quyularının qa-zılması, neft və qazın yığılması, nəql edilməsi və emalı, müxtəlif 
qəzaların baş verməsi, Xəzər dənizinin flora və faunasının fəaliyyətinə  zərərli təsir 
göstərir. 
Bizim məqsədimiz yuxarıda edilən alimlərdən biri olan yəni neft və qaz 
çıxarılmasının yüksələn xətt üzrə artmasını  təmin etmək üçün, neft və qaz quyularının 
qazılmasının həcminin məcburi surətdə artdığı bir şəraitdə yerin təkinə  və  ətraf mühitə 
zərərli təsirini mümkün qədər azaltmaqdır. Buna nail olmaq üçün öncə yataqda geoloji və 
geofiziki tədqiqatlar aparılmalı, yata-gın geoloji kəsilişi  ətrafı öyrənilməlidir.  Sonra 
quyunun qazılması zamanı istifadə ediləcək səthi aktiv maddələr, kimyəvi reagentlər, 
zəhərli maddələr, yağlar, turşular, qələvilər, duzlar və s. Tə-sirini minimuma endirilməsinə 
çalışmaq lazımdır. 
Dənizdə quyuların qazılmasında əsas çirkləndirici qazıma şlamıdır. Yuxarıda adları 
çəkilən maddələrin çox böyük əksəriyyəti qazıma  şlamı  tərkibinin  əsas 
komponentləridirlər.  Əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, qazıma  şlamının Xəzər dənizinə 
tökülməsidənizin flora və faunasına, bioloji aləminə məhv edici təsir göstərməklə yanaşı, 
bu regionda yaşayıb yaradan insanların təssərrüfat və mədəni fəaliyyətinə də zərərli təsir 
göstərir. Odur ki, qazıma  şlamının zərərləş-dirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son 
zamanlar şlamın zərərləşdirilməsi üçün bir sıra tək-liflər və üsullar işlənib hazırlanmışdır.  
 
Qeyd etmək lazımdır ki,bütün istismar üsullarında quyu hasılatının tərkibində olan 
sular,yüksək dərəcədəminerallaşməş olurlar və onların dənizə axıdılması dənizin flora və 
faunasının məhvinə  gətirib çıxardır.Buna görə quyu hasılatında ayerılan suyu bir qayda 
olaraq kontur arxasına və çirkab suyu uda bilən (qəbul edə bilın)laylara vururlar. Lay 
suaları ilə yanaşı müxtəlif texnoloji proseslərdə (təmizlik işlərində və temperaturu azaltma 
məqsədi ilə)istifadə edilmiş çirkli su tullantıları  və  sənayə müəssisələri tərəfindən 
kanalizasiya sisteminə axıdılan cir-kab sulara qarışan yağış,daşğın və sel suları da laylara 
vururlar.Yuxarıda qeyd edilən suların ha-mısı çirkab sular adlanır. 
Neft və qaz yataqlarının uilənməsi proseslərində lay təzyiqinin düşmə intensivliyini 
azalt-maq məqsədi ilə  mədən çirkab sularını  və texniki suları neft layının arxasına 
vurmaqla həm quyu hasilatının artırılmasına həm də ətbiətin mühafizəsinə nail olmaq  

 
38
Dos., İ.X.Məmmədov, Dos., R.K.Mehtiyev 
 
mümkündür.Bu həmdə qapalı tsikilin yaradılmasına imkan verir.Quyu hasılatının neft 
yığımı  məntəqəsindəqurudulub sora ora nəql edilir.Durulmadan və tutumların 
təmizlənməsindən qalan su öz-özünə flotasiya sahəsi kimi istifadə olunan mədən çirkab 
sularının yığıldığı yerə-Zığ gölünə tökülür. 
Flotasiya xırda dispers hissəciklərin qaz qabarçıqları vasitısi ilə mayedən 
ayrılması,həm-çinin kimyəvi reagentin təsirindən onların çökməsidir.Neft mədən çirkab 
sualrının sıxlığı 10470-1180 kp/m
3
 olan qarışıq dispers sistemdir,dispers mühit isə yüksək 
dərəcədə  minerallaşmış duz-lu sudur.Çirkab sualrın dispers fazası isə neft qaza 
qabarcıqları və asılı vəziyyətdə olan bərk hissəciklərdir. 
Yer tərkibində  çıxarılan sular içərisində emulsiya halında olab lay sualarının 
tərkibində çirkləndiricilərin miqdarı 10-20mqĞl-dən çox olmadığını əasa qəbul edib,deyə 
bilərik ki,bu cür suların tərkibində praktiki olaraq çirkləndiricilə olmur. 
Quyuları vumaq üçün istifadə olunan çirkab suların keyfiyyət normaları  aşağıdakı 
cədvəldə verilmişdir. 
 
Kollektorların növləri 
Çirkab suada qarışıların buraxıla bilən miqdarı, 
mq/l 
Neft Mexaniki 
Dəmir 
Məsaməli çatlı,çat və cat-
cat 
25 30 
2 
Zəif çatləı 15 
10 
1 
Dənəli 1 
2 
0,5 
 
 
Quyu vurulaçaq su o vaxt yararlı hesab edilir ki,vurma təzyiqinin müxtəlif 
qiymətlərində süzülmənin qərarlaşmış rejimlərində udulacaq suyu qıbul edən layın və 
yaxud məhsuldar laydan götürülmüş suxur nümunəsinin (kermin) keçiriçiliyi praktiki 
olaraq azalmır.Flotasiyadan sonra su betondan hazırlanmış və hər küncündə hidromanitor 
quraşdırılmış su anbarına tökülür,oradan isə mərkəzi paylayıcı məntəqəyə vurulur. 
Çirkab suyu flokulyasiya etmək üçün PAA,sulfanolkimi kimi flokulyant kimyəvi 
rent-genlər və koaqulyant Na-CII 150mq/l optimal konsentrasiyasında mexaniki qarışılı 
çirkab su 14 saat sükünətdəsaxladıqdan sonra öz-özünə cökmə  nəticəsinində qarışığın 
miqdarı 1000mq/l-dən 33mq/l-ə və 3000mq/l-dən 43.4mq/l-düçür ki,bunu da yaxşı nəticə 
kimi qiymətləndirmə olar.Azərbaycanda çirkab suların laya vurulması  tıcrübəsindən 
coxdan istifadə olunmasına baxmaya-raq şlamın laya vurulması 
nəinki 
Azərbaycanda,hətta keçmiş SSRİ-ninneftçıxarma sənayesində fikir verilmirdi.Bu vaxta 
qədər dənnizin və ətraf mühitin qazıma tullantılar ilə çirklənməsinin qarşısını almaq  

 
39
Dos., İ.X.Məmmədov, Dos., R.K.Mehtiyev 
 
məqsədilə şlamən kimyəvi və termiki usulla işlənməsi,sahilə çıxarılıb basdırıl-ması və ya 
nisbətən zərərsizləşdirilib dənizə atılması ilə kifayətlənmişlər.Deyilənlərdən belə bir 
qənaətə  gəlmə olarki,şlamdan suspensiya hazırlanması,yenidən onu qəbul edən laya 
vurulması – şlamın texnoloji işləməsi və ütilizasiya edilməsi üçün sahilə daşınmasını əvəz 
edən həyatı alter-nativ həll variantidır.